M. TVLLI CICERONIS DE ORATORE AD QVINTVM FRATREM LIBER PRIMVS
キケロ『弁論家について』第一巻
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 10 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 110 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 210 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265
M. TULLI CICERONIS DE ORATORE AD QUINTUM FRATREM LIBER PRIMUS
キケロ『弁論家について』第一巻(前55年)
<弟クィントゥスへの献辞、キケロがこれを書くことにしたのは、若い頃に書いた弁論術の本『発想論』の内容を改訂することと、弟クィントゥスの求めに応じることだった(1―4)>
[I] [1] Cogitanti mihi saepe numero et memoria vetera repetenti perbeati fuisse, Quinte frater, illi videri solent, qui in optima re publica, cum et honoribus et rerum gestarum gloria florerent, eum vitae cursum tenere potuerunt, ut vel in negotio sine periculo vel in otio cum dignitate esse possent; ac fuit cum mihi quoque initium requiescendi atque animum ad utriusque nostrum praeclara studia referendi fore justum et prope ab omnibus concessum arbitrarer, si infinitus forensium rerum labor et ambitionis occupatio decursu honorum, etiam aetatis flexu constitisset.
第一章 弟クィントゥスよ、僕は昔のことを思い出すたびに、共和国の最盛期に生きていた人たちはとんでもない幸せ者たちだったといつも思う。彼らは高い役職に就いて功績を立てて名声を手にすることができたし、国政に携わっても自分の身に危険が及ぶこともなく、引退してからも優雅な余生を送れたのだから。僕にも人生の転期がきて法廷の果てしない苦労が終わり、キャリアが終わって選挙に出ることがなくなったときには、当然引退して僕たちの大好きな学問に向う時が来ると考えた時もあった。
[2] Quam spem cogitationum et consiliorum meorum cum graves communium temporum tum varii nostri casus fefellerunt; nam qui locus quietis et tranquillitatis plenissimus fore videbatur, in eo maximae moles molestiarum et turbulentissimae tempestates exstiterunt; neque vero nobis cupientibus atque exoptantibus fructus oti datus est ad eas artis, quibus a pueris dediti fuimus, celebrandas inter nosque recolendas.
ところが、国家の深刻な情勢と僕自身に降りかかった不運のせいで、そんな計画も希望もついえ去ってしまった。休息とやすらぎの場になると思っていたものが、大混乱とトラブルの場となってしまい、僕の望みはむなしく、余生の楽しみが与えられることもなく、僕たちが子供の頃から打ち込んできた学問をお前とともに再開することも叶わなくなってしまった。
[3] Nam prima aetate incidimus in ipsam perturbationem disciplinae veteris, et consulatu devenimus in medium rerum omnium certamen atque discrimen, et hoc tempus omne post consulatum objecimus eis fluctibus, qui per nos a communi peste depulsi in nosmet ipsos redundarent. Sed tamen in his vel asperitatibus rerum vel angustiis temporis obsequar studiis nostris et quantum mihi vel fraus inimicorum vel causae amicorum vel res publica tribuet oti, ad scribendum potissimum conferam;
というのは、僕の青春時代は国家の古い秩序が崩壊する時期だったし、僕の執政官時代は闘争と危機のまっただ中に当たり、僕が執政官を退任した後の時代はこの国の存立を脅かす激動の嵐のただなかにあったからだ。国家の崩壊は私の手で食い止めたものの、大波の余波は私自身の身に及んだ。しかし、この困難な情勢の中で限られた時間を、僕は自分の学問に振り向けようと思う。そして、敵の迫害をかわし、友人の弁護と国家に対する責務を果たし、それでもなお余った時間を、僕は出来るだけ執筆に使いたいと思うのだ。
[4] tibi vero, frater, neque hortanti deero neque roganti, nam neque auctoritate quisquam apud me plus valere te potest neque voluntate.
そうして、弟よ、お前の期待と励ましに応えたいと思う。お前の願い、お前の期待は、僕にとっては何よりも価値あるものだから。
[II] Ac mihi repetenda est veteris cuiusdam memoriae non sane satis explicata recordatio, sed, ut arbitror, apta ad id, quod requiris, ut cognoscas quae viri omnium eloquentissimi clarissimique senserint de omni ratione dicendi.
第二章 そこで、昔の出来事を思い出して、それをお前のために語ることにしたい。この思い出は最早おぼろげなものではあるが、それは最も雄弁であり高名だった人たちの弁論術の知識を身につけたいというお前の欲求に応えるものとなるだろう。
<弁論術は人文科学全般の学問的教養を必要とするか、それとも経験によって身につける単なる技術か(5)>
[5] Vis enim, ut mihi saepe dixisti, quoniam, quae pueris aut adulescentulis nobis ex commentariolis nostris incohata ac rudia exciderunt, vix sunt hac aetate digna et hoc usu, quem ex causis, quas diximus, tot tantisque consecuti sumus, aliquid eisdem de rebus politius a nobis perfectiusque proferri; solesque non numquam hac de re a me in disputationibus nostris dissentire, quod ego eruditissimorum hominum artibus eloquentiam contineri statuam, tu autem illam ab elegantia doctrinae segregandam putes et in quodam ingeni atque exercitationis genere ponendam.
というのは、僕が若い頃に簡単な書物に書いた未熟で不充分なものは、いまの僕の年齢にとっても豊かな法廷経験にとっても相応しいものではないから、同じ主題でもっと詳しくて完璧なものを公表して欲しいと、お前に常々言われているからだ。お前はいつも弁論術についての議論では僕と意見を異にしてきた。僕は弁論術とは最も教養豊かな人の学問と見なすべきだと考えているのに対して、お前は弁論術とは学問と切り離して考えるべきもので、それぞれの人の才能に応じた訓練によって身に付けるものだと考えているからである。
<キケロは、弁論術は単なる技術ではなく、広範な能力を必要として他のどの技術よりも難しいから、成功している弁論家が少ないのは驚くに当たらない、と考える(6―19)>
[6] Ac mihi quidem saepe numero in summos homines ac summis ingeniis praeditos intuenti quaerendum esse visum est quid esset cur plures in omnibus rebus quam in dicendo admirabiles exstitissent; nam quocumque te animo et cogitatione converteris, permultos excellentis in quoque genere videbis non mediocrium artium, sed prope maximarum.
ただ高い才能に恵まれた優秀な人たちを見て僕がいつも疑問に思うのは、他のどんな分野でも弁論の分野と比べて優れた人が多く輩出しているのはどうしてかということだ。というのは、どこに目を向けても、それぞれの分野に、それも取るに足らぬ分野ではなく極めて高度な分野にも優れた人は山ほどいるからだ。
[7] Quis enim est qui, si clarorum hominum scientiam(=sapientiam) rerum gestarum(→) vel utilitate vel magnitudine metiri(測る) velit, non anteponat oratori imperatorem? Quis autem dubitet quin belli duces ex hac una civitate praestantissimos paene innumerabiles, in dicendo autem excellentes vix paucos proferre possimus?
しかも、高名な人たちの技を業績の規模と貢献度で比べたら、弁論家よりも将軍の方を優れていると誰もが言うだろう。ところが、この国だけを見ても優れた将軍の名前は数知れずあげられるのに対して、優れた弁論家は殆どいないことは誰にも疑いようのない事実だ。
[8] Jam vero consilio ac sapientia qui regere ac gubernare rem publicam possint, multi nostra, plures patrum memoria atque etiam maiorum exstiterunt(完), cum boni perdiu nulli, vix autem singulis aetatibus singuli tolerabiles oratores invenirentur(未完接). Ac ne quis forte cum aliis studiis, quae reconditis in artibus atque in quadam varietate litterarum versentur, magis hanc dicendi rationem, quam cum imperatoris laude aut cum boni senatoris prudentia comparandam putet, convertat animum ad ea ipsa artium genera circumspiciatque, qui in eis floruerint quamque multi sint; sic facillime, quanta oratorum sit et semper fuerit paucitas, judicabit.
実際、思慮深く賢明に国家を導く能力のある人は、僕たちが知っているだけでも沢山いるし、父と父祖たちの記録にはもっと多い。ところが、優秀な弁論家は長きにわたって一人も現れなかったし、並の人でも各世代に一人いるかどうかだったのだ。また、弁論術は将軍の名声や元老の英知と比べるべきではなく、難解な学問や文学の様々な分野と比べるべきだと言う人がいるといけないので言うなら、その人はまさにそれらの分野に目を向けて、そこで成功しているのは誰と誰であり、彼らはどれほど多いかをよく見るべきだ。すると、弁論家が今も昔も如何に少ないかが容易に分かるはずだ。
[III] [9] Neque enim te fugit omnium laudatarum artium procreatricem quandam et quasi parentem eam, quam φιλοσοφίαν Graeci vocant, ab hominibus doctissimis judicari; in qua difficile est enumerare quot viri quanta scientia quantaque in suis studiis varietate et copia fuerint, qui non una aliqua in re separatim elaborarint, sed omnia, quaecumque possent, vel scientiae pervestigatione(緻密な探求) vel disserendi ratione comprehenderint.
第三章 さらに、ギリシア人がピロソピアと呼ぶ学問が高い学識のある人たちによって、全ての高級な学問の創造者であり学問の親とも言われていることを君は知っているはずだ。その哲学では、どれほど多くの人たちがどれほど多くの知識とどれほど豊かな学識を備えているかを列挙するのは困難である。しかも彼らは、単に個別の何かの分野に詳しいのではなく、知識の探求と議論の積み重ねによって、可能な限りのあらゆる分野に通暁しているのである。
[10] Quis ignorat, ei, qui mathematici vocantur, quanta in obscuritate rerum et quam recondita in arte et multiplici(複雑な) subtilique(緻密な) versentur? Quo tamen in genere ita multi perfecti homines exstiterunt, ut nemo fere studuisse ei scientiae vehementius videatur, quin quod voluerit consecutus sit. Quis musicis, quis huic studio litterarum, quod profitentur ei, qui grammatici vocantur, penitus se dedit, quin omnem illarum artium paene infinitam vim et materiem scientia et cognitione comprehenderit?
数学者と呼ばれる人たちはどうだろう。彼らが物事の深奥を極め、複雑微妙で難解な方法に詳しいのはよく知られている。しかしそんな分野でも完璧な学者はあまりにも沢山いるので、この学問は熱心に勉強すれば誰でも自分の目標を達成できるのではと思えるほどだ。学芸の分野、作家と呼ばれる人たちが活躍するこの分野に打ち込んでいる人たちも、みなその分野のほぼ無限の技術と材料を全て自家薬籠中のものにしている。
[11] Vere mihi hoc videor esse dicturus, ex omnibus eis, qui in harum artium liberalissimis studiis sint doctrinisque versati, minimam copiam poetarum et oratorum egregiorum exstitisse: atque in hoc ipso numero, in quo perraro exoritur aliquis excellens, si diligenter et ex nostrorum et ex Graecorum copia comparare voles, multo tamen pauciores oratores quam poetae boni reperientur.
それに対して、次のことを僕が言うのは正しいと思われる。それはこれらの自由科目や学問に携わる人たちのうちでも、優れた詩人と弁論家の数は非常に少ないということである。さらに、このごく少数の優れた人たちの中でも、ローマ人とギリシア人の中の両者の数を比べるなら、優れた詩人よりも優れた弁論家の方がはるかに少ないことがわかるはずだ。
[12] Quod hoc etiam mirabilius debet videri, quia ceterarum artium studia fere reconditis atque abditis e fontibus hauriuntur, dicendi autem omnis ratio in medio posita, communi quodam in usu, atque in hominum ore et sermone versatur, ut in ceteris id maxime excellat, quod longissime sit ab imperitorum intellegentia sensuque disjunctum, in dicendo autem vitium vel(明らかに) maximum sit a vulgari genere orationis atque a consuetudine communis sensus(常識) abhorrere.
さらに、他の分野の学問が扱う対象が非常に難解だったり深遠だったりするのに対して、弁論術はどれも万人の目にさらされるものであり、いわば誰でもやっていることで、人間の話し言葉を扱うものであるために、他の分野では素人の知識や感覚から遠く離れているものほど優れているのに対して、弁論術の場合は一般大衆の話し方や常識的な話し方から離れたものほど劣っていることになってしまう。このことを考えると、優れた弁論家の数が少ないことは益々不思議なことに思えてくる。
[IV] [13] Ac ne illud quidem vere dici potest aut plures ceteris inservire aut maiore delectatione aut spe uberiore aut praemiis ad perdiscendum amplioribus commoveri. Atque ut omittam Graeciam, quae semper eloquentiae princeps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum inventrices Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa est et perfecta, in hac ipsa civitate profecto nulla umquam vehementius quam eloquentiae studia viguerunt.
第四章 だからと言って、弁論以外の分野を志望する人の方がずっと多いとはいえないし、他の分野の勉強の方が楽しくて希望に満ちており大きな報酬をあてにできるとも言えない。そのうえ、雄弁術の先駆者であると主張するマグナ・グラエキアはもちろんのこと、あらゆる学問の発祥地で演説の持つ大きな力を発見して完成したアテネだけでなく、このローマでも弁論の勉強は何よりも流行しているのだ。
[14] Nam postea quam imperio omnium gentium constituto diuturnitas(主、永続性) pacis otium confirmavit, nemo fere laudis cupidus adulescens non sibi ad dicendum studio omni enitendum putavit; ac primo quidem totius rationis ignari, qui neque exercitationis ullam vim neque aliquod praeceptum artis esse arbitrarentur, tantum, quantum ingenio et cogitatione poterant, consequebantur; post autem auditis oratoribus Graecis cognitisque eorum litteris adhibitisque doctoribus incredibili quodam nostri homines discendi studio flagraverunt.
というのは、全世界に対するローマの支配が確立して、戦争のない期間が長きにわたり、平和が確立されると、野心のある若者たちは誰もが弁論術の習得に全力を傾けようと思うようになったからだ。初めのうちはわが国の人たちも弁論の方法をまるで知らず、訓練の意味も弁論術の存在も知らなかったので、自分の才能と創意工夫だけで出来るだけのものを身に着けようとした。しかし、後には、ギリシアの弁論家の演説を聞いたり、彼らの文献を読んだり、ギリシアの学者を招いたりして、わが国の人たちは信じられないほど弁論術の勉強に打ち込むようになったのである。
[15] Excitabat eos magnitudo, varietas multitudoque in omni genere causarum, ut ad eam doctrinam, quam suo quisque studio consecutus esset, adjungeretur usus frequens, qui omnium magistrorum praecepta superaret; erant autem huic studio maxima, quae nunc quoque sunt, exposita(与える) praemia vel ad gratiam vel ad opes vel ad dignitatem; ingenia vero, ut multis rebus possumus judicare, nostrorum hominum multum ceteris hominibus omnium gentium praestiterunt(完).
さらに、大量の訴訟が多種多様のあらゆる分野で起こされるようになると、ローマ人は勉強で学んだ知識を実地の経験に結びつけることも出来るようになった。実地の経験はどんな教師の教えにもまさった。この努力に対しては、名声と高収入と権威という最高の報酬が今も昔も提供されている。多くの事例から分かるように、わが国民の才能は他のあらゆる国民よりも優れていたのである。
[16] Quibus de causis quis non jure miretur ex omni memoria aetatum, temporum, civitatum tam exiguum oratorum numerum inveniri? Sed enim maius est hoc quiddam quam homines opinantur, et pluribus ex artibus studiisque collectum.
このようなことを考えあわせると、弁論家の数が多くの国々の多くの時代と世代を通じて非常に少ないことは不思議なことだと考えるのは当然である。やはり、弁論術は人々が思う以上に大変な物であり、人々が思う以上に多くの技術と努力が必要なのである。
[V] Quid enim quis aliud in maxima discentium multitudine, summa magistrorum copia, praestantissimis hominum ingeniis, infinita causarum varietate, amplissimis eloquentiae propositis praemiis esse causae putet, nisi rei quandam incredibilem magnitudinem ac difficultatem?
