タキトス『アグリコラ』(1-23)対訳版
P. CORNELI TACITI AGRICOLA


ツイート

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

[1] Clarorum virorum facta moresque posteris tradere, antiquitus usitatum, ne nostris quidem temporibus quamquam incuriosa suorum aetas omisit, quotiens magna aliqua ac nobilis virtus vicit ac supergressa est vitium parvis magnisque civitatibus commune, ignorantiam recti et invidiam. Sed apud priores ut agere digna memoratu pronum magisque in aperto erat, ita celeberrimus quisque ingenio ad prodendam virtutis memoriam sine gratia aut ambitione bonae tantum conscientiae pretio ducebantur. Ac plerique suam ipsi vitam narrare fiduciam potius morum quam adrogantiam arbitrati sunt, nec id Rutilio et Scauro citra fidem aut obtrectationi fuit: adeo virtutes isdem temporibus optime aestimantur, quibus facillime gignuntur. At nunc narraturo mihi vitam defuncti hominis venia opus fuit, quam non petissem incusaturus: tam saeva et infesta virtutibus tempora.

昔は偉人の生涯を伝記の形であとの世代に残すということがよく行われたものです。近頃は同時代の歴史を書こうとする人はいなくなりましたが、伝記を書くという習慣が無くなったわけではありません。すぐれた人間に対して嫉妬の眼差しを向けてその立派さを認めようとしない悪い風潮が都市の大小を問わずいたるところに広まっていますが、真の偉人がそれらを乗り越えていく限り、伝記を書く習慣はけっして無くなりはしないでしょう。

 昔は記録に値する功績をたてることに対する障害が今ほど大きくなかったということもあって、偉人の伝記を書くことは一流の作家にとって非常に魅力的な仕事でした。そこには何の下心も党派心もなく、歴史家はただ自分の義務を果たしているという充実感だけで満足したものでした。いやそれどころか、昔は自叙伝を書く人が沢山いて、しかもそれはうぬぼれ屋のすることではなく、自分の人生に対する自信の表れであると考えられていたのです。ルティリウス(BC150年頃~?)とスカウルス(BC162年頃~89年頃)が自伝を書いたとき、作り話だと言って非難されたりすることなどありませんでした。偉人をもっともよく輩出した時代は、人の功績をもっとも高くほめたたえる時代でもあったというわけです。ところが最近このわたしが故人の伝記を書こうとしたところ、許可がいると言われてしまったのです。悪口でも書くのならきっとその必要はなかったことでしょう。人の功績を敵視するようなすさんだ時代になっていたのです。

[2] Legimus, cum Aruleno Rustico Paetus Thrasea, Herennio Senecioni Priscus Helvidius laudati essent, capitale fuisse, neque in ipsos modo auctores, sed in libros quoque eorum saevitum, delegato triumviris ministerio ut monumenta clarissimorum ingeniorum in comitio ac foro urerentur. Scilicet illo igne vocem populi Romani et libertatem senatus et conscientiam generis humani aboleri arbitrabantur, expulsis insuper sapientiae professoribus atque omni bona arte in exilium acta, ne quid usquam honestum occurreret. Dedimus profecto grande patientiae documentum; et sicut vetus aetas vidit quid ultimum in libertate esset, ita nos quid in servitute, adempto per inquisitiones etiam loquendi audiendique commercio. Memoriam quoque ipsam cum voce perdidissemus, si tam in nostra potestate esset oblivisci quam tacere.

 実際、わたしはルスティクス・アルレヌス(?~AD93年)がトラセア・パエトゥス(?~AD66年)を、またヘレンニウス・セネキオ(?~AD93年?)がヘルウィディウス・プリスクス(?~AD74年)をそれぞれ自分の本の中でほめたために死刑になったという記事を読んだことがあります。しかも迫害は書き手に対してだけではなく本そのものにまで及びました。命令を受けた死刑執行官たちによって、あのたぐいまれな人たちの記録が公共広場で焼却処分にされたというのです。

 さしずめ彼らはこの炎によってローマの民衆の言論を封じ、元老院の権限を奪い、人々の良心を消し去った積もりなのでしょう。おまけにローマの良識ともいうべき哲学者たちがことごとく追放されてしまったのです(AD93年)。こうしてかつての良きローマはどこにも見当たらなくなってしまいました。

 まったくローマ人があれほどまで卑屈になったことはありませんでした。昔のローマが自由の頂点を極めたとすれば、私たちはいわば最低の奴隷状態を経験したといえるでしょう。なにしろ当時の秘密警察はわたしたちに言葉のやりとりすら許さなかったのです。もし私たちに沈黙だけでなく忘却も強いることができたなら、彼らは私たちから言葉を奪っただけでなく過去の記憶さえも奪い取ったことでしょう。