第五章 弁論術を学ぶ人の多さと、教師の多さと、ローマ人の高い才能と、訴訟の多さと、雄弁に対する報酬の高さを考えれば、弁論家の少ないことの原因がこの仕事の信じられない大変さと難しさにあると考える以外にはないのである。
[17] Est enim et scientia comprehendenda rerum plurimarum, sine qua verborum volubilitas inanis atque irridenda est, et ipsa oratio conformanda(形作る) non solum electione, sed etiam constructione verborum, et omnes animorum motus, quos hominum generi rerum natura tribuit, penitus pernoscendi, quod omnis vis ratioque dicendi in eorum, qui audiunt, mentibus aut sedandis aut excitandis expromenda est; accedat eodem oportet lepos quidam facetiaeque et eruditio libero digna celeritasque et brevitas et respondendi(反駁) et lacessendi(挑発) subtili venustate atque urbanitate conjuncta.
というのは、弁論家は非常に多くの知識を身につける必要があり、それがなければどれほど流暢に話しても無意味で馬鹿げたことになるからである。つまり、弁論家は弁論を言葉を選んで組み立てる必要があるし、人間が生まれ持っている心の動きもよく知っていなければいけない。なぜなら、弁論術が力を発揮するのは、聞き手の心をなだめたり煽ったりすることだからである。その上に、ユーモアと機知と自由人に相応しい教養が必要だし、瞬時に反駁したり挑発したりする機転が必要である。そこに、さらに緻密で魅力のある優雅な表現力が加味されねばならない。
[18] Tenenda praeterea est omnis antiquitas exemplorumque vis, neque legum ac juris civilis scientia neglegenda est. Nam quid ego de actione ipsa plura dicam? quae motu corporis, quae gestu, quae vultu, quae vocis conformatione ac varietate moderanda est; quae sola per se ipsa quanta sit, histrionum(役者) levis ars et scaena declarat; in qua cum omnes in oris et vocis et motus moderatione laborent, quis ignorat quam pauci sint fuerintque, quos animo aequo spectare possimus? Quid dicam de thesauro rerum omnium, memoria? Quae nisi custos inventis cogitatisque rebus et verbis adhibeatur, intellegimus omnia, etiam si praeclarissima fuerint in oratore, peritura.
そのうえに、歴史上の事実や多くの前例のことも知っていなければいけないし、十二表法や市民法典の知識も無視できない。実演については、詳しく何かを言う必要があるだろうか。それは体の動き、身振り、顔の表情、声の抑揚と変化によって表現される。それがどのようなものであるかは、芝居の役者の軽妙な身振りを見れば分かる。劇場では役者の誰もが顔と声と体の動かし方に苦心しているが、我々が満足して見られるような優れた役者が昔も今も少ないことは誰でも知っている。事実の宝庫である記憶について僕は何かを言うべきだろうか。もし思いついたり考えたりした内容を言葉にしてそれが頭から逃げていかないように見張っている記憶力を利用しないとしたら、どんな素晴らしい演説も全て消えてしまうことを僕たちはよく知っている。
<キケロは、弁論家になるためには、これまでギリシアの教師、規則、訓練だけでは不充分だとして、ローマの二人の弁論家クラッススとアントニウスの考えを弟に伝えることにした (19―23)>
[19] Quam ob rem mirari desinamus, quae causa sit eloquentium paucitatis, cum ex eis rebus universis eloquentia constet, in quibus singulis elaborare permagnum est, hortemurque(接) potius liberos nostros ceterosque, quorum gloria nobis et dignitas cara est, ut animo rei magnitudinem complectantur neque eis aut praeceptis aut magistris aut exercitationibus, quibus utuntur omnes, sed aliis quibusdam se id quod expetunt, consequi posse confidant.
だから、僕たちはなぜ弁論家の数が少ないことを不思議に思うことはもうやめよう。弁論術は以上の全てのことから成り立っていて、その一つ一つについて必要とされる努力が大変なのである。だから、僕は自分の子供や立派に成功して欲しいと思う人たちに、事の大変さをしっかり理解するように言って、彼らの目標を達成するには、誰もが利用する練習方法や教科書や教師(=ギリシア人のやり方)に頼るのではなく、何か別の方法によるべきであると教えよう。
[VI] [20] Ac mea quidem sententia nemo poterit(未) esse omni laude cumulatus(完璧な) orator, nisi erit omnium rerum(対象) magnarum atque artium scientiam consecutus: etenim ex rerum cognitione efflorescat(接、発展する) et redundet(接、豊かに流れる) oportet oratio. Quae, nisi res est ab oratore percepta et cognita, inanem quandam habet elocutionem(表現法、修辞) et paene puerilem.
第六章 僕の考えでは、誰もあらゆる重要なテーマと学問を身に付けないかぎり、完璧な弁論家にはなれないのだ。演説はテーマについての知識によって飾られて豊かにならねばならない。弁論家がテーマをよく知っていなければ、いくら口が上手くても中身のない馬鹿げたものになってしまう。
[21] Neque vero ego hoc tantum oneris imponam nostris praesertim oratoribus in hac tanta occupatione urbis ac vitae, nihil ut eis putem licere(許される) nescire, quamquam vis oratoris professioque ipsa bene dicendi hoc suscipere ac polliceri videtur, ut omni de re, quaecumque sit proposita, ornate ab eo copioseque dicatur.
しかし、僕は都会の生活と仕事で忙しいわが国の弁論家たちに対して、知らなくてよい事は何もないと言って、大きな負担を課するつもりはない。もっとも、弁論家はその名前からも演説を仕事にしていることからも、どんなテーマを与えられても、優雅に滔々と話をすることを約束していると思われている。
[22] Sed quia non dubito quin hoc plerisque immensum infinitumque videatur, et quod Graecos homines non solum ingenio et doctrina, sed etiam otio studioque abundantes partitionem jam quandam artium fecisse video neque in universo genere singulos(?) elaborasse(努力), sed seposuiss(区別) a ceteris dictionibus eam partem dicendi, quae in forensibus(法廷の) disceptationibus(討論) judiciorum aut deliberationum(審議) versaretur, et id unum genus oratori reliquisse; non complectar in his libris amplius, quam quod huic generi re quaesita et multum disputata summorum hominum prope consensu est tributum;
しかし、これでは弁論家の仕事は途方もなく際限のないものだと多くの人は思うに違いない。また、ギリシアの才能と学識だけでなく余暇と情熱に溢れる人たちは、話の対象となる様々な学問を分野ごとに分類して、どんな分野も一人で引き受けて仕事をするのではなく、法廷と議会の審議に関する分野(法学と政治学)だけを切り離して弁論家の仕事にしたということを僕は知っている。そこで、本書では、一流の学者たちの議論の結果この分野に割り当てられているものだけを主に扱うことにする。
[23] repetamque non ab imcunabulis(複奪、揺りかご) nostrae veteris(属>vetus) puerilisque(属) doctrinae quendam ordinem praeceptorum, sed ea, quae quondam accepi(聞く) in nostrorum hominum eloquentissimorum et omni dignitate principum(複属) disputatione(対話) esse versata; non quo illa contemnam, quae Graeci dicendi artifices(教師) et doctores reliquerunt, sed cum illa pateant in promptuque(明らか) sint omnibus, neque ea interpretatione mea aut ornatius explicari aut planius exprimi possint, dabis hanc veniam, mi frater, ut opinor, ut eorum, quibus summa dicendi laus a nostris hominibus concessa est, auctoritatem Graecis anteponam.
また、本書ではむかし僕が子供の頃に学んだ教えを初めから順に繰り返すのではなく、わが国の最も雄弁でありどの点でも一流である人たちの対話で話されたことを紹介しよう。と言っても、ギリシアの弁論術の教師たちが書いたものを軽視するつもりはない。しかし、ギリシア人の書いたものは誰でも容易に手に入るし、その内容を僕が解説しても、彼らより言葉巧みに表現したりもっと分かりやすく説明することは出来ない。そこで、弟よ、君は僕がギリシアの学者たちの意見よりも、わが国で最高の名声を得た弁論家たち(クラッススとアントニウス)の意見を尊重することを許してくれると思う。
<以下の対話の日は紀元前91年9月、場所はクラッススのトゥスクルムの別荘、登場人物は
[VII] [24] Cum igitur vehementius inveheretur(攻撃) in causam principum consul Philippus Drusique tribunatus pro senatus auctoritate susceptus(引き受けた) infringi(弱める) jam debilitarique videretur, dici mihi memini ludorum Romanorum diebus L. Crassum quasi colligendi sui(英気を養う) causa se in Tusculanum contulisse; venisse eodem, socer ejus qui fuerat, Q. Mucius dicebatur et M. Antonius, homo et consiliorum in re publica socius et summa cum Crasso familiaritate conjunctus.
第七章 その議論が行われたのは、執政官ピリップス(ルキウス・マルキウス、前91年執政官、143~87年)が貴族の政策を激しく攻撃し、元老院の意見を支持する護民官ドゥルスス(リウィウス、前91年護民官、124~91年)の立場が勢いを失って最早風前の灯となっていた頃のことである。クラッススはローマ祭の期間を利用して、いわば英気を養うためにトゥスクルムに来ていた。そこにはまた彼の義父スカエウォラとアントニウスも来ていた。アントニウスはクラッススとは政界における同志であるとともに固い友情で結ばれていた。
[25] Exierant autem cum ipso Crasso adulescentes et Drusi maxime familiares et in quibus magnam tum spem maiores natu dignitatis suae collocarent(置く), C. Cotta, qui [tum] tribunatum plebis petebat, et P. Sulpicius, qui deinceps eum magistratum petiturus putabatur.
クラッススとともに若者たちもそこへ出かけていた。それはドゥルスス(24節)の親友で当時年長者たちが自分たちの勢力維持のために大いに期待を寄せていたコッタとスルピキウスだった。コッタはこの年の護民官選挙に立候補していたし、スルピキウスも彼に続いて同じ職に立候補すると考えられていた。
[26] Hi primo die de temporibus deque universa re publica, quam ob causam venerant, multum inter se usque ad extremum tempus diei collocuti sunt; quo quidem sermone multa divinitus a tribus illis consularibus Cotta deplorata(嘆く) et commemorata(述べる) narrabat, ut nihil incidisset postea civitati mali, quod non impendere illi tanto ante vidissent.
一日目にこの五人は当時の危機的な政治状況について日が暮れるまで話し合った。実際、そのために彼らは集まったのである。その対話のことを話してくれたコッタによれば、三人の執政官経験者(クラッスス、アントニウス、スカエウォラ)は多くの嘆かわしいことを予言者のように語ったのであり、そこで彼らがローマに迫っているとずいぶん前に予想した不幸の全てがのちに現実のものとなったのである。
[27] Eo autem omni sermone confecto, tantam in Crasso humanitatem(親切) fuisse, ut, cum lauti(入浴した) accubuissent, tolleretur omnis illa superioris tristitia sermonis eaque esset in homine jucunditas et tantus in loquendo lepos(機知), ut dies inter eos curiae fuisse videretur, convivium(宴会) Tusculani;
その話しが終わると、クラッススは客をとても親切にもてなした。全員入浴した後に食卓につくと、彼はさっきの対話の憂鬱な雰囲気をきれいに忘れて、にこやかにユーモアたっぷりな話をはじめた。こうして、昼間の議論が元老院に相応しいものだったとすると、夜の食事会はまさにトゥスクルムに相応しいと思えるものだった。
[28] postero autem die, cum illi maiores natu satis quiessent(過去完) et in ambulationem(遊歩道) ventum esset, [dicebat] tum Scaevolam duobus spatiis tribusve factis dixisse "cur non imitamur, Crasse, Socratem illum, qui est in Phaedro Platonis? Nam me haec tua platanus(女) admonuit(勧める), quae non minus ad opacandum(暗くする) hunc locum patulis(広がった) est diffusa(広がった) ramis(枝), quam illa, cuius umbram secutus est Socrates, quae mihi videtur non tam ipsa acula(奪、小川), quae describitur, quam Platonis oratione crevisse(成長), et quod ille durissimis(丈夫な) pedibus fecit, ut se abiceret(投げ捨てる) in herba atque ita [illa], quae philosophi divinitus ferunt esse dicta, loqueretur, id meis pedibus certe concedi(許す) est aequius."
次の日、充分休息をとった年長者たちは遊歩道に向かった。そこを二三回往復したところでスカエウォラが言った。「クラッスス君、私たちはプラトンの『パイドロス』のなかのソクラテスの真似をしてみないかね。ソクラテスが日陰を求めたプラタナスは、まさに枝を広げてここに日陰を作っているこのプラタナスみたいなものだと思うんだ。(あのプラタナスはあそこに描かれている小川の水のおかげというよりもプラトンの筆の力で大きくなったようなものだが)それからソクラテスは草の中に横になってあの素晴らしい話を始めたと哲学者たちは言ってる。ソクラテスが実に頑健な足を休めたように、私もここで足を休めてもいいと思う」と。
[29] Tum Crassum "immo vero commodius etiam"; pulvinosque(クッション) poposcisse(求める) et omnes in eis sedibus, quae erant sub platano, consedisse dicebat.
するとクラッススは「いやそれどころか、もっと楽にしましょう」と言って、座布団をもってこさせて、みんなはプラタナスの下の椅子に腰を下ろした。
[VIII] Ibi, ut ex pristino sermone relaxarentur animi omnium, solebat Cotta narrare Crassum sermonem quendam de studio dicendi intulisse.
第八章 コッタが何度も聞かせてくれた話では、そこでクラッススは昨日の対話の緊張感から全員の気持ちを解きほぐそうとして弁論術の勉強の話を始めたのだ。
<対話第一部、弁論術の要件と定義、弁論術が対象とする範囲 (30―96)>
<[一]クラッススの意見 (30―73) >
<弁論術の称賛。弁論術は全ての問題を扱う。それは国家の礎を作り導き守っている(30―34)>
[30] Qui cum ita esset exorsus: non sibi cohortandum Sulpicium et Cottam, sed magis utrumque collaudandum videri, quod tantam jam essent facultatem adepti, ut non aequalibus suis solum anteponerentur, sed cum maioribus natu compararentur; "neque vero mihi quicquam" inquit "praestabilius videtur, quam posse dicendo tenere hominum [coetus] mentes, allicere(誘う) voluntates, impellere quo velit, unde autem velit deducere: haec una res in omni libero populo maximeque in pacatis tranquillisque civitatibus praecipue semper floruit(完) semperque dominata(勢力を振るう) est.
クラッススは次のように話し始めた。「スルピキウス君とコッタ君には僕からは何も注文することはない。むしろ褒めてやりたいくらいだ。彼らが身につけた技量は彼らの同年輩よりまさっているだけでなく、年長者たちと肩を並べるほどだからだ。弁論によって人の心を捕えるよりも優れた能力はないと僕は思っている。そうして、人の気持ちを説得して、思う方向に導いたり、反対に引き離したりするのである。この弁論術だけが全ての自由な国々だけでなく平穏で平和な多くの国々の間でいつも非常に流行して常に勢力をふるってきた。
[31] Quid enim est aut tam admirabile, quam ex infinita multitudine hominum exsistere(現れる) unum, qui id, quod omnibus natura sit datum, vel solus vel cum perpaucis facere possit? Aut tam jucundum cognitu atque auditu, quam sapientibus sententiis gravibusque verbis ornata oratio et polita? aut tam potens tamque magnificum, quam populi motus, judicum religiones, senatus gravitatem unius oratione converti?
ク「だって、大勢の人たちの中からただ一人立ち上がって、誰にも生まれつき与えられている能力を、たった一人で、あるいは数人の者たちと一緒に発揮できることほど素晴らしいことがあるだろうか。あるいは、賢明な考えと印象的な言葉によって入念に練り上げられた演説を聞いてそれを理解することほど楽しいことがあるだろうか。あるいは、大衆の感情や陪審員の道義心や元老院の厳格さをたった一人の演説によって覆すことほど力強く偉大なことがあるだろうか。
[32] Quid tam porro regium, tam liberale, tam munificum, quam opem ferre supplicibus, excitare afflictos, dare salutem, liberare periculis, retinere homines in civitate? Quid autem tam necessarium, quam tenere semper arma, quibus vel tectus ipse esse possis vel provocare integer vel te ulcisci lacessitus? Age vero, ne semper forum, subsellia, rostra curiamque meditere, quid esse potest in otio aut jucundius aut magis proprium humanitatis, quam sermo facetus(機知に富む) ac nulla in re rudis? Hoc enim uno praestamus vel maxime feris(けもの), quod colloquimur inter nos et quod exprimere dicendo sensa(見解) possumus.