[3] Nunc demum redit animus; et quamquam primo statim beatissimi saeculi ortu Nerva Caesar res olim dissociabilis miscuerit, principatum ac libertatem, augeatque cotidie felicitatem temporum Nerva Traianus, nec spem modo ac votum securitas publica, sed ipsius voti fiduciam ac robur adsumpserit, natura tamen infirmitatis humanae tardiora sunt remedia quam mala; et ut corpora nostra lente augescunt, cito extinguuntur, sic ingenia studiaque oppresseris facilius quam revocaveris: subit quippe etiam ipsius inertiae dulcedo, et invisa primo desidia postremo amatur. Quid, si per quindecim annos, grande mortalis aevi spatium, multi fortuitis casibus, promptissimus quisque saevitia principis interciderunt, pauci et, ut ita dixerim, non modo aliorum sed etiam nostri superstites sumus, exemptis e media vita tot annis, quibus iuvenes ad senectutem, senes prope ad ipsos exactae aetatis terminos per silentium venimus? Non tamen pigebit vel incondita ac rudi voce memoriam prioris servitutis ac testimonium praesentium bonorum composuisse. Hic interim liber honori Agricolae soceri mei destinatus, professione pietatis aut laudatus erit aut excusatus.

 そして今ようやくローマに活気が戻ってきたところです。ネルバ帝(在位96年~98年)はこの幸福な時代の始まりにあたって、これまで相いれなかった君主制と元老院の権限とを両立させ、トラヤヌス帝(在位98年~117年)の世になって国運は日に日に隆盛の度を増しています。天下太平はわたしたちの願いであり祈りですが、それが単なる願いでなく確信に近いものとなるとともに人々の活力を生み出しているのです。

 ところが人間の性(さが)は弱いもので、病気にかかるのは簡単ですが治るにはそれよりはるかに長い時間がかかります。また、わたしたちの体は成長するのは遅くても、衰弱するのはあっと言う間です。それと同じように、人間の精神活動も押さえつけるは簡単ですがそれを元に戻すのは大変なことなのです。なぜなら、人間は何もしないでいるとその方が楽になってきて、最初は嫌っていた無為に日を送ることが次第に心地よくなってくるのです。なにしろ十五年といえば人の一生のうちでも決して短い期間とは言えません。その間に多くの人が様々な運命によって命を失い、行動力のある人たちはことごとく残忍な皇帝のために倒されました。数少ない生き残りであるわたしたちも人生の真ん中の十五年間を奪われて真の自分を失ってしまっています。十五年と言えば、働き盛りの男たちが老いを迎え、老人が人生の終点に達するほどの長さです。しかも、その間を私たちは黙り通して過ごさなければならなかったのです。

 とはいえ、この過去の隷属の時代と現在の幸福な時代の記録を、わたしのつたない文章によってではありますが、是非とも残しておきたいものです。しかし、ここでは岳父アグリコラに対するわたしの愛情に免じて、岳父にささげたこの小著を読者におくることをお許し願います。

[4] Gnaeus Iulius Agricola, vetere et inlustri Foroiuliensium colonia ortus, utrumque avum procuratorem Caesarum habuit, quae equestris nobilitas est. Pater illi Iulius Graecinus senatorii ordinis, studio eloquentiae sapientiaeque notus, iisque ipsis virtutibus iram Gai Caesaris meritus: namque Marcum Silanum accusare iussus et, quia abnuerat, interfectus est. Mater Iulia Procilla fuit, rarae castitatis. In huius sinu indulgentiaque educatus per omnem honestarum artium cultum pueritiam adulescentiamque transegit. Arcebat eum ab inlecebris peccantium praeter ipsius bonam integramque naturam, quod statim parvulus sedem ac magistram studiorum Massiliam habuit, locum Graeca comitate et provinciali parsimonia mixtum ac bene compositum. Memoria teneo solitum ipsum narrare se prima in iuventa studium philosophiae acrius, ultra quam concessum Romano ac senatori, hausisse, ni prudentia matris incensum ac flagrantem animum coercuisset. Scilicet sublime et erectum ingenium pulchritudinem ac speciem magnae excelsaeque gloriae vehementius quam caute adpetebat. Mox mitigavit ratio et aetas, retinuitque, quod est difficillimum, ex sapientia modum.

 グナエウス・ユリウス・アグリコラは由緒ある植民都市フォーラムユリイで生まれました(40年)。彼の二人の祖父はともに騎士階級の名誉とされる帝国の行政長官の職を経験していました。父のユリウス・グラエキヌスは元老の地位にまで上りつめましたが、文学と哲学に対する才能でも知られた人でした。しかし彼はこの才能がもとで皇帝カリギュラの不興を買うことになったのです。皇帝は彼にマルクス・シレーノスの告発を命じ、これを断ったために処刑されたのです。アグリコラの母はユリア・プロケッラといい貞女の鏡といわれた女性です。アグリコラはこの母の愛情を一身に浴びてすくすくと育ち、少年時代から青年時代を通じて教養科目の手ほどきを十二分に受けました。彼が悪友たちの誘惑から逃れることができたのは、むろんその高潔な性格によるものですが、やはり子供の頃からすでにマルセイユというギリシャ文化の優美さとローマ属州の素朴さがみごとに融合した都市に移り住んで学業に専念できたことが大きかったと思われます。彼がよく話していたことですが、はじめの頃は若気のいたりから、ローマのしかも元老院に入るような人間にとってはふさわしくないほど哲学にのめり込んでいたのですが、さいわい母親の薫陶よろしきを得てこの熱意も行きすぎを免れたということです。哲学全盛の世の中で彼のような才気あふれる有能な青年が、その華やかな名声に自分を見失うほどにあこがれたとしても無理はありません。やがて年をとり分別が身につくにつれて、その哲学熱も下火になりましたが、最も修得しがたい中庸の教えだけは終生忘れることがありませんでした。

[5] Prima castrorum rudimenta in Britannia Suetonio Paulino, diligenti ac moderato duci, adprobavit, electus quem contubernio aestimaret. Nec Agricola licenter, more iuvenum qui militiam in lasciviam vertunt, neque segniter ad voluptates et commeatus titulum tribunatus et inscitiam rettulit: sed noscere provinciam, nosci exercitui, discere a peritis, sequi optimos, nihil adpetere in iactationem, nihil ob formidinem recusare, simulque et anxius et intentus agere. Non sane alias exercitatior magisque in ambiguo Britannia fuit: trucidati veterani, incensae coloniae, intercepti exercitus; tum de salute, mox de victoria certavere. Quae cuncta etsi consiliis ductuque alterius agebantur, ac summa rerum et recuperatae provinciae gloria in ducem cessit, artem et usum et stimulos addidere iuveni, intravitque animum militaris gloriae cupido, ingrata temporibus quibus sinistra erga eminentis interpretatio nec minus periculum ex magna fama quam ex mala.

 アグリコラはブリタニア地方で最初の軍隊勤務につきました(60年)。そこで彼はスエトニウス・パウリヌス(58-61年)という有能な将軍の目にとまって、司令部付きの見習い士官に抜てきされました。軍隊に入ると途端に乱れた生活を始める多くの若者たちと違って、彼は自分の特別な地位や実地経験のなさをいいことにして放埒に遊びほうけたり、仕事を休んで怠惰な日々を過ごしたりすることがなかったのです。むしろブリタニアについて調べたり、軍人たちと親交を深めたり、先輩たちの意見を聞いたりするなど、彼は常に最も優秀な人たちと行動をともにしたのです。また、見栄を張ったり出しゃばったまねをすることもなく、恐怖心からしりごみするようなこともなく、つねに誠実で真面目に仕事に従事しました。

 当時のブリタニアはかつてないほどひどい混乱状態にあって、ローマの支配は大いに揺らいでいました。入植していた退役軍人たちは惨殺され、植民市が焼き払われましたが、ローマの援軍は行く手をはばまれていたのです。そして一時は防戦一方でしたが、やがて攻勢に転じました。この戦闘の指揮をとったのはアグリコラではなかったし、属州を回復した手柄も属州の最高権力も総督だったパウリヌスのものでしたが、この戦いを通じてアグリコラ青年は多くの知識と経験を身につけ、そのうえ大いに士気を鼓舞されたのでした。彼の心の中では軍の栄光に対する野心がむらむらとわき起こりました。それは優れた人物に対しては悪意の眼差しが向けられ、好評を博することが悪評を得るのと同じくらい危険な時代にあっては、決して望ましい感情とは言えないものでした。

[6] Hinc ad capessendos magistratus in urbem degressus Domitiam Decidianam, splendidis natalibus ortam, sibi iunxit; idque matrimonium ad maiora nitenti decus ac robur fuit. vixeruntque mira concordia, per mutuam caritatem et in vicem se anteponendo, nisi quod in bona uxore tanto maior laus, quanto in mala plus culpae est. Sors quaesturae provinciam Asiam, pro consule Salvium Titianum dedit, quorum neutro corruptus est, quamquam et provincia dives ac parata peccantibus, et pro consule in omnem aviditatem pronus quantalibet facilitate redempturus esset mutuam dissimulationem mali. Auctus est ibi filia, in subsidium simul ac solacium; nam filium ante sublatum brevi amisit. Mox inter quaesturam ac tribunatum plebis atque ipsum etiam tribunatus annum quiete et otio transiit, gnarus sub Nerone temporum, quibus inertia pro sapientia fuit. Idem praeturae tenor et silentium; nec enim iurisdictio obvenerat. Ludos et inania honoris medio rationis atque abundantiae duxit, uti longe a luxuria ita famae propior. Tum electus a Galba ad dona templorum recognoscenda diligentissima conquisitione effecit, ne cuius alterius sacrilegium res publica quam Neronis sensisset.