ク「さらに言えば、自分に頼ってくる人を助けたり、困っている人を励ましたり、かくまったり、危険から解放したり、人々の市民権を守ってやることほど立派で寛大な事があるだろうか。また、自分自身を守ったり挑戦したり復讐したりすることの出来るように武装しておくことほど大切なことがあるだろうか。いや、フォーラム、法廷、演壇、議事堂のことばかり考えてはいけない。弁論は空いた時間にどんな事にも詳しくて機知に富んだ話が出来るほど楽しくて高い教養にふさわしいことがあるだろうか。なぜなら、互いに会話をして自分の考えを表現できることこそ、我々が野獣より明らかに最も優れていることだからである。
[33] Quam ob rem quis hoc non jure miretur(崇拝する) summeque(この上もなく) in eo elaborandum esse arbitretur, ut, quo uno homines maxime bestiis praestent, in hoc hominibus ipsis antecellat? Ut vero jam ad illa summa veniamus, quae vis alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregare aut a fera agrestique(野蛮な) vita ad hunc humanum cultum(生活) civilemque deducere(移す) aut jam constitutis civitatibus leges, judicia, jura describere?
ク「だからこそ、誰もがまさにこの能力に憧れるのであり、人間が動物にまさっている唯一この能力によって人間社会の中で秀でるために、何よりもこの能力のために努力しなければならないと、誰もが思うのである。さらに、この能力の最高の功績について言うなら、まさにこの能力が、ばらばらに離れて暮らしていた人類を一箇所に集住させ、あるいは、人々を野蛮な生活から今の人間的で文化的な暮らしに移し、あるいは、国家を設立してから法と司法と権利を定めてきたのである。
[34] Ac ne plura, quae sunt paene innumerabilia, consecter(追跡する), comprehendam(まとめる) brevi: sic enim statu(信じる), perfecti oratoris moderatione et sapientia non solum ipsius dignitatem, sed et privatorum plurimorum et universae rei publicae salutem maxime contineri. Quam ob rem pergite(進む), ut facitis, adulescentes, atque in id studium, in quo estis, incumbite(専心する), ut et vobis honori et amicis utilitati et rei publicae emolumento(利益) esse possitis."
ク「これ以上言っても切りがないから、ここで短くまとめよう。僕の言いたいことはこうだ。完璧な弁論家の導きと英知には、弁論家本人の名声だけでなく、多くの人々の個人としての安全、ひいては国全体の安全が大きく依存しているのである。だから、若者たちよ、君たちは自ら選んだ道をそのまま進んでほしい。そして、君たちが今やっている鍛錬に全精力を傾けてほしい。そうすれば、君たちは自分自身に名誉をもたらし、友人たちには便宜をもたらし、国家に利益をもたらす存在になれるだろう」と。
<スカエウォラの反論一、国家を作ったのは弁論家ではなく勇気ある賢人たちだった。(35―37)>
[IX] [35] Tum Scaevola comiter, ut solebat, "cetera" inquit "assentior Crasso, ne aut de C. Laeli soceri mei aut de huius generi aut arte aut gloria detraham(誹謗中傷); sed illa duo, Crasse, vereor ut tibi possim concedere: unum, quod ab oratoribus civitates et initio constitutas et saepe conservatas esse dixisti, alterum, quod remoto foro, contione, judiciis, senatu statuisti oratorem in omni genere sermonis et humanitatis esse perfectum.
第九章 するとスカエウォラはいつものように愛想よく言った。「私の考えは多くの点ではクラッスス君と同じだ。私は義父の弁論家ガイウス・ラエリウス殿や娘婿のクラッスス君の技量と名声についてケチを付けるつもりは毛頭ない。ただ、クラッスス君、私は次の二点に関しては、あなたに譲歩するのをためらっている。その一つは、国家は最初に弁論家によって建設され(33節)、しばしば弁論家によって守られてきたとあなたが言ったことだ(34節?)。もう一つ、完璧な弁論家はフォーラムと民会と裁判所と元老院の中だけでなく、どんな分野のどんな話題についても完璧に話ができると言ったことだ(32節)。
[36] Quis enim tibi hoc concesserit aut initio genus hominum in montibus ac silvis dissipatum non prudentium consiliis compulsum potius quam disertorum oratione delenitum(誘う) se oppidis moenibusque saepsisse(閉じ込める)? aut vero reliquas utilitates aut in constituendis aut in conservandis civitatibus non a sapientibus et fortibus viris, sed a disertis ornateque dicentibus esse constitutas?
スカ「最初に山や森にばらばらに住んでいた人類が町や城壁の中に集住したのは賢者の知恵に促されたからではなく、弁論家の話に誘われたからだというあなたの説を誰が認めるだろうか。あるいは、そのほかに国を作って守るために設立された有益な制度は、賢者や英雄によってではなく巧みな言葉を使う弁論家によってもたらされたというあなたの説を誰が認めるだろうか。
[37] An vero tibi Romulus ille aut pastores et convenas congregasse aut Sabinorum conubia conjunxisse aut finitimorum(近隣の) vim repressisse eloquentia videtur, non consilio et sapientia singulari? Quid? In Numa Pompilio, quid? In Servio Tullio, quid? In ceteris regibus, quorum multa sunt eximia(見事な) ad constituendam rem publicam, num eloquentiae vestigium apparet? Quid? Exactis regibus, tametsi ipsam exactionem(追放) mente, non lingua perfectam L. Bruti esse cernimus, sed deinceps omnia nonne plena consiliorum, inania(〜ない) verborum videmus?
スカ「それとも、あのロムルスが羊飼いや流民を集住させたりサビニー人と結婚させたり、近隣諸族の攻撃を食い止めたりしたのは、彼の弁論の力であって、並外れた思慮と英知のおかげではなかったと言うのかね。さらに、ヌマ・ポンピリウスや、セルウィウス・トゥッリウスや、他の王たちはこの国を作るにあたって多大な貢献をしたが、彼らが雄弁だったという跡が見られるのかね。さらに、王制が廃止された時も、それを成し遂げたのはルキウス・ブルートスの言葉ではなく知性の賜物だと私たちは思うのだが、その後の出来事の全ては知恵に満ちたものであって、言葉を欠いたものだったと思わないだろうか。
<スカエウォラの反論二、むしろ弁論家はグラックス兄弟の例に見られるように、この国を危機に陥れた。弁論家は自分の仕事を法廷と議会の問題に限るべきである(38―44)>
[38] Ego vero si velim et nostrae civitatis exemplis uti et aliarum, plura proferre possim detrimenta publicis rebus quam adjumenta(援助), per homines eloquentissimos importata(引き起こす); sed ut reliqua praetermittam, omnium mihi videor, exceptis, Crasse, vobis duobus, eloquentissimos audisse Ti. et C. Sempronios, quorum pater, homo prudens et gravis, haudquaquam(けっして〜ない) eloquens, et saepe alias et maxime censor saluti reipublicae fuit: atque is non accurata(入念) quadam orationis copia, sed nutu atque verbo libertinos in urbanas tribus transtulit, quod nisi fecisset, rem publicam, quam nunc vix tenemus, jam diu nullam haberemus. At vero ejus filii diserti et omnibus vel naturae vel doctrinae praesidiis ad dicendum parati, cum civitatem vel paterno consilio vel avitis armis florentissimam accepissent(過去完接), ista praeclara gubernatrice, ut ais, civitatum eloquentia(奪) rem publicam dissipaverunt(完、滅ぼす).
スカ「それどころか、わが国や他国の例を挙げるつもりになれば、雄弁な人間が引き起こしたことでは、国家を救った例よりは国家に損害を与えた例の方をたくさん挙げられるだろう。しかし、他の例は省略するとして、クラッスス君、あなたたち二人を除けば、私が聞いた中ではティベリウス・グラックスとガイウス・グラックス兄弟は誰よりも雄弁だったと思うが、彼らの思慮深くけっして雄弁ではなかった父親は、監察官など様々な場面で常に国家を救ってきた。彼は入念に用意した弁論ではなく、ひとこと命令しただけで解放奴隷を都市部に移したのであるが、さもなければ、今でさえ維持するのが難しいこの国はとっくの昔に失われていたはずだ。それにひきかえ、才能であれ教育であれ、弁論家になるためのあらゆる支援に恵まれた雄弁な彼の息子たちは、祖父の武勲と父の英知によって栄えていたこの国を引き継ぐと、あなたの言う弁論術を駆使したすばらしい指導によって、この国を崩壊の危機に追い込んだのだ。
[X] [39] Quid? Leges veteres moresque maiorum; quid? Auspicia, quibus ego et tu, Crasse, cum magna rei publicae salute praesumus; quid? Religiones et caerimoniae; quid? Haec jura civilia, quae jam pridem in nostra familia sine ulla eloquentiae laude versantur, num aut inventa sunt aut cognita aut omnino ab oratorum genere tractata?
第十章 スカ「さらに、むかし父祖たちの法や慣習はどうだ。さらに、クラッスス君、国家の安寧を願って私とあなたが主催する占いの儀式はどうだ。さらに、宗教儀式はどうだ。さらに、市民法典はどうだ。わが一族はこれに雄弁の力などなしにずいぶん前からたずさわって来たが、それを弁論家連中が見出したり学んだり、そもそも取り扱ったりしてきただろうか。
[40] Equidem et Ser. Galbam memoria teneo divinum hominem in dicendo et M. Aemilium Porcinam et C. ipsum Carbonem, quem tu adulescentulus perculisti, ignarum legum, haesitantem(躓く) in maiorum institutis, rudem in jure civili; et haec aetas vestra praeter te, Crasse, qui tuo magis studio quam proprio munere aliquo disertorum jus a nobis civile didicisti, quod interdum pudeat, juris ignara est.
スカ「実際、私はよく覚えているが、演説の天才だったセルウィウス・ガルバ(前144年執政官)にしても、アエミリウス・ポルキナ(レピドゥス、前137年執政官)にしても、あなたが若い頃にやっつけたガイウス・カルボー(~前119、前131年護民官、前120年執政官)にしても、みんな法律には無知で、父祖たちの慣習に戸惑い、市民法典のことはまるで知らなかった。クラッスス君、あなたは弁論家の義務というよりは自分のこだわりから私の一族に法律を学んだので当てはまらないが、あなたの世代の人たちは、総じて法律には無知であり、そのためにときどき恥をかいている。
[41] Quod vero in extrema oratione quasi tuo jure sumpsisti, oratorem in omnis sermonis disputatione copiosissime versari posse, id, nisi hic in tuo regno essemus, non tulissem multisque praeessem, qui aut interdicto(差し止め命令) tecum contenderent(争う) aut te ex jure manum consertum(所有権保全) vocarent, quod in alienas possessiones tam temere irruisses.
スカ「クラッスス君、あなたは話の最後(32→35節)のところで、弁論家はどんな話題の議論でも流暢に話すことができると、まるで当然の事のように言っていた。ここがあなたの領地ならそれも我慢するだろう。しかし、あなたは他人の領地に無断で踏み込んできたのだから、私は多くの人たちの先頭に立って、領地保全のためにあなたと戦うし、所有権確認のための訴訟にあなたを訴えるだろう。
[42] Agerent enim tecum lege primum Pythagorei omnes atque Democritii ceterique in jure sua physici vindicarent(要求) [ornati homines in dicendo et graves], quibuscum tibi justo sacramento(訴訟) contendere non liceret; urgerent praeterea philosophorum greges jam ab illo fonte et capite Socrate nihil te de bonis rebus in vita, nihil de malis, nihil de animi permotionibus, nihil de hominum moribus, nihil de ratione vitae didicisse, nihil omnino quaesisse, nihil scire convincerent; et cum universi in te impetum fecissent, tum singulae familiae litem tibi intenderent;
スカ「たとえば、まずピュタゴラス派の哲学者が、次にデモクリトス派があなたを訴えるだろう。また他の自然学者たちが自分たちの権利を要求するだろう。あなたは彼らと争っても勝ち目はない。さらに哲学の創設者でありその筆頭であるソクラテスをはじめとする哲学者たちの群れも黙ってはいまい。人生の善悪も心の動きも人の性格も人生の原理についても、あなたは何も学んでいず研究もしていないのだから、何も知らないことを彼らは証明するだろう。そして彼ら全員の攻撃が終わると、次にはそれぞれの学派が個別にあなたに訴訟を起こすことだろう。
[43] instaret Academia, quae, quicquid dixisses, id te ipsum negare cogeret; Stoici vero nostri disputationum suarum atque interrogationum laqueis te irretitum tenerent; Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria oratorum putas esse adjumenta atque ornamenta dicendi, a se peti vincerent oportere, ac non solum meliora, sed etiam multo plura Aristotelem Theophrastumque de istis rebus, quam omnes dicendi magistros scripsisse ostenderent.
スカ「アカデメイア派の攻撃では、あなたが言ったことを全否定するように要求するだろう。我々ストア派はあなたを討論と問答の罠に巻き込んでしまうだろう。逍遥派は、弁論家の所有物だとあなたが言う弁論の拠り所(トポス)と修辞は自分たちのものだと立証してみせるだろう。さらにそれらについてはアリストテレスとテオフラストスが、どの弁論術の教師たちより優れたものを沢山書いていると言うだろう。
[44] Missos facio mathematicos, grammaticos, musicos, quorum artibus vestra ista dicendi vis ne minima quidem societate conjungitur. Quam ob rem ista tanta tamque multa profitenda, Crasse, non censeo; satis id est magnum, quod potes praestare, ut in judiciis ea causa, quamcumque tu dicis, melior et probabilior esse videatur, ut in contionibus et in sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimum valeat oratio, denique ut prudentibus diserte, stultis etiam vere videare dicere. Hoc amplius si quid poteris, non id mihi videbitur orator, sed Crassus sua quadam propria, non communi oratorum facultate posse.".
スカ「数学者と幾何学者と文学者と音楽家のように、その技術が弁論術の能力とは何の関わりのない人たちについては、言うまでもない。だから、クラッスス君、あなたはそんな大風呂敷を広げないほうがいい。裁判であなたが弁論する時には、あなたは何を言っても相手より優れていて、もっともらしく聞こえる。議会で自分の意見を述べる時には、あなたの演説は誰よりも説得力があるだろう。要するに、あなたの演説は賢明な人たちには流暢に聞こえ、愚かな人たちには真実を語っているように聞こえるだろう。それだけ出来ればじゅうぶんに立派なことだ。もしあなたがそれ以上のことが出来るとしても、それは弁論家の皆が持っている能力によって出来ることではなく、クラッスス君が自分だけ持っている能力によって出来ることだと私は思う」と。
<クラッススの答え一、弁論家の仕事を法廷弁論と政治討論に限るとしても、法と慣習、市民法典と人間の本性についての知識、つまり高い教養が必要だ。それらの全ての知識を持っていることが、あらゆる種類の演説をする前提となる。誰も自分が知っていることしかうまく喋れないからなだ(45―53)>
[XI] [45] Tum ille "non sum" inquit "nescius, Scaevola, ista inter Graecos dici et disceptari solere; audivi enim summos homines, cum quaestor ex Macedonia venissem Athenas, florente Academia, ut temporibus illis ferebatur, cum eam Charmadas et Clitomachus et Aeschines obtinebant; erat etiam Metrodorus, qui cum illis una ipsum illum Carneadem diligentius audierat, hominem omnium in dicendo, ut ferebant, acerrimum et copiosissimum; vigebatque auditor Panaeti illius tui Mnesarchus et Peripatetici Critolai Diodorus;
第十一章 するとクラッススが言った。「スカエウォラさん、そういうことがギリシア人たちの間でもよく言われまた討論されていることを僕も知っています。僕が財務官としてマケドニアからアテネに行った時(前110年)に、そういう話を一流の学者たちから聞いたことがあるからです。当時のアカデメイア派は、カルマダース(アテネ出身、カルネアデスの弟子)とクレイトマコス(カルタゴ出身)とアイスキネース(ナポリ出身)が支えていた時で、とても栄えていました。またこの三人と一緒にかの有名なカルネアデスの熱心な生徒だったメトロドーロスもいました。カルネアデスは誰よりもしゃべりが達者で舌鋒鋭いと言われる人でした。また当時は、あなたの友だちの有名なパナイティオス(前185〜109年)の弟子のムネーサルコス(ストア派)と逍遥学派のクリトラーオスの弟子ディオドーロスも活躍していました。
[46] multi erant praeterea clari in philosophia et nobiles, a quibus omnibus una paene voce repelli oratorem a gubernaculis civitatum, excludi ab omni doctrina rerumque maiorum scientia ac tantum in judicia et contiunculas tamquam in aliquod pistrinum detrudi et compingi videbam;
ク「さらに当時は有名な哲学者が沢山いました。彼らは全員こぞって弁論家を国政の指導的地位から排除するだけでなく、あらゆる教養科目とそれより重要な研究から閉めだして、まるで粉挽き部屋に追いやって閉じ込めるように、ただひたすら裁判と集会だけに携わらせようとしているのを僕は知ったのです。
[47] sed ego neque illis assentiebar neque harum disputationum inventori et principi longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo, Platoni, cuius tum Athenis cum Charmada diligentius legi Gorgiam; quo in libro in hoc maxime admirabar Platonem, quod mihi [in] oratoribus irridendis ipse esse orator summus videbatur. Verbi enim controversia jam diu torquet Graeculos homines contentionis cupidiores quam veritatis.