 ブリタニアから帰ったアグリコラはローマで官吏の職につくと、ドミティア・デキディアナという名門出の娘と結婚しました。この結婚は野心あふれる青年に箔をつけ、強い後ろ盾をもたらしました。二人は互いに愛し合い、相手を思いやる心を忘れず、きわめて円満な結婚生活をおくりました。もっとも、結婚が失敗するといつも妻のせいにされることを考えれば、この場合は彼の妻の良妻ぶりをほめるべきでしょう。

 彼の財務官としての任地は抽選で小アジアに決まり、サルウィウス・ティティアヌス総督に仕えることになりました。小アジアといえば資源が豊富で私腹を肥やすにはうってつけの領地でした。またサルウィウス総督は底なしの強欲家で、自分の不正に目をつぶることと引き替えならどんな便宜でも供与するような男でした。しかし、アグリコラはこのいずれの誘惑にも負けることはなかったのです。

 小アジアにいる間にアグリコラに女の子が生まれました。この子は社会的にも精神的にもアグリコラにとって大きな支えとなりました。なぜならその後間もなくして彼は長男を亡くしたからです。

 財務官の任期を終えてから護民官に任命されるまでの一年間も、また護民官としての一年間(66年)も、彼はひたすらおとなしく目立たないようにして過ごしました。ネロが皇帝でいる間(54~68年)はそれが一番賢明であることを彼は知っていたのです。法務官の任期(68年)もまた、裁判担当でなかったおかげで何事もなく過ぎました。見せ物の開催などこの官職につきものの馬鹿げた行事は、質素でもなく派手でもなく無難な線でとりしきりました。そのため、彼は金を浪費せずに大衆の人気を博したのです。次にアグリコラは新皇帝ガルバ(68~69年)から、神殿の奉納物の紛失状況を調査するよう命じられました。そして、熱心な調査の結果、先帝ネロが盗んだものを除いてすべての盗品が元の場所に戻りました。

[7] Sequens annus gravi vulnere animum domumque eius adflixit. Nam classis Othoniana licenter vaga dum Intimilium (Liguriae pars est) hostiliter populatur, matrem Agricolae in praediis suis interfecit, praediaque ipsa et magnam patrimonii partem diripuit, quae causa caedis fuerat. Igitur ad sollemnia pietatis profectus Agricola, nuntio adfectati a Vespasiano imperii deprehensus ac statim in partis transgressus est. Initia principatus ac statum urbis Mucianus regebat, iuvene admodum Domitiano et ex paterna fortuna tantum licentiam usurpante. Is missum ad dilectus agendos Agricolam integreque ac strenue versatum vicesimae legioni tarde ad sacramentum transgressae praeposuit, ubi decessor seditiose agere narrabatur: quippe legatis quoque consularibus nimia ac formidolosa erat, nec legatus praetorius ad cohibendum potens, incertum suo an militum ingenio. Ita successor simul et ultor electus rarissima moderatione maluit videri invenisse bonos quam fecisse.

 翌年(69年)はアグリコラにとってもその家族にとっても悲しみの一年でした。各地を荒し回っていたオットー(32~69年)の艦隊がリグリアのインティミリウス周辺を略奪したとき、アグリコラの母親が屋敷のなかで殺害され、屋敷から金品が強奪されて家の財産の大半が持ち去られたのです。それは全く金目当ての殺人でした。アグリコラは母の埋葬の儀式のために旅立ちましたが、その彼のもとにエジプトにいるウェスパシアヌス(在位69~79年)が皇帝の位に名乗りを上げたという知らせが届いたのです。アグリコラはさっそくウェスパシアヌスに対する忠誠を表明しました。

 ウェスパシアヌスがローマに入るまでのあいだ、新皇帝に代わって都の秩序を維持したのはシリア総督のムキアヌスでした。ローマには息子のドミティアヌスもいましたが、彼はまだ若く父ウェスパシアヌスの皇帝就任によって自由放任のお墨付きを得ただけでした。ムキアヌスはアグリコラを新兵募集の仕事に派遣し、これにアグリコラがまじめに取り組んでいると、今度は彼をブリタニアの第20軍団の司令官に任命しました(70年)。この軍団は新皇帝に対してなかなか忠誠を表明しようとしませんでした。前任の司令官はウェスパシアヌスに反旗を翻しているとも言われていました。実のところ、この軍団は歴代の総督さえ扱いに窮して危険視していたほどだったのです。だから法務官クラスの司令官がこの軍団を押さえ込むことができなかったのは無理もなかったのです。したがって司令官に問題があったのかそれとも軍団に問題があったのかは明らかではありませんが、とにかくアグリコラは、単なる後任の司令官としてではなく、反乱者を訴追するという任務も負わされて赴任したのです。しかし彼は兵士たちに対してまれにみる寛大な処置をとったため、まるで彼が軍団の規律を回復したのではなく、すでに軍団の規律は回復していたかのような印象を与えたのです。

[8] Praeerat tunc Britanniae Vettius Bolanus, placidius quam feroci provincia dignum est. Temperavit Agricola vim suam ardoremque compescuit, ne incresceret, peritus obsequi eruditusque utilia honestis miscere. Brevi deinde Britannia consularem Petilium Cerialem accepit. Habuerunt virtutes spatium exemplorum, sed primo Cerialis labores modo et discrimina, mox et gloriam communicabat: saepe parti exercitus in experimentum, aliquando maioribus copiis ex eventu praefecit. Nec Agricola umquam in suam famam gestis exultavit; ad auctorem ac ducem ut minister fortunam referebat. Ita virtute in obsequendo, verecundia in praedicando extra invidiam nec extra gloriam erat.

 当時のブリタニア総督はウェティウス・ボラーヌスでした。この属州の反抗的な性格を考えると彼のやり方は手ぬるいものでしたが、アグリコラは高まる野心を胸の奥深くにしまい込んで、ひたすら出すぎた行動を控えることにつとめました。上官に服従すべきことはすでによく知っており、上官の立場を忘れて自分の手柄を追求すべきでないことをよく心得ていたからです。

 しばらくして、ブリタニア総督にペティリウス・ケリアリスが就任する(71年)と、やっとアグリコラにも自分の能力を発揮して手柄を立てるチャンスが訪れました。最初は危険で骨が折れるだけでしたが、すぐに手柄を立てることができました。ケリアリスはアグリコラの力を試そうと少人数の兵士の指揮をさせ、それがうまくいくと兵士の数を増やしていくということを繰り返しました。しかしアグリコラは自分の手柄を自慢げに言い触らすようなまねは決してせず、うまくいったのは総督のおかげで自分はただ言われたとおりにしただけだと言いました。このように自己顕示欲を抑えて、謙譲の美徳を忘れず行動したために、彼の場合、手柄を立てても人に妬まれることはなかったのです。

[9] Revertentem ab legatione legionis divus Vespasianus inter patricios adscivit; ac deinde provinciae Aquitaniae praeposuit, splendidae inprimis dignitatis administratione ac spe consulatus, cui destinarat. Credunt plerique militaribus ingeniis subtilitatem deesse, quia castrensis iurisdictio secura et obtusior ac plura manu agens calliditatem fori non exerceat: Agricola naturali prudentia, quamvis inter togatos, facile iusteque agebat. Iam vero tempora curarum remissionumque divisa: ubi conventus ac iudicia poscerent, gravis intentus, severus et saepius misericors: ubi officio satis factum, nulla ultra potestatis persona[; tristitiam et adrogantiam et avaritiam exuerat]. Nec illi, quod est rarissimum, aut facilitas auctoritatem aut severitas amorem deminuit. Integritatem atque abstinentiam in tanto viro referre iniuria virtutum fuerit. Ne famam quidem, cui saepe etiam boni indulgent, ostentanda virtute aut per artem quaesivit; procul ab aemulatione adversus collegas, procul a contentione adversus procuratores, et vincere inglorium et atteri sordidum arbitrabatur. Minus triennium in ea legatione detentus ac statim ad spem consulatus revocatus est, comitante opinione Britanniam ei provinciam dari, nullis in hoc ipsius sermonibus, sed quia par videbatur. Haud semper errat fama; aliquando et eligit. Consul egregiae tum spei filiam iuveni mihi despondit ac post consulatum collocavit, et statim Britaniae praepositus est, adiecto pontificatus sacerdotio.

 アグリコラがブリタニアの軍団司令部の仕事を終えてローマに帰ると、皇帝ウェスパシアヌスは彼をローマ貴族の一員に加えて、その後、属領アクイタニアの総督に任命しました(74年)。アクイタニア総督は統治政策上極めて重要なポストで、将来の執政官の地位を約束するものでした。

 一般的に軍人あがりの政治家は細かい配慮に欠けると言われます。それは軍人社会が何事につけておおざっぱで強権的な手段を多用するために法の執行にともなう慎重さを必要としないからですが、アグリコラは一般市民の中に入っても持ち前の思慮深さを発揮して、誰に対しても優しくしかも公平な裁きを下しました。