ク「でも僕は彼らに同意出来なかったですし、僕たちのこの対話を発明した人であり誰よりも雄弁で説得力のあったプラトンにも僕は同意できなかったのです。当時僕は彼の『ゴルギアス』をアテネでカルマダース(アカデメイア派のカルネアデスの弟子、前2世紀)と熱心に読んだものです。その本の中で一番驚いたのはプラトンが弁論家を笑いものにしながら、そういうプラトンこそ一流の弁論家だと思われたことなのです。真実よりも論争を好んだ哀れなギリシャ人は言葉の上の論争によって長くむしばまれてきたのですね(=それをプラトンは正そうとした)。
[48] Nam si quis hunc statuit esse oratorem, qui tantummodo in jure(法務官手続) aut in judiciis possit aut apud populum aut in senatu copiose loqui, tamen huic ipsi multa tribuat et concedat necesse est; neque enim sine multa pertractatione omnium rerum publicarum neque sine legum, morum, juris scientia neque natura hominum incognita ac moribus in his ipsis rebus satis callide versari et perite potest; qui autem haec cognoverit(未来完), sine quibus ne illa quidem minima in causis quisquam recte tueri(果たす) potest, quid huic abesse poterit(未来) de(←quid) maximarum rerum scientia? Sin oratoris nihil vis esse nisi composite, ornate, copiose loqui, quaero, id ipsum qui possit assequi sine ea scientia, quam ei non conceditis? Dicendi enim virtus, nisi ei, qui dicet, ea, quae dicet, percepta sunt, exstare non potest.
ク「とはいえ、弁論家の仕事を法務官の前と陪審員の前、民衆と元老たちの前で流暢に話すことに限るとしても、それでも弁論家には多くの能力があることは認めるべきです。なぜなら、これらの限られた場面でさえも、国政全般にわたる豊かな経験なしに、また法律と慣習と裁判の知識なしに、人間の本性と習慣について熟知することなしに、充分巧みにうまく振る舞うことは出来ないからです。これらの知識なしに弁論家は訴訟において最低限の義務さえ果たすことはできないのですから、弁論家はこれらの最も大切な知識を何一つなしでは済ませられないのです。逆に弁論家には整然と優雅にまた流暢に話すことだけが求められるとしても、弁論家には必要ないとあなたがおっしゃる知識がなければ、弁論家はこの役割を達成できないのです。なぜなら、弁論術の価値は弁論家が自分の話す中身をよく知っていてこそ際立つからです。
[49] Quam ob rem, si ornate locutus est, sicut et fertur et mihi videtur, physicus ille Democritus, materies illa fuit physici, de qua dixit, ornatus(名) vero ipse verborum oratoris putandus est; et, si Plato de rebus ab civilibus controversiis remotissimis divinitus est locutus, quod ego concedo; si item Aristoteles, si Theophrastus, si Carneades in rebus eis, de quibus disputaverunt, eloquentes et in dicendo suaves atque ornati fuerunt, sint eae res, de quibus disputant, in aliis quibusdam studiis, oratio quidem ipsa propria est huius unius rationis, de qua loquimur et quaerimus.
ク「したがって、自然学者のデモクリトスが、言い伝えどおりに、あるいは僕の想像どおりに、もし優雅に話をするとしたら、彼の話の内容は自然学者のものですが、彼の言葉の美しさは弁論家のものだと考えるべきなのです。また、もしプラトンが日常の会話とかけ離れたことを実に見事に話してみせたのは僕も認めるとしても、あるいは同様にしてアリストテレスやテオフラストスやカルネアデスが自分たちの議論する内容を流暢に耳に快くまた美しく話したとしたら、彼らの対話の内容は別の学問に属するとしても、彼らの話し方は僕たちがここで対話して追い求めているものとまったく同じ原理に則っているのです。
[50] Etenim videmus eisdem de rebus jejune quosdam et exiliter, ut eum, quem acutissimum ferunt, Chrysippum, disputavisse neque ob eam rem philosophiae non satis fecisse, quod non habuerit hanc dicendi ex arte aliena facultatem.
ク「実際、僕は同じ内容を無味乾燥で貧弱にしか話せない哲学者がいるのを知っています。例えば才気煥発で評判のクリュシッポスがそうです。しかし、彼がうまく話す能力を自分の専門外の学問から身につけていないからといって、彼の哲学の理論に傷がつくわけではありません。
[XII] Quid ergo interest aut qui discernes eorum, quos nominavi, in dicendo ubertatem et copiam ab eorum exilitate, qui hac dicendi varietate et elegantia non utuntur? Unum erit profecto, quod ei, qui bene dicunt, afferunt(利用する) proprium(名), compositam orationem et ornatam et artificio quodam et expolitione(洗練) distinctam; haec autem oratio, si res non subest ab oratore percepta et cognita, aut nulla sit necesse est aut omnium irrisione ludatur.
第十ニ章 ク「では、先にあげた人たちの流暢な話し方と、単調で魅力がなく無味乾燥な話し方の違いは何なのでしょうか。また、それをあなたはどうやって見分けるのでしょうか。一つ確かなことは、うまく話せる人は、うまく配列された美しい話し方、芸術性と洗練の度合いの高い話し方をする持ち前の手腕を使うことでしょう。しかし、もし弁論家が話の内容をよく理解していないなら、この話し方も必然的に無意味なものになるし、みんなの嘲笑の的になるでしょう。
[51] Quid est enim tam furiosum, quam verborum vel optimorum atque ornatissimorum sonitus inanis, nulla subjecta sententia nec scientia? Quicquid erit igitur quacumque ex arte, quocumque de genere, orator id, si tamquam clientis causam didicerit, dicet melius et ornatius quam ipse ille ejus rei inventor atque artifex.
ク「というのは、いくら上手に美しい言葉で話をしても、その音の響きに中身がなく、そこに何の考えも知識も託されていないとすれば、これほど馬鹿げたことはないからです。したがって、弁論家はどの学問のどの分野のどんな内容であっても、もし依頼者の事件を調べるのと同じように調べたなら、その分野の創設者、その道の大家よりもうまくまた優雅に話せるでしょう。
[52] Nam si quis erit qui hoc dicat, esse quasdam oratorum proprias sententias atque causas et certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam scientiam, fatebor equidem in his magis assidue versari hanc nostram dictionem, sed tamen in his ipsis rebus permulta sunt, quae ipsi magistri, qui rhetorici vocantur, nec tradunt nec tenent.
ク「そうは言っても弁論家には彼ら独特の考え方やテーマがあるし、彼らの知識はフォーラムに関する事柄の枠内に限定されていると言う人がいるかもしれません。僕たちのこうした弁論はもっと恒常的にこの範囲に留まっていることは僕も認めます。しかし、それでもこうした事柄の多くを修辞学者と呼ばれる教師たちは教えないし知りもしないのです。
[53] Quis enim nescit maximam vim exsistere oratoris in hominum mentibus vel ad iram aut ad odium aut ad dolorem incitandis vel ab hisce eisdem permotionibus ad lenitatem misericordiamque revocandis(至らせる)? Quae nisi qui naturas hominum vimque omnem humanitatis causasque eas, quibus mentes aut incitantur aut reflectuntur, penitus perspexerit, dicendo quod volet perficere non poterit.
ク「誰でも知っているように、弁論家には人々の心に怒りや憎しみや悲しみを引き起こしたり、これらの激しい感情をなだめて寛容さや同情心を起こす大きな力があります。しかし、そのためには、弁論家は人間の本性や、人情のあらゆる力、人の心が刺激されたり宥められたりする原因について徹底的に見極めている必要があるのです。さもなければ、彼は自分の望み通りのことを弁論で達成することはできないのですから。
<クラッスス「哲学のような特定の分野の知識はそれぞれの専門分野に属するものだが、その知識をうまく表現するのは弁論家だけができる」(54―59)>
[54] Atque totus hic locus philosophorum proprius videtur, neque orator(主) me auctore umquam repugnabit; sed, cum illis cognitionem rerum concesserit, quod in ea solum illi voluerint elaborare, tractationem orationis, quae sine illa scientia est nulla, sibi assumet(未); hoc enim est proprium oratoris, quod saepe jam dixi, oratio gravis et ornata et hominum sensibus ac mentibus accommodata.
ク「これらはどれも哲学者の専門分野に属するものであると思われているし、弁論家は僕の助言にしたがって、そのことにはけっして異議を唱えはしないでしょう。それどころか、哲学者がそれらの研究を専門にして打ち込んでいるからには、弁論家はそれらの知識が哲学者のものであることを進んで認めるでしょう。しかしながら、演説をするには欠かせないそれらの知識とともに、弁論家は話し方の研究を自分たちの専門分野に属していると主張するでしょう。なぜなら、僕がここで何度も言ったように、説得力のある美しい話し方、人々の感情と精神に合わせた話し方こそは、弁論家の特有の手腕だからです。
[XIII] [55] Quibus de rebus Aristotelem et Theophrastum scripsisse fateor; sed vide ne hoc, Scaevola, totum sit a me: nam ego, quae sunt oratori cum illis communia, non mutuor ab illis, isti quae de his rebus disputant, oratorum esse concedunt, itaque ceteros libros artis suae nomine, hos rhetoricos et inscribunt et appellant.
第十三章 ク「これらについては既にアリストテレスとテオフラストスの本があることは僕も認めます。しかし、スカエウォラさん、それは僕にはけっして不好都合なことではないのです。というのは、これについては弁論家と哲学者が両方とも同じ事を言っているのであって、僕は彼らの知識を借りているのではないからです。さらに、あの二人はこの問題に関して言っていることが弁論家の領域に属することを認めて、他の本に哲学書の名前を付けたのと区別して、あの本には『弁論術』という名前を題名にしているのです。
[56] Etenim cum illi(主) in dicendo inciderint loci(communes 常套句), quod persaepe evenit, ut de dis immortalibus, de pietate, de concordia, de amicitia, de communi civium, de hominum, de gentium jure(正義), de aequitate, de temperantia, de magnitudine animi, de omni virtutis genere sit dicendum, clamabunt, credo, omnia gymnasia atque omnes philosophorum scholae sua esse haec omnia propria, nihil omnino ad oratorem pertinere;
ク「たしかに、誰かが演説の中で不死の神々、敬虔、調和、友情について、市民権、人権、民族の権利について、公平、中庸、寛容などあらゆる美徳について話すことになって、常套句を思いついた時には、哲学者の全ての学園や学派の人たちは、きっとそれらは自分たちの領域に属するもので弁論家のものではないと主張するでしょう。
[57] quibus ego, ut de his rebus in angulis consumendi oti causa disserant, cum concessero(未来完), illud tamen oratori tribuam et dabo, ut eadem, de quibus illi tenui quodam exsanguique sermone disputant, hic cum omni jucunditate et gravitate explicet. Haec ego cum ipsis philosophis [tum] Athenis disserebam; cogebat enim me M. Marcellus hic noster, qui [nunc aedilis curulis est et] profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro sermoni interesset; ac jam tum erat adulescentulus his studiis mirifice deditus.
ク「それらについて哲学者たちが人里離れたところで暇つぶしのために議論することは僕は彼らの自由だと思います。しかしながら、彼らがつまらない元気のない話し方で話しているのと同じことを、説得力を持って魅力たっぷりに述べることは弁論家の役割だと僕は言うでしょう。以上は僕がアテネの哲学者たちと直接議論したことなのです。そうすることを僕の友人のマルクス・マルケッルス〔当時の造営官(前91年)、キケロ『マルケッルスのための感謝演説』のマルケッルスの父〕が僕に求めたのです。彼はいま見世物をやっていなかったら(=造営官の仕事)、僕たちのこの会話に参加していたでしょう。当時まだ若かった彼は弁論術に驚くほど打ち込んでいたのです。
[58] Jam vero de legibus constituendis, de bello, de pace, de sociis, de vectigalibus, de jure civium generatim in ordines aetatesque discriptorum dicant vel Graeci, si volunt, Lycurgum aut Solonem ― quamquam illos quidem censemus in numero eloquentium reponendos ― scisse melius quam Hyperidem aut Demosthenem, perfectos jam homines in dicendo et perpolitos, vel nostri decem viros, qui XII tabulas perscripserunt, quos necesse est fuisse prudentis, anteponant in hoc genere et Ser. Galbae et socero tuo C. Laelio, quos constat dicendi gloria praestitisse.
ク「もっとも、法律の制定、戦争と平和、同盟国、税金について、あるいは年齢と地位に応じて市民たちに付与された権利についても、弁論では完璧だったヒュペリデスやデモステネスよりも、リュクルゴスとソロン(僕は彼らを弁論家のうちに含めるべきだと思うにしても)の方がよく知っていたとギリシア人は言うかもしれません。また、わが国の人たちも、昔の十人委員たち、十二表法を書いた人たちであり、当然賢者と見做されていた人たちの方が、セルウィウス・ガルバ(40節)とあなたの婿のガイウス・ラエリウスといった高名な弁論家たちよりも、この方面では優れていたと言うかもしれません。
[59] Numquam enim negabo esse quasdam partes proprias eorum, qui in his cognoscendis atque tractandis studium suum omne posuerunt, sed oratorem plenum atque perfectum esse eum, qui de omnibus rebus possit copiose varieque dicere.
ク「たしかに、ある分野の研究に全力を注いでいた人たちにとっては、それが彼らの専門分野であることを僕は決して否定しません。しかし、一人前の完璧な弁論家とは、どんな事についても色取り豊かにまた流暢に語ることができる人であることもまた僕は決して否定しないのです。
<クラッススの答え二、弁論家は難解な知識については他の専門家に頼ればよい>
[XIV] Etenim saepe in eis causis, quas omnes proprias esse oratorum confitentur, est aliquid, quod non ex usu forensi, quem solum oratoribus conceditis, sed ex obscuriore aliqua scientia sit promendum atque sumendum.
第十四章 ク「実際、もっぱら弁論家の専門分野と思われている訴訟において話をするときにも、唯一弁論家に対してあなたたちが認めるフォーラムの経験から得た知識ではなく、あまり知られていない知識を持ち出す必要があることはよくあることなのです。
[60] Quaero enim num possit aut contra imperatorem aut pro imperatore dici sine rei militaris usu aut saepe etiam sine regionum terrestrium aut maritimarum scientia; num apud populum de legibus jubendis aut vetandis, num in senatu de omni rei publicae genere dici sine summa rerum civilium(政治) cognitione et prudentia; num admoveri possit oratio ad sensus animorum atque motus vel inflammandos vel etiam exstinguendos, quod unum in oratore dominatur, sine diligentissima pervestigatione earum omnium rationum, quae de naturis humani generis ac moribus a philosophis explicantur.
ク「考えてもみてください。たとえば、軍隊の経験も陸海の地理の知識もなしに、将軍を批判したり弁護したりできるでしょうか。また、政治についての深い知識も洞察もなしに、法律制定の可否について国民の前で論じたり、元老院で政府のあらゆる部門について論じることができるでしょうか。感覚と情緒をかき立たせたり鎮めたりすることは弁論家にとって主な役割であるとしても、弁論家は人間の本性と習慣について哲学者たちが明らかにしているあらゆる理論を熱心に研究することなしに演説できるでしょうか。
[61] Atque haud scio an minus vobis hoc sim probaturus; equidem non dubitabo, quod sentio, dicere: physica ista ipsa et mathematica et quae paulo ante ceterarum artium propria posuisti, scientiae sunt eorum, qui illa profitentur, illustrari autem oratione si quis istas ipsas artes velit, ad oratoris ei confugiendum est facultatem.
ク「こんなことを言っても分ってもらえないかもしれませんが、思っていることを言わせてもらうと、さっきあなたが自然学や数学などの専門領域に属すると言った知識(44節)は、それを専門とする人たちのものですが、その学問を言葉で表現しようしたら、弁論家の能力に頼るしかないのです(=49節)。
[62] Neque enim si Philonem illum architectum, qui Atheniensibus armamentarium fecit, constat perdiserte populo rationem operis sui reddidisse, existimandum est architecti potius artificio disertum quam oratoris fuisse; nec, si huic M. Antonio pro Hermodoro fuisset de navalium opere dicendum, non, cum ab illo causam didicisset, ipse ornate de alieno artificio copioseque dixisset; neque vero Asclepiades, is quo nos medico amicoque usi sumus tum eloquentia vincebat ceteros medicos, in eo ipso, quod ornate dicebat, medicinae facultate utebatur, non eloquentiae.
ク「というのは、アテネに兵器庫を建てた建築家のピロン(前4世紀)が自分の計画を大衆に対して非常に雄弁に説明したという話がもし確かなら、彼の雄弁さは建築家としての腕ではなく弁論家の技能のおかけだと見るべきだからです。またもし仮にここにいるマルクス・アントニウスが造船所建設のことで建築家のヘルモドロス(前二世紀、サラミス出身)を弁護することになったら、彼はヘルモドロスから訴訟の中身を教わってから、自分の知らない技術のために流暢に弁護したはずです。僕が親しくしている医師のアスクレピアデス(前一世紀、ビテュニア出身)は弁が立つことでは他の医師たちに勝っていたが、彼が優雅に話をすることに関しては、医術ではなく弁論術を使っているのです(=49節)。
[63] Atque illud est probabilius, neque tamen verum, quod Socrates dicere solebat, omnis in eo, quod scirent, satis esse eloquentis; illud verius, neque quemquam in eo disertum esse posse, quod nesciat, neque, si optime sciat ignarusque sit faciundae ac poliendae(きれいにする) orationis, diserte id ipsum, de quo sciat, posse dicere.
ク「『誰でも自分の知っていることについては充分に雄弁だ』とはソクラテスがよく言ったことです。しかし、それはもっともらしくはあっても真実ではありません。自分の知らないことを雄弁に話せる人がいないだけでなく、どれほどよく知っていることでも上手に話す方法を知らなければ雄弁には話せないというのが真実なのです。
[XV] [64] Quam ob rem, si quis universam et propriam oratoris vim(意味) definire complectique(不) vult, is orator erit mea sententia hoc tam gravi dignus nomine, qui, quaecumque res inciderit, quae sit dictione explicanda, prudenter et composite et ornate et memoriter dicet cum quadam actionis etiam dignitate.
第十五章 ク「だから、もし弁論家を適切な言葉で一般的に定義したければ、僕の考えでは、弁論家という立派な肩書に値する人とは、何であれ話題となったことを言葉で表現するときには、思慮深く、整然と、優雅に、記憶だけで、威厳のある身振りを交えて話ができる人のことなのです。
[65] Sin cuipiam nimis infinitum videtur, quod ita posui "quaecumque de re," licet hinc quantum cuique videbitur circumcidat atque amputet, tamen illud tenebo, si, quae ceteris in artibus atque studiis sita sunt, orator ignoret tantumque ea teneat, quae sint in disceptationibus atque usu forensi, tamen his de rebus ipsis si sit ei dicendum, cum cognoverit ab eis, qui tenent, quae sint in quaque re, multo oratorem melius quam ipsos illos, quorum eae sint artes, esse dicturum.
ク「『何であれ』と僕が言ったのが範囲が広すぎるとおっしゃるなら、好きなだけその範囲を狭めて頂いても構いません。しかし、次の事では譲歩するつもりはありません。それは、たとえ弁論家が他の学問のことは知らず、論争やフォーラムに必要なことしか知らないとしても、それにもかかわらす、他の学問のことを話す必要があるときには、それがどんなことであろうと、その専門家から話を聞いたあとでは、弁論家はその分野の専門家よりもはるかに上手に話ができるということです。
[66] Ita si de re militari dicendum huic erit Sulpicio, quaeret a C. Mario affini nostro et, cum acceperit, ita pronuntiabit, ut ipsi C. Mario paene hic melius quam ipse illa scire videatur; sin de jure civili, tecum communicabit, te hominem prudentissimum et peritissimum in eis ipsis rebus, quas abs te didicerit, dicendi arte superabit.
ク「だから、ここにいるスルピキウス君が軍事について話す必要があるなら、彼は僕の親戚のガイウス・マリウスに問い合わせて話を聞いたなら、マリウスに『この人は私よりよく知っている』と思わせるほどに軍事のことをうまく話せるでしょう。また市民法典についてなら、スカエウォラさん、あなたから話を聞けば、スルピキウス君は雄弁術を使って、あなたから教わったことを、思慮深く経験豊かなあなたよりもうまく話すでしょう。
[67] Sin quae res inciderit, in qua de natura, de vitiis hominum, de cupiditatibus, de modo, de continentia, de dolore, de morte dicendum sit, forsitan, si ei sit visum, ― etsi haec quidem nosse debet orator ―, cum Sex. Pompeio, erudito homine in philosophia, communicarit; hoc profecto efficiet ut, quamcumque rem a quoquo cognoverit, de ea multo dicat ornatius quam ille ipse, unde cognorit.
ク「また、スルピキウス君が人間の本性、悪徳、欲望、性格、自制心、節性、悲しみ、死について話す必要があるようなことになれば、(弁論家ならこれらは既に知っているべきことですが)、その気になれば、哲学に造詣の深いセクストゥス・ポンペイウス(大ポンペイウスの叔父)さんから話を聞くでしょう。要するに、彼は誰から聞いた話でも、どんな事についても、その事については話を聞いた本人よりも優雅に話せるにちがいありません。
[68] Sed si me audiet, quoniam philosophia in tris partis est tributa, in naturae obscuritatem, in disserendi subtilitatem, in vitam atque mores, duo illa relinquamus atque largiamur(許す) inertiae nostrae; tertium vero, quod semper oratoris fuit, nisi tenebimus, nihil oratori, in quo magnus esse possit, relinquemus.
ク「しかし、スルピキウス君が僕の意見に従うなら、哲学は三つの分野、自然の神秘さ(自然科学)、論説の精妙さ(論理学)、人生の生き方(倫理学)に分けて、最初の二つは捨てて顧みないでもいいでしょう。しかし、三つ目の分野は常に弁論家の領域であり、それまで放棄してしまったら、弁論家は成功する機会を全て失ってしまうでしょう。
[69] Qua re hic locus de vita et moribus totus est oratori perdiscendus; cetera si non didicerit, tamen poterit, si quando opus erit, ornare dicendo, si modo ad eum erunt delata et ei tradita.
ク「だから、弁論家は人生の生き方の分野の事はことごとく徹底的にマスターしなければなりません。一方、他の分野のことは自分で学んでいなくても、必要があれば人から教えを受けて学びさえすれば、それに修辞をほどこして話すことが出来るのです。
[XVI] Etenim si constat inter doctos, hominem ignarum astrologiae ornatissimis atque optimis versibus Aratum de caelo stellisque dixisse; si de rebus rusticis hominem ab agro remotissimum Nicandrum Colophonium poetica quadam facultate, non rustica, scripsisse praeclare, quid est cur non orator de rebus eis eloquentissime dicat, quas ad certam causam tempusque cognorit?
第十六章 ク「アラートゥス(アラトス、前315〜240年、ギリシアの詩人『星辰譜(パイノメナ)』、キケロの翻訳がある)は修辞を凝らした素晴らしい詩を作って天空の星々を歌いましたが、天文学のことは知らなかったし、コロポンのニーカンドロス(ニカンドロス、前二世紀、『有毒生物誌』、二つとも西洋古典叢書『ギリシア教訓叙事詩集』所収)は農夫としての能力ではなく詩人としての能力を駆使して素晴らしい詩を書きましたが、農業のことはまったく知らなかったと、専門家たちの間では言われています。もしそうなら、弁論家はある訴訟やある演説のために学んだこともきっと雄弁に語れるでしょう。
[70] Est enim finitimus oratori poeta, numeris astrictior paulo, verborum autem licentia liberior, multis vero ornandi generibus socius ac paene par; in hoc quidem certe prope idem, nullis ut terminis circumscribat aut definiat jus suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate et copia vagari qua velit.
ク「というのは、詩人と弁論家はよく似ているからです。詩は韻律の規則では弁論より窮屈ですが、言葉の多彩さでは弁論より自由であり、さまざまな修辞の手法に関しては弁論と共通していてよく似ています。さらに次の点で両者はほぼ同じなのです。つまり、両者ともに自分の領域を制限する境界がいっさいなく、気に入った素材を求めて同じように自由に渉猟できるのです。
<クラッススは「あらゆるテーマについて話をするには、あらゆることを知っていなければならない」という最初の主張を繰り返して、話をしめくくる(72―73)>
[71] Nam quod illud, Scaevola, negasti te fuisse laturum, nisi in meo regno esses, quod in omni genere sermonis, in omni parte humanitatis dixerim oratorem perfectum esse debere: numquam me hercule hoc dicerem, si eum, quem fingo, me ipsum esse arbitrarer.
ク「完璧な弁論家はどんな教養部門のどんな話題であろうと、うまく話せなければならないと僕が言っているのを、スカエウォラさん、あなたはここが僕の王国でない限り認めるわけにはいかないと言っていましたが、仮にも僕が自分が理想とする弁論家とは自分自身のことだと考えているなら、神に誓って、僕はそんなことをけっして言わないでしょう。
[72] Sed, ut solebat C. Lucilius saepe dicere, homo tibi subiratus, mihi propter eam ipsam causam minus quam volebat familiaris, sed tamen et doctus et perurbanus, sic sentio neminem esse in oratorum numero habendum, qui non sit omnibus eis artibus, quae sunt libero dignae, perpolitus; quibus ipsis si in dicendo non utimur, tamen apparet atque exstat, utrum simus earum rudes an didicerimus:
ク「詩人ルキリウスはあなたとは仲が悪いので僕ともそれほど親密ではありませんが博識で洗練された人です。その人がいつも言っているように、弁論家は自由人にふさわしいどんな学問にも精通していなければならないと僕は思います。弁論家はその学識を弁論で直接扱わなくても、彼がそれを学んで知っているか知らないかは演説に現れてくるからです。
[73] ut qui pila ludunt, non utuntur in ipsa lusione artificio proprio palaestrae, sed indicat ipse motus, didicerintne palaestram an nesciant, et qui aliquid fingunt, etsi tum pictura nihil utuntur, tamen, utrum sciant pingere an nesciant, non obscurum est; sic in orationibus hisce ipsis judiciorum, contionum, senatus, etiam si proprie ceterae non adhibeantur artes, tamen facile declaratur, utrum is, qui dicat, tantum modo in hoc declamatorio sit opere jactatus an ad dicendum omnibus ingenuis artibus instructus accesserit."
ク「たとえば、球技をする人は競技中はレスリングの技術は使いません。しかし、その体の動きを見ればレスリングを知っているかどうかはわかります。彫刻家は絵画の技法を使いませんが、絵画の技法を知っているかどうかはその彫刻を見れば分かります。それと同じようにして、裁判と民会と元老院における弁論家の演説を見れば、それが他の学問を扱っていなくても、彼が単に弁論の仕事に関わっているだけなのか、それとも、自由人にふさわしい様々な学問を学んでから弁論に取り組んでいるのかは容易に分かるのです」と。
<クラッススの理想は実現不可能だというスカエウォラの意見。それに対して、クラッススはその理想の実現はいつか可能だと言う(74―79)>
[XVII] [74] Tum ridens Scaevola "non luctabor tecum," inquit "Crasse, amplius; id enim ipsum, quod contra me locutus es, artificio(レスリングの技) quodam es consecutus, ut et mihi, quae ego vellem non esse oratoris, concederes et ea ipsa nescio quo modo rursus detorqueres atque oratori propria traderes.
第十七章 するとスカエウォラは笑いながらこう言った。「クラッスス君、私はこれ以上あなたに反論するつもりはない。なぜなら、あなたは見事な技で私への反論を成し遂げたのだから。私が弁論家の領域ではないと主張する分野で私に譲歩しながら、何かの方法でまたそれをむしり取って弁論家の手に戻してしまったよ。
[75] Quae, cum ego praetor Rhodum venissem et cum summo doctore istius disciplinae Apollonio ea, quae a Panaetio acceperam(過去完), contulissem, irrisit ille quidem, ut solebat, philosophiam atque contempsit multaque non tam graviter dixit quam facete; tua autem fuit oratio ejus modi, non ut ullam artem doctrinamve contemneres, sed ut omnis comites ac ministratrices oratoris esse diceres.
スカ「私はパナイティオスから学んでいたことを、法務官としてロドスに行った時(前120年)に弁論術の大家であるアポロニウス(小アジアのアラバンダ出身、アポロニウス・モロンとは別人)と議論したところ、彼はいつものように哲学を嘲笑して馬鹿にしたよ。そして、真剣というよりは皮肉をいっぱい言ったものだ。それに対してあなたの話では、たしかにどの学問もさげすむようなことはなかったが、他の学問は全て弁論家のお供であり使用人であると言っている風だった。
[76] Quas ego si quis sit unus complexus omnes, idemque si ad eas facultatem istam ornatissimae orationis adjunxerit, non possum dicere eum non egregium quendam hominem atque admirandum fore; sed is, si quis esset aut si etiam umquam fuisset aut vero si esse posset, tu esses unus profecto, qui et meo judicio et omnium vix ullam ceteris oratoribus ― pace horum dixerim laudem reliquisti.
スカ「それでも私は、誰かその全ての学問をマスターして、しかも優雅に話す能力をその学問と結びつける人が仮にいるとするなら、その人は称賛すべき素晴らしい人であるだろうことを否定しない。しかし、もし仮にそんな人が現在過去未来に現れる可能性があるとすれば、それはあなたをおいて他にないということになるだろう。実際、あなたは私の見るところ、他の弁論家には気の毒だが、弁論家としての名声を独り占めした人なのだから。
[77] Verum si tibi ipsi nihil deest, quod in forensibus rebus civilibusque versatur, quin scias, neque eam tamen scientiam, quam adjungis oratori, complexus es, videamus ne plus ei tribuamus quam res et veritas ipsa concedat."
スカ「しかしながら、あなたはフォーラムと政治に関する知識は何一つ欠けていないが、それにもかかわらず、もしあなたが弁論家と結び付けているあの博学をあなたさえも身につけていないとしたら、私たちは現実に可能なこと以上のことを弁論家に対して要求するのはやめるべきだろう」と。
[78] Hic Crassus "memento" inquit "me non de mea, sed de oratoris facultate dixisse; quid enim nos aut didicimus aut scire potuimus, qui ante ad agendum quam ad cognoscendum venimus; quos in foro, quos in ambitione, quos in re publica, quos in amicorum negotiis res ipsa ante confecit quam possemus aliquid de rebus tantis suspicari?
そこでクラッススが言った。「スカエウォラさん、僕は弁論家の能力について言ったのであって、僕の能力について言ったのではないことを忘れないでください。学問をする前に実践の場に入った僕が何を学べたでしょうか。何を知り得たでしょうか。僕はそんなに多くの事について何かを少しでも知ることのできる前に、フォーラムや選挙や政治や友人のための仕事の中の活動で力を使い切ってしまったのです。
[79] Quod si tibi tantum in nobis videtur esse, quibus etiam si ingenium, ut tu putas, non maxime defuit, doctrina certe et otium et hercule etiam studium illud discendi acerrimum defuit, quid censes, si ad alicuius ingenium vel maius illa, quae ego non attigi, accesserint, qualem illum et quantum oratorem futurum?"