 また、アグリコラは公私の区別をはっきりつける人でした。巡回裁判の法廷では、時に厳格に時に慈悲深く裁きを下しましたが、いったん法衣を脱ぎすてると彼の態度からは権威のかけらさえ感じられませんでした。もともとアグリコラは、権威を笠にきて金品を要求したり冷酷非情に振る舞うなどということとは無縁の人でした。彼は親しみやすいが威厳を損なわず、厳格だが冷淡ではないという希有な特質を備えていたのです。この上彼の潔癖さや自制心の強さにまで言及するのは、これほどの人格者に対して礼を失することになるでしょう。

 どんな立派な人でも名声に対する抵抗力は弱いものですが、アグリコラは何かの策をろうしたり自分の優秀さを誇示したりして名声を得ようとするようなことは一切ありませんでした。また他の領地の総督と張り合ったり、皇帝の代官ともめごとを起こしたりすようなことも決してありませんでした。そんなことをして負ければ面目を失うし、たとえ勝っても何の得にもならないと思ったからです。

 アクイタニアの総督の職を三年を待たずに解かれたアグリコラは、執政官に就任するためにローマに呼び戻されました。その時すでにアグリコラが次のブリタニア総督になるらしいという噂が広まっていました。この話は決してアグリコラが自分から広めたものではなく、彼が適任だということから自然に発生したものです。噂はときに真実を言い当てるものです。いやむしろそれが決め手になることさえあるのです。まだ年若い私がアグリコラの娘と婚約したのは、彼が執政官に在職していたときのことで、彼女は年の割には非常にしっかりした少女でした。結婚式は執政官の任期が終わってから行われました。アグリコラが大神祇官の職に就くとともにブリタニア総督に就任したのはこのすぐあとのことでした。

[10] Britanniae situm populosque multis scriptoribus memoratos non in comparationem curae ingeniive referam, sed quia tum primum perdomita est. Ita quae priores nondum comperta eloquentia percoluere, rerum fide tradentur. Britannia, insularum quas Romana notitia complectitur maxima, spatio ac caelo in orientem Germaniae, in occidentem Hispaniae obtenditur, Gallis in meridiem etiam inspicitur; septentrionalia eius, nullis contra terris, vasto atque aperto mari pulsantur. Formam totius Britanniae Livius veterum, Fabius Rusticus recentium eloquentissimi auctores oblongae scutulae vel bipenni adsimulavere. Et est ea facies citra Caledoniam, unde et in universum fama [est]: transgressis inmensum et enorme spatium procurrentium extremo iam litore terrarum velut in cuneum tenuatur. Hanc oram novissimi maris tunc primum Romana classis circumvecta insulam esse Britanniam adfirmavit, ac simul incognitas ad id tempus insulas, quas Orcadas vocant, invenit domuitque. Dispecta est et Thule, quia hactenus iussum, et hiems adpetebat. Sed mare pigrum et grave remigantibus perhibent ne ventis quidem perinde attolli, credo quod rariores terrae montesque, causa ac materia tempestatum, et profunda moles continui maris tardius impellitur. Naturam Oceani atque aestus neque quaerere huius operis est, ac multi rettulere: unum addiderim, nusquam latius dominari mare, multum fluminum huc atque illuc ferre, nec litore tenus adcrescere aut resorberi, sed influere penitus atque ambire, et iugis etiam ac montibus inseri velut in suo.

 ブリタニアの位置とその住民については多くの著述家によって書かれたものがあります。わたしがここでこの話題に触れるのは自分の文才が彼らよりもすぐれていることを示すためではなく、ひとえにブリタニアがはじめてアグリコラの時代にローマによって征服されたからなのです。そのおかげで、わたしはこれまで先輩たちが文才によって補って書いていた未知の事柄について、信頼できる事実を提供することができるようになったのです。

 ブリタニアはローマ人の知る限り最大の島で、その東側はゲルマニア(現在のドイツからスカンジナビアを含む)の海岸線に平行して広がり、西側はスペインに平行して広がっています。島の南側はガリア(現在のフランス)から望むことができます。島の北側は荒涼とした海が打ちつけるばかりでその先にはもう陸地はありまません。

 ブリタニアの島の形については、それぞれ過去と現代の最大の名文家であるリヴィウスとファビウス・ルスティクスが細長い肩甲骨や斧に似ていると書いています。この形は実際にはスコットランドよりも南側には当てはまりますが、それが全体の形状のように言われていたのです。しかしその北側のスコットランドには入り組んだ海岸線をもつ広大な大地がひろがり、楔(くさび)のように細くなって海に突き出しています。この北の端をローマの艦隊がアグリコラの時代になってはじめて周回して、ブリタニアが島であることを確認したのです。

また同時にそれまで知られていなかったオークニー諸島も発見して支配下に治めました。シェトランド諸島も詳しく観察しましたが、指令がないまま冬が来たために、上陸するには至りませんでした。しかし彼らはその地域の水がオールをこぐ手には非常に重くねばりけがあって、風に対する反応も鈍いという情報をもたらしました。わたしはその理由として、この地域が風のもとである陸地や山から遠く離れており、また大量の海水が大きな固まりとなって動きにくくなっているからだと思います。

 世界の外側をめぐる海であるオケアノスの特徴や波の研究をするのはこの本の目的ではありませんし、すでに多くの本がありますから、ここでは一言だけ付け加えさせていただきましょう。

 それはオケアノスの海はどの海よりも強大な力を持っているということです。潮の流れはあらゆる方向に向かっていて、その満ち引きは海岸線でとどまることはなく、曲がりくねりながら陸地の奥深くまで流れ込み、断崖を駆け上がって山々の間まで我が物顔で侵入してくるのです。

[11] Ceterum Britanniam qui mortales initio coluerint, indigenae an advecti, ut inter barbaros, parum compertum. Habitus corporum varii atque ex eo argumenta. Namque rutilae Caledoniam habitantium comae, magni artus Germanicam originem adseverant; Silurum colorati vultus, torti plerumque crines et posita contra Hispania Hiberos veteres traiecisse easque sedes occupasse fidem faciunt; proximi Gallis et similes sunt, seu durante originis vi, seu procurrentibus in diversa terris positio caeli corporibus habitum dedit. In universum tamen aestimanti Gallos vicinam insulam occupasse credibile est. Eorum sacra deprehendas ac superstitionum persuasiones; sermo haud multum diversus, in deposcendis periculis eadem audacia et, ubi advenere, in detrectandis eadem formido. Plus tamen ferociae Britanni praeferunt, ut quos nondum longa pax emollierit. Nam Gallos quoque in bellis floruisse accepimus; mox segnitia cum otio intravit, amissa virtute pariter ac libertate. Quod Britannorum olim victis evenit: ceteri manent quales Galli fuerunt.

 未開人の場合によくあることですが、ブリタニアに最初に住み始めたのは何という民族か、またそれが土着民なのかそれとも移民なのかについてははっきりしたことが分かっていません。ただ、地域によって肉体的特徴が分かれていて、そこからある程度のことを推測することが可能です。

 スコットランドに住む民族は髪が赤毛で大柄な体格をしていることから、ゲルマニア出身であることが分かります。次に、ウエールズに住むシルレス族は髪がちぢれ毛で肌は浅黒く、また場所がスペインの対岸であることから、昔スペイン人がやってきて住みついてできた民族であることは明らかです。

 ガリアの近くに住むブリタニア人はガリア人に似ています。それは移住してきたガリア人の特徴が残っているためか、それともガリアと場所が接近していて気候もそっくりなために体つきが似てきたのかのどちらかですが、全般的に見てガリア人がすぐ近くのブリタニア島に移住してきたという説の方が有力です。彼らの宗教と儀式がガリア人のものと同じであることはすぐに分かります。また彼らの言葉はガリアの言葉と非常によく似ています。さらに、危険なことをやりたがる大胆なところと、いざ危険な事態になると逃げ出してしまう臆病なところがよく似ています。ただ、勇敢さに関してはガリア人のように平和が長く続いて気力が衰えていないだけブリタニア人の方が優っています。昔はガリア人も戦争が強かったという話ですが、彼らは戦争が終わるとともに活力を失い、ローマの支配下に入るとともに勇敢さを失ってしまいました。これはブリタニアでも同じ様にローマに支配された人々の間で見られる現象です。しかし、それ以外のブリタニア人はいぜんとしてかつてのガリア人の資質を保ち続けています。

[12] In pedite robur; quaedam nationes et curru proeliantur. Honestior auriga, clientes propugnant. Olim regibus parebant, nunc per principes factionibus et studiis trahuntur. Nec aliud adversus validissimas gentis pro nobis utilius quam quod in commune non consulunt. Rarus duabus tribusve civitatibus ad propulsandum commune periculum conventus: ita singuli pugnant, universi vincuntur. Caelum crebris imbribus ac nebulis foedum; asperitas frigorum abest. Dierum spatia ultra nostri orbis mensuram; nox clara et extrema Britanniae parte brevis, ut finem atque initium lucis exiguo discrimine internoscas. Quod si nubes non officiant, aspici per noctem solis fulgorem, nec occidere et exurgere, sed transire adfirmant. Scilicet extrema et plana terrarum humili umbra non erigunt tenebras, infraque caelum et sidera nox cadit. Solum praeter oleam vitemque et cetera calidioribus terris oriri sueta patiens frugum pecudumque fecundum: tarde mitescunt, cito proveniunt; eademque utriusque rei causa, multus umor terrarum caelique. Fert Britannia aurum et argentum et alia metalla, pretium victoriae. Gignit et Oceanus margarita, sed subfusca ac liventia. Quidam artem abesse legentibus arbitrantur; nam in rubro mari viva ac spirantia saxis avelli, in Britannia, prout expulsa sint, colligi: ego facilius crediderim naturam margaritis deesse quam nobis avaritiam.