ク「もし僕にそれほどの能力があるとあなたが思っていて、あなたの考えるような才能が僕にあるとしても、そんな学問をしている時間も熱意も僕にはなかったのです。しかし、もっと大きな才能のある人が僕の手の届かなかった知識を手に入れたなら、その弁論家(=キケロ)はどれほど偉大な弁論家になるとあなたは思うでしょうか」と。
<[二]アントニウスの意見 クラッススの弁論家の理想は現実的には難しい。アテネの哲学者たちも「修辞学の教師たちは一人も弁論家を育てていない」と言っている(80-94)>
[XVIII] [80] Tum Antonius "probas mihi" inquit "ista, Crasse, quae dicis, nec dubito quin multo locupletior in dicendo futurus sit, si quis omnium rerum atque artium rationem naturamque comprehenderit;
第十八章 そこでアントニウス(=クラッススより3歳年上)が言った。「クラッスス、見事な演説だった。もしどんな主題でもどんな学術でも、理論とその本質を理解している人がいるなら、きっとその人は遥かに優れた弁論家になること疑いなしだ。
[81] sed primum id difficile est factu, praesertim in hac nostra vita nostrisque occupationibus; deinde illud etiam verendum est ne abstrahamur ab hac exercitatione et consuetudine dicendi populari et forensi. Aliud enim mihi quoddam orationis genus esse videtur eorum hominum, de quibus paulo ante dixisti, quamvis illi ornate et graviter aut de natura rerum aut de humanis rebus loquantur: nitidum quoddam genus est verborum et laetum, et palaestrae magis et olei(オリーブ油), quam huius civilis turbae ac fori.
ア「しかし、第一にそれを実行するのは困難だ。とくに我々のような生活を送り、我々のような仕事をしている者にとってはね。第二に、そんなことをしていれば、議会演説と法廷演説のいつものやり方から離れてしまう恐れがある。なぜなら、君がさっき言った人たちが自然哲学や倫理学のことを流暢にまた優雅に話したとしても(49節)、彼らの話し方は別の種類に属すると僕は思うからだ。そんな優雅で華麗な文体は、学校(パラエストラ)向きのものであって、現実の混乱した議会や法廷向きのものではないよ。
[82] Namque egomet, qui sero ac leviter Graecas litteras attigissem, tamen cum pro consule in Ciliciam proficiscens venissem Athenas, complures tum ibi dies sum propter navigandi difficultatem commoratus; sed, cum cotidie mecum haberem homines doctissimos, eos fere ipsos, qui abs te modo sunt nominati, cum hoc nescio quo modo apud eos increbruisset(噂が広まった), me in causis maioribus sicuti te solere versari, pro se quisque(その哲学者たち) ut poterat de officio et de ratione oratoris disputabat.
ア「僕はギリシア語を始めたのは遅かったし浅いものでしかない。それにもかかわらず、僕は執政官待遇でキリキア(小アジア)に向かって、アテネに到着したとき(前102年)、航行不能となってそこに何日も滞在したことがあった。その時、どういう訳か僕が君同様に重要の訴訟に関わっているという噂が立って、君が今あげたギリシアの学者たちが代る代るに毎日僕のところにやって来て、弁論家の仕事と弁論術について議論したものだ。
[83] Horum alii, sicuti iste ipse Mnesarchus(ムネサルコス), hos, quos nos oratores vocaremus, nihil esse dicebat nisi quosdam operarios lingua celeri et exercitata; oratorem autem, nisi qui sapiens esset, esse neminem, atque ipsam eloquentiam, quod ex bene dicendi scientia constaret, unam quandam esse virtutem, et qui unam virtutem haberet, omnes habere, easque esse inter se aequales et pares; ita, qui esset eloquens, eum virtutes omnes habere atque esse sapientem. Sed haec erat spinosa quaedam et exilis oratio longaque a nostris sensibus abhorrebat.
ア「彼らのうちムネーサルコス(45節)に代表される人たち(ストア派の哲学者)は『あなたたちが弁論家と呼ぶ人たちはすらすら喋れるように訓練を受けた職人以外の何者でもない。一方、私たちにとって弁論家とは賢者以外の何者でもない。弁論術とは雄弁の知識であり、一つの美徳である。一つの美徳を持つ者は全ての美徳を持つ者であり、全ての美徳は互いに優劣なく同等である。つまり、雄弁な者は全ての美徳を持つ者であり、賢者である』と言っている。しかし、彼の話は理論的すぎて分かりにくいし、僕たちの感覚とはかけ離れた異質なものだった。
[84] Charmadas(カルマダース) vero multo uberius eisdem de rebus loquebatur, non quo aperiret sententiam suam; hic enim mos erat patrius Academiae adversari semper omnibus in disputando; sed cum maxime tamen hoc significabat, eos, qui rhetores nominarentur et qui dicendi praecepta traderent, nihil plane tenere neque posse quemquam facultatem assequi dicendi, nisi qui philosophorum inventa didicisset.
ア「それに対してカルマダース(47節、アカデメイア派の哲学者)は同じことについてもっと雄弁に話をしたが、それは自分の考えを明らかにするためではなかった。というのは、誰彼なしに議論をふっかけて反論するのが、アカデメイア派の昔からの伝統だったからである(=懐疑主義)。しかし、その時は率直に語った。『修辞学者と言われる人たちや弁論術を教えている人たちは、全く何も知りはしない。哲学の教えを学ばない限り弁論術など身につけることは出来ないものだ』と。
[XIX] [85] Disputabant contra diserti homines Athenienses et in re publica causisque versati, in quis(=quibus) erat etiam is, qui nuper Romae fuit, Menedemus(メネデーモス), hospes meus; qui cum diceret esse quandam prudentiam, quae versaretur in perspiciendis rationibus constituendarum et regendarum rerum publicarum, excitabatur homo(カルマダース) promptus atque omni abundans doctrina et quadam incredibili varietate rerum atque copia: omnes enim partes illius ipsius prudentiae petendas esse a philosophia docebat neque ea, quae statuerentur in re publica de dis immortalibus, de disciplina juventutis, de justitia, de patientia, de temperantia, de modo rerum omnium, ceteraque, sine quibus civitates aut esse aut bene moratae esse non possent, usquam in eorum inveniri libellis;
第十九章 ア「それに対して現実の政治と裁判に詳しいアテネの弁論家たちは反論した。その中には最近ローマに来た僕の客人のメネデーモスがいた。しかし彼が『国家を設立して支配するた方法を知るには特別の見識が必要だ』と言ったとき、才気煥発かつ博覧強記で鳴る人カルマダースが黙ってはいなかった。『まさにその知見のあらゆる要素は哲学に求めるしかないものである』と彼は言い、『良き市民社会の成立に欠かせない、不死なる神々、若者の訓練、正義、忍耐と節制など万事にわたる秩序を打ち立てるために国家に設立される諸々の制度の話は、弁論術の薄っぺらい本の中には見いだせないものだ』と言ったのだ。
[86] quod si tantam vim rerum maximarum arte sua rhetorici illi doctores complecterentur, quaerebat, cur de prooemiis et de epilogis et de huius modi nugis ― sic enim appellabat ― referti essent eorum libri, de civitatibus instituendis, de scribendis legibus, de aequitate, de justitia, de fide, de frangendis cupiditatibus, de conformandis hominum moribus littera nulla in eorum libris inveniretur.
ア「『もし弁論術の教師たちがこれほど多くのこれほど重要な内容が弁論術の中に含まれていると言うなら、どうして彼らの本は序文とか後書きとか、そうしたくだらいことばかり書いてあって(彼はそう言ったのだ)、市民社会の設立、法律の制定、平等、正義、信頼、欲望の抑制、人間の性格の育成については一言も書いていないのか』と言ったのだ。
[87] Ipsa vero praecepta sic illudere solebat, ut ostenderet non modo eos expertes(欠いた) esse illius prudentiae, quam sibi asciscerent, sed ne hanc quidem ipsam dicendi rationem ac viam nosse: caput enim esse arbitrabatur oratoris, ut(1) et ipse eis, apud quos ageret, talis, qualem se esse optaret, videretur; id fieri vitae dignitate, de qua nihil rhetorici isti doctores in praeceptis suis reliquissent; et uti(2) ei qui audirent sic afficerentur animis, ut eos affici vellet orator; quod item fieri nullo modo posse, nisi cognosset is, qui diceret, quot modis hominum mentes et quibus et quo genere orationis in quamque partem moverentur; haec autem esse penitus in media philosophia retrusa(隠された) atque abdita, quae isti rhetores ne primoribus quidem labris attigissent.
ア「さらにカルマダースは弁論術の教えさえいつも馬鹿にしてこう言った。『弁論家たちは彼らが持っていると言う見識などまったく持っていないだけでなく、弁論術の原理と方法さえも何も知らないのだ。なぜなら、私は弁論家の目的とは自分が話し相手に自分の望むような人間だと思われることだと思うが、それを実現するには尊敬される生き方をするしかない。しかし、そのことを修辞学者たちは弁論術の教えのなかに何も書き残していないのだ。一方、聴衆の考えを弁論家の望み通りに変えることは、人間の心はどうすれば動かせるか、どのような話をすれば、どの方向に動かせるかを話し手が知らなければ、けっして出来ることではない。しかし、それはまさに哲学の中心に奥深く隠れていることだが、修辞学の教師たちが一顧だにしないことなのだ』と言った。
[88] Ea Menedemus exemplis magis quam argumentis conabatur refellere; memoriter enim multa ex orationibus Demostheni praeclare scripta pronuntians docebat illum in animis vel judicum vel populi in omnem partem dicendo permovendis non fuisse ignarum, quibus ea rebus consequeretur, quae negaret ille sine philosophia quemquam nosse posse.
ア「それに対してメネデーモスは理屈ではなく多くの実例によって反論しようと試みた。彼はデモステネスの演説から多くの文章を思い出しながら見事に暗唱して、『演説によって陪審員や民衆の心をどんな方向にも動かすことの出来たデモステネスは、どうすればそんな事が出来るのかを知っていたのであり、それはまさにあなたが哲学の研究なしには誰も知ることが出来ないと言ったことだったのだ』と言ったのである。
[XX] [89] Huic respondebat non se negare Demosthenem summam prudentiam summamque vim habuisse dicendi, sed sive ille hoc ingenio potuisset sive, id quod constaret, Platonis studiosus audiendi fuisset, non quid ille potuisset, sed quid isti docerent esse quaerendum.
第二十章 ア「それに対してカルマダースは答えた。『私はデモステネスが高い見識と高い弁論の能力を備えていたことを否定しない。しかし、それは、デモステネスが自分の才能で出来たことであるにせよ、あるいは、これは確かなことだが、彼がプラトンの熱心な生徒だったから出来たことであるにせよ、ここで問題なのは、デモステネスが何が出来たかではなく、修辞学の教師たちが何を教えているかということなのだ』と。
[90] Saepe etiam in eam partem ferebatur oratione, ut omnino disputaret nullam artem esse dicendi: idque cum argumentis docuerat, quod ita nati essemus, ut et blandiri eis subtiliter, a quibus esset petendum, et adversarios minaciter terrere possemus et rem gestam exponere et id, quod intenderemus, confirmare et, quod contra diceretur, refellere, ad extremum deprecari aliquid et conqueri, quibus in rebus omnis oratorum versaretur facultas; et quod consuetudo exercitatioque intellegendi prudentiam acueret atque eloquendi celeritatem incitaret; tum etiam exemplorum copia nitebatur.
ア「それどころか、カルマダースの話はどんどん飛躍して弁論術など存在しないと何度も言うのだった。そしてこの事を証明するためにガルダマースは、弁論家の能力だとされること、つまり願いを叶えてくれる相手に巧みに甘言を弄したり、敵対する相手を脅したり、何があったか説明したり、自分の主張を強固にしたり、相手の言い分に反論したり、しめくくりに懇願したり嘆いたりといったことは、全部誰でも生まれつき出来ることだと言い、経験を積んだり訓練したりすれば見識は磨かれるし流暢に話せるようにもなると言って、実例をたくさん挙げてみせるのだった。
[91] Nam primum quasi dedita opera(わざと) neminem scriptorem artis ne mediocriter quidem disertum fuisse dicebat, cum repeteret usque a Corace(コラクス) nescio quo et Tisia(ティシアス), quos artis illius inventores et principes fuisse constaret; eloquentissimos autem homines, qui ista nec didicissent nec omnino scire curassent, is innumerabiles quosdam nominabat; in quibus etiam, sive ille irridens sive quod ita putaret atque ita audisset, me in illo numero, qui illa non didicissem et tamen, ut ipse dicebat, possem aliquid in dicendo, proferebat; quorum ego alterum illi facile assentiebar, nihil me didicisse, in altero autem me illudi ab eo aut etiam ipsum errare arbitrabar.
ア「というのは、ガルダマースは、そもそも弁論術の著者たちはわざとかのように誰一人として控えめにも雄弁ではないと言ったのである。弁論術を最初に発明したことが確かなコラクスやティシアスとか言う人たちまでさかのぼってもそうだと言い、その一方で、弁論術など学んでいないしそんなものに全く興味がないのに実に弁の立つ人はいくらでもいると名前を挙げてみせたのだ。そして、冗談なのかそう思ったからか人から聞いたことなのかは別として、彼は私をその中に含めたのだ。曰く『アントニウス君は弁論術など学んでいないにもかかわらず、一流の弁論家だ』と。彼の言葉のうちの私が弁論術を学んでいないという点には私も進んで同意するが、もう一つの私が一流の弁論家だというのは彼が私をからかっているのか彼の勘違いだろうと思ったというわけだ。
[92] Artem vero negabat esse ullam, nisi quae cognitis penitusque perspectis et in unum exitum spectantibus et numquam fallentibus rebus contineretur; haec autem omnia, quae tractarentur ab oratoribus, dubia esse et incerta; quoniam et dicerentur ab eis, qui omnia ea non plane tenerent, et audirentur ab eis, quibus non scientia esset tradenda, sed exigui temporis aut falsa aut certe obscura opinio.
ア「そして彼は言った。『いやしくも学術を名告るからには事実関係を徹底的に調べあげて、その事実によって間違いなく一つの結論を導くものでなければならない。ところが、弁論家たちが扱う事実はどれもが疑わしく不明確なものである。なぜなら、弁論家はすべてを明確に把握していないし、それを聞く聴衆が得るものは事実の認識ではなく、束の間の、誤った憶測、少なくとも不確かな憶測でしかないからである』と。
[93] Quid multa? Sic mihi tum persuadere videbatur neque artificium ullum esse dicendi neque quemquam posse, nisi qui illa, quae a doctissimis hominibus in philosophia dicerentur, cognosset, aut callide aut copiose dicere; in quibus Charmadas solebat ingenium tuum, Crasse, vehementer admirari: me sibi perfacilem in audiendo, te perpugnacem in disputando esse visum.
ア「もういいだろう。こうして僕は彼にすっかり説得されてしまったのだ。弁論術など存在しない。巧みにあるいは雄弁に話せる人がいるとすれば、それは哲学者たちの教えをしっかり学んだ人以外にはありえないと。ところで、その話のなかで、クラッスス、君の才能をカルマダースはつねにいたく褒めていたよ。そして、『あなたは僕にとって実に従順な聞き手だけれども(前102年)、クラッススは実に手強い論争相手だった(前110年)』と。
[XXI] [94] Itaque ego hac eadem opinione adductus scripsi etiam illud quodam in libello, qui me imprudente et invito excidit et pervenit in manus hominum, disertos cognosse me non nullos, eloquentem adhuc neminem, quod eum statuebam disertum, qui posset satis acute atque dilucide apud mediocres homines ex communi quadam opinione hominum dicere, eloquentem vero, qui mirabilius et magnificentius augere posset atque ornare quae vellet, omnesque omnium rerum, quae ad dicendum pertinerent, fontes animo ac memoria contineret. Id si est difficile nobis, quod ante quam ad discendum ingressi sumus, obruimur ambitione et foro, sit tamen in re positum(〜次第で) atque natura:
第二十一章 ア「そういうわけで、このカルマダースの意見に従って僕が書いたのがあの小冊子だ。あの本は知らないうちに僕の手元から離れて僕の意に反して多くの人の手にするところとなった。私は次のように書いた。『弁の立つ人はいるが雄弁な人は今まで見たことがない。なぜなら、弁の立つ人とは月並みな人たちの前で一般的な考え方に基づいて充分明瞭な話のできる人のことである。それに対して、雄弁な人とは、望みのままに話を大きくしたり美化したりすることができ、弁論に関するあらゆる基本的な要素をすべて頭の中に叩き込んでいる人のことであると。僕たちはこれを学び始める前に猟官活動と法廷の仕事で忙殺されてしまうので困難なことだとしても、それは本質的なことなのだ』。
[95] ego enim, quantum auguror conjectura quantaque ingenia in nostris hominibus esse video, non despero fore aliquem aliquando, qui et studio acriore quam nos sumus atque fuimus et otio ac facultate discendi maiore ac maturiore et labore atque industria superiore, cum se ad audiendum legendum scribendumque dederit, exsistat talis orator, qualem quaerimus, qui jure non solum disertus, sed etiam eloquens dici possit; qui tamen mea sententia aut hic est jam Crassus aut, si quis pari fuerit ingenio pluraque quam hic et audierit et lectitarit et scripserit, paulum huic aliquid poterit addere."
ア「というのは、僕の予測する限りでは、僕たち仲間に大きな才能があるのを見る限り、僕は見込みがないとは思わない。いつの日か僕たちより熱い情熱があって、僕たちより多くの時間があり、円熟した高度な言語能力を持つ勤勉な努力家が現れて、読み書き聞くことに専念すれば、僕たちが探し求めるような弁論家になるだろう。その人はまさに弁が立つ人のみならず、雄弁家と言われる人になるだろう。しかし、僕の考えでは、いまここにそんな人がいる。クラッススがその人だ。しかしまた、彼と同じ才能に恵まれて、彼よりも多くの物を聞き読み聞くならば、彼よりもわずかでも上回る弁論家になることも可能だろう」と。
<第一部から第二部への中継ぎ スルピキウスとコッタが会話に参加。スカエウォラの支持を得て、クラッススに弁論術についての見解を述べることを願う。スルピキウスが「話し方の技術はあるのか」質問(96-106)>
[96] Hoc loco Sulpicius "insperanti" inquit "mihi et Cottae, sed valde optanti utrique nostrum cecidit, ut in istum sermonem, Crasse, delaberemini(陥る); nobis enim huc venientibus satis jucundum fore videbatur, si, cum vos de rebus aliis loqueremini, tamen nos aliquid ex sermone vestro memoria dignum excipere possemus; ut vero penitus in eam ipsam totius huius vel studi vel artifici vel facultatis disputationem paene intimam(深遠な) veniretis, vix optandum nobis videbatur.
そこでスルピキウスが言った。「私もコッタも期待はしていなかったのですが、クラッススさん、お二人からこんな話を聞けたのは、まさに二人の願いどおりです。というのは、私たちがここへ来る時には、どんな事でもお二人の話から何か思い出になるようなことを聞けたらうれしいと思っていましたが、ここまで弁論術の修練と理論と能力について深い討論をして頂けるとは思ってもみませんでした。
[97] Ego enim, qui ab ineunte aetate incensus essem studio utriusque vestrum, Crassi vero etiam amore, cum ab eo nusquam discederem(離れる), verbum ex eo numquam elicere(引き出す) potui de vi ac ratione dicendi, cum et per me ipsum egissem et per Drusum saepe temptassem; quo in genere tu, Antoni, vere loquar ― numquam mihi percontanti(質問) aut quaerenti aliquid defuisti(なおざりにする) et persaepe me, quae soleres in dicendo observare, docuisti.
スル「というのは、私は若い頃からお二人のファンで、特にクラッススさんを敬愛していて、いつも側に付いていたのですが、私からお願しても、ドゥルスス(24節)君を通じて何度試しても、弁論術の本格的な話はついに聞けなかったからです。ところが、実を言うと、アントニウスさん、あなたはこの話題で私の質問をけっしてなおざりにせず、あなたが演説している時にいつも注意していることを何度も教えて下さいました。
[98] Nunc, quoniam uterque vestrum patefecit earum ipsarum rerum aditum(入口), quas quaerimus, et quoniam princeps Crassus ejus sermonis ordiendi(始める) fuit, date nobis hanc veniam(恩恵), ut ea, quae sentitis de omni genere dicendi, subtiliter persequamini; quod quidem si erit a vobis impetratum, magnam habebo, Crasse, huic palaestrae et Tusculano tuo gratiam et longe Academiae illi ac Lycio tuum hoc suburbanum gymnasium anteponam."
スル「今やお二人はまさに僕たちが探究していることについて話し始めて、クラッススさんがこの話の口火を切ったのですから、弁論についてのお二人の考えを詳しく話して下さい。もしこの願いを叶えてくださるなら、あなたのトゥスクルムの学校(パラエストラ)に大いに感謝して、あのアカデメイアとリュケイオンよりあなたの郊外の学校をはるかに高く評価するでしょう」と。
[XXII] [99] Tum ille(Crassus) "immo vero," inquit "Sulpici, rogemus Antonium, qui et potest facere, quod requiris, et consuevit, ut te audio dicere: nam me quidem [fateor semper] a genere hoc toto sermonis refugisse et tibi cupienti atque instanti saepissime negasse, [ut] tute paulo ante dixisti; quod ego non superbia neque inhumanitate faciebam neque quod tuo studio rectissimo atque optimo non obsequi(応ずる) vellem, praesertim cum te unum ex omnibus ad dicendum maxime natum aptumque cognossem, sed me hercule istius disputationis insolentia(不慣れ) atque earum rerum, quae quasi in arte traduntur, inscitia(無知)."
第二十二章 するとクラッススが言った。「それはだめだ、スルピキウス君。それはアントニウスにお願いしよう。彼なら出来るだろうし、君の話によると、彼はそういうことに慣れているようだから。僕はそうした話は全部避けてきたし、君の熱心な要望も何度も断ってきた。それは君自身が言ったとおりだ。僕がそうしてきたのは思い上がりからでも不親切からでもない。また君の正当な熱意に応えたくないのではない。君が誰よりも生まれつき弁論家に向いているのは僕も知っていたからだ。困ったことに、僕はそうした議論に不慣れなだけでなく、弁論術とはどういう物か知らないからだ」と。
[100] Tum Cotta "quoniam [id,] quod difficillimum nobis videbatur, ut omnino de his rebus, Crasse, loquerere(接受2), assecuti(達成) sumus, de reliquo jam nostra culpa fuerit(未来完), si te, nisi omnia, quae percontati erimus(未), explicaris(完接), dimiserimus(未来完、去らせる)."
そこでコッタが言った。「クラッススさん、私たちはあなたに弁論術について述べてもらうという最大の難所に到達した以上、ここからは私たちの質問にすべてお答え頂かないでお帰したら、僕たちの落ち度になってしまうでしょう」と。
[101] "De eis, credo, rebus," inquit Crassus "ut in cretionibus(相続の意志表示) scribi solet: QUIBUS SCIAM POTEROQUE(未)." Tum ille(Cotta) "nam quod tu non poteris aut nescies, quis nostrum tam impudens est qui se scire aut posse postulet(欲する)?" "Jam vero ista condicione, dum mihi liceat negare posse quod non potero et fateri nescire quod nesciam, licet" inquit Crassus "vestro arbitratu percontemini."
そこでクラッススが言った。「その事については、相続の承認の文言(※)ように、『汝がそれを知りて可能なる』において」するとコッタが言った。「あなたがご存知ないことや出来ないことまで知りたがるほど私たちは厚かましくはないですよ」するとクラッススが言った。「出来ないことは出来ないと言い、知らないことは知らないと言える条件で、好きなように質問したまえ」
※『その事実を知りてそれが可能となりし日より百日以内に相続を承認すべし。さもなければ相続を放棄すべし』
[102] "Atqui" inquit(Cotta) [Sulpicius] "hoc ex te, de quo modo Antonius exposuit, quid sentias, quaerimus, existimesne artem aliquam esse dicendi?" "Quid? mihi vos nunc" inquit Crassus "tamquam alicui Graeculo otioso et loquaci et fortasse docto atque erudito quaestiunculam, de qua meo arbitratu loquar, ponitis? Quando enim me ista curasse aut cogitasse arbitramini et non semper irrisisse potius eorum hominum impudentiam, qui cum in schola assedissent, ex magna hominum frequentia dicere juberent, si quis quid quaereret?
するとコッタが言った。「それではまず最初に、アントニウスさんがさっき紹介されたことについてあなたの考えをお伺いします。あなたは弁論術があるとお考えでしょうか(=ギリシア人カルマダースの意見)」。するとクラッススが言った。「何だって。暇でお喋りでたぶん博識なギリシアの学者のように好きなように話をさせようとして、そんなくだらない質問をするのかね。僕がいつそんなことに関心を持って考えていたと思うのかね。それどころか、学校で大勢の人の前に座って、『何でも好きなことを聞いてくれ』と言っていた人たち(=ソフィスト)の恥知らずぶりを僕はいつも馬鹿にしていただろ。
[103] Quod primum ferunt Leontinum fecisse Gorgiam, qui permagnum quiddam suscipere ac profiteri videbatur, cum se ad omnia, de quibus quisque audire vellet, esse paratum denuntiaret; postea vero vulgo hoc facere coeperunt hodieque faciunt, ut nulla sit res neque tanta neque tam improvisa neque tam nova, de qua se non omnia, quae dici possint, profiteantur esse dicturos.
ク「それを最初にやったのはレオンティーノスのゴルギアスで、誰でも何でも聞きたいことを話せると言ったので、何か素晴らしいことを教える人だと思われていた。それからは誰でもそんなことを至る所でやり始めて、今もやっている人がいる。彼らはどんな大きなテーマでも珍奇なことでも、自分の知らないことでも、話せることは全部話してみせると公言しているんだよ。
[104] Quod si te, Cotta, arbitrarer(未完接) aut te, Sulpici, de eis rebus audire velle, adduxissem(招く) huc Graecum aliquem, qui nos istius modi disputationibus delectaret; quod ne nunc quidem difficile factu est: est enim apud M. Pisonem adulescentem [iam] huic studio deditum, summo homo ingenio nostrique cupidissimus, Peripateticus Staseas(スタセアス), homo nobis sane familiaris et, ut inter homines peritos constare video, in illo suo genere omnium princeps."
ク「コッタ君、あるいはスルピキウス君、君たちがそんな話を聞きたがっていると分かっていたら、僕はその種の議論で楽しませてくれるギリシア人を一人ここに連れてくるのだった。それは今からでも難しくはない。というのは、弁論術に取り組んでいる若いマルクス・ピソー(前61年執政官)君の家に、高い才能とローマ人に友好的な逍遥学派のスタセアースというギリシア人が来ているからだ。彼は僕の知り合いだし、そのような話では第一人者だとの定評もある。
[XXIII] [105] "Quem tu mihi" inquit Mucius "Staseam, quem Peripateticum narras? Gerendus est tibi mos(言いなりになる) adulescentibus, Crasse, qui non Graeci [alicuius] cotidianam loquacitatem(饒舌) sine usu(経験) neque ex scholis cantilenam(決まり文句) requirunt, sed ex homine omnium sapientissimo atque eloquentissimo atque ex eo, qui non in libellis, sed in maximis causis et in hoc domicilio imperi et gloriae sit consilio linguaque princeps, cuius vestigia persequi cupiunt, ejus sententiam sciscitantur(尋ねる).
第二十三章 そこでスカエウォラが言った。「その逍遥学派のスタセアースとは誰のことなのかね。クラッスス君、若者たちの言うとおりにしてあげなさい。彼らが聞きたがっているのは、実践経験のないギリシア人のありふれたたわごとでもなく、学校で教える決まり文句でもない。彼らが聞きたいのは、誰よりも賢明かつ雄弁なあなたの意見だ。彼らは本の中ではなく、栄光ある帝国の本拠地で数々の重要な訴訟を手掛けて活躍している知恵と弁論の第一人者の意見、彼らがそのあとを継ぎたいと願っている、その人の意見を聞きたがっているんだよ。
[106] Equidem te cum in dicendo semper putavi deum, tum vero tibi numquam eloquentiae maiorem tribui laudem quam humanitatis(親切); qua nunc te uti vel maxime decet neque defugere(避ける) eam disputationem, ad quam te(主) duo excellentes ingeniis adulescentes cupiunt accedere(動、取り組む)."
スカ「私はいつもあなたを完成された弁論家だと思ってきたが、あなたの雄弁と同じくらいにあなたの人間性を称賛してきた。その人間性を今こそ発揮して、素晴らしい才能をした二人の若者が求めている議論から逃げずに取り組むことがあなたには最もふさわしいことだ」と。
<対話第二部、弁論家に求められる資質と必要条件(107-262)>
[107] "Ego vero" inquit "istis obsequi studeo neque gravabor(煩わしがる) breviter meo more, quid quaque(個々の) de re sentiam, dicere. Ac primum illud ― quoniam auctoritatem tuam neglegere, Scaevola, fas mihi non esse puto ― respondeo, mihi dicendi aut nullam artem aut pertenuem(取るに足らない) videri, sed omnem esse contentionem(論争) inter homines doctos in verbi controversia (47節)positam.
するとクラッススが言った。「そうですね。僕もこの若者たちの願いに応えてやりたいし、弁論術の個々の点についての僕の考えを僕のやり方で手短に話すのはやぶさかではありません。そこでまず最初に、(スカエウォラさん、あなたの忠告を無視するのは良くないと僕も思いますから)、次のように二人の質問に答えておきましょう(102)。『弁論術というものは存在しないか、あっても取るに足らないものだとぼくは思う。専門家たちの間の全ての論争は弁論術という言葉の定義についての論争だ』とね。
[108] Nam si ars ita definitur, ut paulo ante exposuit Antonius, ex rebus penitus perspectis planeque cognitis atque ab opinionis arbitrio sejunctis scientiaque comprehensis, non mihi videtur ars oratoris esse ulla; sunt enim varia et ad vulgarem popularemque sensum accommodata omnia genera huius forensis nostrae dictionis.
ク「つまり、もしアントニウスがさっき説明したように(92節)、もし学術というものが、事実関係を徹底的に調べあげて、人々の気儘な判断から切り離して、それを知識として総括したものから成っていると定義されるなら、弁論家の学術つまり弁論術というものは存在しないと僕も思う。なぜなら、僕たちがやっている公開の演説は種々雑多で、どれも大衆の判断に合わせたものだからだ。
[109] Sin autem ea, quae observata sunt in usu ac tractatione dicendi, haec ab hominibus callidis ac peritis animadversa ac notata, verbis definita, generibus illustrata, partibus distributa sunt ― id quod video potuisse fieri ―, non intellego, quam ob rem non, si minus(=non) illa subtili(厳格な) definitione, at hac vulgari opinione ars esse videatur. Sed sive est ars sive artis quaedam similitudo, non est ea quidem neglegenda; verum intellegendum est alia quaedam ad consequendam eloquentiam esse maiora."
ク「しかしながら、もし実際の演説で行われていることを経験豊かで有能な人間が注意深く記録して、それを言葉で定義して、種類毎に明らかにして、構成要素に分割すれば(実際これが実行に移されたのだと思う)、たとえさっきの厳密な定義には合わなくても、今の一般的な考えに従ってそれを学術の一つと見做してもよいと思う。それどころか、それが学術であれ学術もどきであれ、それは少なくともなおざりにすべきではないだろう。しかしながら、雄弁を手に入れるにはもっと大切なことがほかにあることを理解しなければならない」と。
[XXIV] [110] Tum Antonius vehementer se assentiri Crasso dixit, quod neque ita amplecteretur(未完接、重んずる) artem, ut ei solerent, qui omnem vim dicendi in arte ponerent, neque rursus eam totam, sicut plerique philosophi facerent, repudiaret. "Sed existimo" inquit "gratum te his, Crasse, facturum, si ista exposueris quae putas ad dicendum plus quam ipsam artem posse prodesse."
第二十四章 するとアントニウスが言った。「僕はクラッススの意見に強く同意する、僕は弁論の全ての力を弁論術に置く人たちほどには弁論術を重視しないし、逆に多くの哲学者たちのように弁論術を全面的に拒否することもないからだ。では、クラッスス、君が雄弁家になるために弁論術より役立つと思うことを、この若者たちに話してあげたら、彼らに喜んでもらえると思うよ」と。
[111] "Dicam equidem, quoniam institui, petamque a vobis," inquit "ne has meas ineptias(名) efferatis(公表); quamquam moderabor ipse, ne ut quidam magister atque artifex, sed quasi unus ex togatorum numero atque ex forensi usu homo mediocris neque omnino rudis videar non ipse a me aliquid promisisse, sed fortuito in sermonem vestrum incidisse.
するとクラッススが言った。「僕もいったん始めたからには先を続けよう。君たちはお願いだから、僕のこの馬鹿げた行動を人には言わないでくれたまえ。もっとも、僕は弁論術の先生や専門家みたいに思われたくないので控え目に話したいと思う。人並みに法廷経験があって全く無知ではないローマの一市民が、自分から何かを約束したのではなく、たまたま君たちの議論に出くわしたから話すという具合にね。
[112] Equidem cum peterem magistratum, solebam in prensando(選挙運動) dimittere a me Scaevolam, cum ita ei dicerem, me velle esse ineptum, id erat, petere blandius, quod, nisi inepte fieret, bene non posset fieri; ― hunc autem esse unum hominem ex omnibus, quo praesente ego ineptum esse me minime vellem ― quem quidem nunc mearum ineptiarum testem et spectatorem fortuna constituit: nam quid est ineptius quam de dicendo dicere, cum ipsum dicere numquam sit non(いつも) ineptum, nisi cum est necessarium?"
ク「このまえ僕が選挙に立候補したとき、選挙運動に入る時にはいつもこう言ってスカエウォラさんから離れるようにしていたんだ。『僕はいまから馬鹿になるつもりです。有権者にもっとお世辞を言ってお願いするつもりなのです。馬鹿にならないと上手くいきませんから』と。僕はこの人のいるところだけは馬鹿なまねはしたくないんだ。彼が僕の馬鹿げた行動の目撃者となるのは運命の悪戯だ。実際、必然性のない話を自分からするほど馬鹿げたことはないのに、弁論について話をするほど馬鹿げたことがあるだろうか」と。
[113] "Perge vero," inquit "Crasse," Mucius; "istam enim culpam, quam vereris, ego praestabo."
そこでスカエウォラが言った。「それでも話を続けなさい、クラッスス君、君が恐れる非難は私が引き受けるよ」と。
<クラッスス、生まれつきの才能なしに弁論家になれないし、才能があってもこの仕事はかなり難しいと言う(113-117)>
[XXV] "Sic igitur" inquit "sentio," Crassus "naturam primum atque ingenium ad dicendum vim afferre(寄与する) maximam; neque vero istis, de quibus paulo ante dixit Antonius, scriptoribus artis rationem dicendi et viam, sed naturam defuisse; nam et animi atque ingeni celeres quidam motus esse debent, qui et ad excogitandum acuti et ad explicandum ornandumque sint uberes et ad memoriam firmi atque diuturni;
第二十五章 そこでクラッススが言った。「僕の考えはこうだ。雄弁家になるためには生まれつきの才能が一番大きく影響すると言うことだ。さっき(91節)アントニウスが言った弁論術の著者たちは弁論術は持っていたが生まれつきの才能には恵まれなかったのだと。というのは、鋭敏な発想力があり、豊かな表現力があり、しっかりした記憶力のある人は、生まれつき頭の働きが活発でなければならないからだ。
[114] et si quis est qui haec putet arte accipi posse, ― quod falsum est; praeclare enim res se habeat, si haec accendi aut commoveri arte possint; inseri quidem et donari ab arte non possunt; omnia sunt enim illa dona naturae ― quid de illis dicam, quae certe cum ipso homine nascuntur, linguae solutio, vocis sonus, latera, vires, conformatio quaedam et figura totius oris et corporis?
ク「もしこのような能力が弁論術によって手に入ると考える人がいるとして(そんなことはありえない。もしこんな能力が弁論術によって手に入ったり高められたりするなら、実に結構なことだ。しかし、これらを弁論術によって手に入れることはできない。全ては生まれつきの賜物なのだ)、よく回る舌とか、よく通る声とか、強い肺とか、体力とか、全体的な顔と体の好ましい姿といった確実に生まれつきのものについてはどう説明するのだろうか。
[115] Neque enim haec ita dico, ut ars aliquos limare non possit ― neque enim ignoro, et quae bona sint, fieri meliora posse doctrina, et, quae non optima, aliquo modo acui tamen et corrigi posse ―, sed sunt quidam aut ita lingua haesitantes aut ita voce absoni aut ita vultu motuque corporis vasti atque agrestes, ut, etiam si ingeniis atque arte valeant, tamen in oratorum numerum venire non possint; sunt autem quidam ita in eisdem rebus habiles, ita naturae muneribus ornati(与えられた), ut non nati, sed ab aliquo deo ficti esse videantur.
ク「弁論術がそれらの能力のどれかに磨きをかけることができないとまでは僕も言わない。人の教えによって良いものがもっと良くなったり、最善でないものが改善されたりすることは否定しない。しかし、舌がまったく回らない人、声が調子はずれの人、顔の表情や体の動きがぎこちない人は、ほかのどんな才能があっても技術に詳しくても、弁論家の仲間入りはできない。逆に、舌と声と顔と体の点で弁論家に適していて、生まれつきの才能に恵まれていて、人間ではなく神が創ったのではないかと思うような人がいるものだ。
[116] Magnum quoddam est onus atque munus, suscipere(→) atque profiteri se esse, omnibus silentibus, unum maximis de rebus magno in conventu hominum audiendum(←esse); adest enim fere nemo, quin acutius atque acrius vitia in dicente(話し手) quam recta videat; ita quicquid est, in quo offenditur, id etiam illa, quae laudanda sunt, obruit.
ク「大勢の人の集まりで全員が静まりかえる中を重要な問題について一人で話をすることを引き受けるのは、かなり負担の大きな仕事なのだ。なぜなら、誰もが話し手の長所よりも欠点の方に鋭敏に注目するからだ。人を不快にすることが少しでもあれば、それによって長所は覆い隠されてしまうのである。
[117] Neque haec in eam sententiam disputo, ut homines adulescentis, si quid naturale forte non habeant, omnino a dicendi studio deterream: quis enim non videt C. Coelio, aequali meo, magno honori fuisse(動), homini novo, illam ipsam, quamcumque assequi potuerat, in dicendo mediocritatem(主)? Quis vestrum aequalem, Q. Varium, vastum hominem atque foedum, non intellegit illa ipsa facultate, quamcumque habuit, magnam esse in civitate gratiam consecutum?
ク「しかしこれは生まれつきの長所のない若者は弁論の練習をするなという意味ではない。というのは、僕と同い年で旧家の出ではないガイウス・カエリウス(前94年執政官、140~83年)は、人並みではあるが彼なりの弁論の能力を身に付けたおかけで高い地位についたし、君たちと同い年のクィントゥス・ウァリウス(前90年護民官、前124〜89年)は外見は醜いが彼なりの弁論の能力を身に付けたおかげで国民の人気を得たのを、誰でも知っているからだ。
<クラッスス、弁論家も俳優ロスキウスを見習って完璧な姿を目指すべきだ(118-132)>
[XXVI] [118] Sed quia de oratore quaerimus, fingendus est nobis oratione nostra detractis omnibus vitiis orator atque omni laude cumulatus(完璧な). Neque enim, si multitudo litium, si varietas causarum, si haec turba et barbaria forensis dat locum vel vitiosissimis oratoribus, idcirco nos hoc, quod quaerimus, omittemus(未).
第二十六章 ク「しかし、僕たちは弁論家について探求しているからには、何の欠点もない完璧な弁論家の像をこの対話によって作り出してみなければならない。というのは、訴訟は数知れず、争いごとも多岐にわたり、フォーラムに無知な大衆が詰めかけたおかげで、どんな下手な弁論家にも活躍の場が与えられているが、それでも僕たちはこの目標を捨てないだろう。
Itaque in eis artibus, in quibus non utilitas(利益) quaeritur necessaria, sed animi libera quaedam oblectatio(楽しませること), quam diligenter et quam prope fastidiose judicamus! Nullae enim lites(論争) neque controversiae(議論) sunt, quae cogant(接) homines(主), sicut in foro non bonos oratores, item in theatro actores malos perpeti(述、耐える).
何の利益も求めずただ自由な時間を楽しむことだけを求める芸術の分野では、僕たちの評価の仕方はどれだけ細心で口うるさいだろうか。なぜなら、どんな論争や議論も、法廷で人々が下手な弁論家に耐えるようには、芝居の舞台で下手な俳優に耐えることを強制できないからである。
[119] Est igitur oratori diligenter providendum, non uti eis satis faciat, quibus necesse est, sed ut eis admirabilis esse videatur, quibus libere liceat judicare; ac, si quaeritis, plane quid sentiam enuntiabo(明かす) apud homines familiarissimos, quod adhuc semper tacui et tacendum putavi: mihi etiam qui optime dicunt quique id facillime atque ornatissime facere possunt, tamen, nisi timide ad dicendum accedunt et in ordienda oratione perturbantur, paene impudentes videntur,
ク「したがって、完璧な弁論家を目指すのであれば、弁論家も顧客を満足させるだけでなく、自分に対して自由な気持ちで評価を下せる人たちにも称賛されるようにするために、入念な準備をしなければならないのである。そこで、君たちが望むなら、僕が日頃考えている事を親友たちの前だけで明らかにしよう。これを僕は一度も口外しなかったし、口外すべきでないと思っていた。つまり、最高の演説をする人、しかもそれを易々と見事に出来る人でも、演説に臨んで恐れをいだき、話を始めるときに動揺しないなら、ほとんど恥知らずな人間だと僕は思うのだ。
[120] ― tametsi id accidere non potest; ut enim quisque optime dicit, ita maxime dicendi difficultatem variosque eventus orationis exspectationemque hominum pertimescit; ― qui vero nihil potest dignum re, dignum nomine oratoris, dignum hominum auribus efficere atque edere, is mihi, etiam si commovetur in dicendo, tamen impudens videtur; non enim pudendo, sed non faciendo id, quod non decet, impudentiae nomen effugere debemus;
ク「もちろんこんなことはあり得ない。すぐれた演説をする人ほど、演説の難しさ、演説の結果の当てにならない事、人々の期待を恐れるからだ。つぎに、テーマにふさわしい、弁論家の名前にふさわしい、聴衆が聞くに値する演説を何もできない人は、たとえ演説に際して不安になるとしても、その人は恥知らずな人間だと僕は思う。なぜなら、僕たちは恥を知る人間でも、恥ずかしいことをすれば、恥知らずな人間であることに変わりはないからだ。
[121] quem vero non pudet, ― id quod in plerisque video ― hunc ego non reprehensione solum, sed etiam poena dignum puto. Equidem et in vobis animum advertere soleo et in me ipso saepissime experior(経験する), ut et exalbescam(青ざめる) in principiis(はじまり) dicendi et tota mente atque artubus(体) omnibus contremiscam(震える); adulescentulus vero sic initio accusationis exanimatus sum, ut hoc(副→) summum beneficium Q. Maximo debuerim, quod continuo consilium dimiserit, simul ac me fractum ac debilitatum(くじけた) metu viderit."
ク「さらに、恥知らずな人間(こういう人は非常によく見かける)は非難に値するだけでなく、懲罰にも値すると僕は思う。君たちが演説のはじめに青ざめて心も体も震えるていることは僕も知っているが、それは僕自身何度も経験していることなのだ。たとえば、僕はごく若い頃に行なった弾劾演説(前119年、カルボー弾劾)で、初めに気持ちが萎えてしまった。クィントゥス・マキシムス(前116年執政官、この裁判の裁判長)は僕が怖気づいてしまっていることに気付くと、すぐに法廷を延期してくれた。あれには僕はとても感謝している」と。
[122] Hic omnes assensi significare inter sese et colloqui coeperunt; fuit enim mirificus quidam in Crasso pudor, qui tamen non modo non obesset ejus orationi, sed etiam probitatis commendatione prodesset.
そこでみんなは頷き合ってその通りだと言葉を交わした。というのは、クラッススは並外れてシャイな人間だったからだ。それは彼の演説にマイナスになるどころか、誠実な人間という評判を得ておおいにプラスになったのである。
[XXVII] Tum Antonius "saepe, ut dicis," inquit "animadverti, Crasse, et te et ceteros summos oratores, quamquam tibi par mea sententia nemo umquam fuit, in dicendi exordio permoveri;
第二十七章 そこでアントニウスが言った。「クラッスス、君の言う通りだ。君やほかの一流の弁論家たちが演説の最初に動揺していることに僕はたびたび気付いていたよ。もっとも僕の考えでは君に匹敵する弁論家は皆無だったがね。
[123] cuius quidem rei cum causam quaererem, quidnam esset cur, ut in quoque oratore plurimum esset, ita maxime is pertimesceret, has causas inveniebam duas: unam, quod intellegerent ei, quos usus ac natura docuisset, non numquam summis oratoribus non satis ex sententia eventum dicendi procedere; ita non injuria(わけもなく), quotienscumque dicerent, id, quod aliquando(時々) posset accidere, ne illo ipso tempore accideret, timere;
ア「僕はこの原因、つまり、有能な弁論家ほど
ひどく恐れるのはいったいどうしてか考えてみたが、次の二つの原因があることに気が付いた。その一つは、生まれつき才能があり経験を積んだ弁論家は、一流の弁論家の演説でも満足のいく結果が得られないことが時々あるのを知っているからである。だから、彼らは時々起こることが今から起こるのではないかと演説のたびに不安になるのは当然である。
[124] altera est haec, de qua queri saepe soleo; quod ceterarum homines artium spectati et probati, si quando aliquid minus bene fecerunt quam solent, aut noluisse aut valetudine impediti non potuisse consequi id, quod scirent, putantur: "noluit" inquiunt "hodie agere Roscius," aut "crudior fuit"; oratoris peccatum, si quod est animadversum(非難する), stultitiae peccatum videtur;
ア「もう一つの原因は、僕はいつも苦々しく思っていることだが、他の分野で声望のある有名人たちは、いつもより出来がよくない場合は、やる気がなかったとか、体調がすぐれず持ち前の力を発揮できなかった思われて、『ロスキウスの今日の演技は乗ってなかったね』とか『今日は元気がなかったね』と言われるが、弁論家の失敗が批判されるときには、愚かさのせいにされてしまうのだ。
[125] stultitia autem excusationem non habet, quia nemo videtur, aut quia crudus fuerit aut quod ita maluerit, stultus fuisse(←videtur); quo etiam gravius judicium in dicendo subimus: quotiens enim dicimus, totiens de nobis judicatur, et, qui semel in gestu peccavit, non continuo existimatur nescire gestum, cuius autem in dicendo quid(=aliquid) reprehensum est, aut aeterna in eo aut certe diuturna valet opinio tarditatis(愚鈍).
ア「ところが、愚かさは大目には見てもらえない。なぜなら、愚かであるのは体調のせいでもやる気のせいでもないからだ。だから、僕たち弁論家は役者より厳しい評価を受ける。というのは、僕たちは演説をするたび自分自身が評価されるからだ。役者なら一度演技をしくじっても芝居が出来ない人だとただちに評価されることはないが、弁論家が演説で何か非難されると愚か者という評判が永遠にあるいはかなり長い間ついて回るのである。
クラッスス(ルキウス・リキニウス、弁論家、前98年法務官95年執政官、140~91年)、
アントニウス(マルクス、有名なマーク・アントニーの祖父、弁論家、前99年執政官、143~87年)、
スカエウォラ(クィントゥス・ムキウス、卜占官、法律家、前117年執政官、170~87年、ここでは80歳)、
コッタ(ガイウス、弁論家、前91年護民官落選亡命、82年帰国、75年執政官、124~73年)、
スルピキウス(プブリウス、弁論家、前88年護民官、124~88年、『友情論』2節)、
対話のきっかけは二日目の散歩の途中に『パイドロス』にあったようなプラタヌスの木蔭に来たこと。クラッススが雄弁術について話し始める (24―29)>
<クラッススの意見(107-203)>
<クラッスス、弁論術など存在しないし、もしあっても役に立たない。それよりもっと大切な事があると言う(107-113)>