 ブリタニアの軍の主力は歩兵です。戦いに戦車を使う民族もありますが、その場合は上官が戦車を運転して、部下が戦闘にあたります。

かつてはブリタニア人も王の支配を受けていましたが、今ではたくさんの有力者のもとに分裂して互いに激しく争っています。強力な部族を相手にする場合は、このように内部分裂してくれているほどわたしたちにとって好都合なことはありません。実際ブリタニアでは共通の危機に対処するために複数の部族が協議するなどと言うことは極めてまれなことです。この結果それぞれ部族がばらばらに戦って、ことごとく打ち破られてしまうのです。

 ブリタニアの天候は雨が多く曇りがちで快適とは言えませんが、寒さはそれほど厳しくありません。また昼間の時間がローマと比べて途方もなく長く続きます。逆に夜は北の方では特に短く明るいままで、日暮れと夜明けの区別がほとんどつかないほどです。聞くところでは、雲が邪魔をしなければ夜の間も太陽の光を見ることができるし、また太陽は沈んでから上るのではなくただ地平線の近くを通過するだけだという話です。地上の端は大地が平坦なために沈んだ太陽の光によってできる大地によってできる影が低いのです。そのために、夜になって地上が暗くなっても空は明るいままだというわけです。

 ブリタニアの大地からは暖かい地方にしかできないオリーブや葡萄などはとれないものの、穀物はとれるし家畜も育ちます。ただ、芽が出るのは早くても、実がみのるまでにはかなり時間がかかります。どちらの場合も原因は同じで、土の中と空気中に含まれる水分が多すぎるのです。

 ブリタニアには金や銀などの鉱物資源もあり、これが勝者の獲得した報酬となっています。

 オケアノスの海でも真珠がとれますが、光沢がなく鉛色をしています。その理由はブリタニア人の真珠の採り方が悪いからだと言う人がいます。ローマ人はインド洋にもぐって岩場から真珠貝を生け捕りにしますが、ブリタニア人は浜辺に打ち上げられたものを拾うからだというのです。わたしとしては、どん欲でないローマ人がいると言われても信じませんが、光沢のない真珠があってもべつに不思議ではないと思います。

[13] Ipsi Britanni dilectum ac tributa et iniuncta imperii munia impigre obeunt, si iniuriae absint: has aegre tolerant, iam domiti ut pareant, nondum ut serviant. Igitur primus omnium Romanorum divus Iulius cum exercitu Britanniam ingressus, quamquam prospera pugna terruerit incolas ac litore potitus sit, potest videri ostendisse posteris, non tradidisse. Mox bella civilia et in rem publicam versa principum arma, ac longa oblivio Britanniae etiam in pace: consilium id divus Augustus vocabat, Tiberius praeceptum. Agitasse Gaium Caesarem de intranda Britannia satis constat, ni velox ingenio mobili paenitentiae, et ingentes adversus Germaniam conatus frustra fuissent. Divus Claudius auctor iterati operis, transvectis legionibus auxiliisque et adsumpto in partem rerum Vespasiano, quod initium venturae mox fortunae fuit: domitae gentes, capti reges et monstratus fatis Vespasianus.

 ブリタニア人自身について言えば、兵隊の募集や貢ぎ物の徴収などローマ当局の要求する義務に対しては無理を言わない限り速やかに応じてきます。しかし、征服されたとはいっても支配を受け入れているだけで隷属しているわけではないので、不当な要求に対しては黙っていない民族です。

 そもそも、かの誉れ高きシーザーがローマ人としてはじめて軍を率いてブリタニアに入ったときは、思い通りに戦いを進めて現地人たちを震え上がらせ、海岸地帯を制圧しましたが、シーザーはブリタニアをローマの領土にしたというよりもブリタニアにわたしたちの目を向けさせただけだったと言っていいでしょう。そのうちローマに内戦が起こり有力者たちは自分の軍勢をローマ自身に向けたのです。その後内戦が終わったのちもブリタニアのことは長い間忘れ去られたままでした。事実、かの名高いアウグストスは領地をブリタニアには広げないことを政策として採用し、次の皇帝ティベリウスはこれを先代の教えとして守り通したのです。

 次の皇帝カリグラがブリタニア侵攻を考えていたことは確かですが、持ち前の移り気で気が変わるのも早かったのです。さらに彼のゲルマニア遠征という壮大な試みも失敗に終わりました。ブリタニア侵攻という偉大な事業に実際に乗り出したのは皇帝クラウディウスでした。軍団と同盟軍が派遣され、ウェスパシアヌスが遠征に加わりました(43年)。これはやがて来るウェスパシアヌスの多くの幸運の始まりとなりました。多くの部族が征服され、王たちが捕らえられ、運をつかんだウェスパシアヌスは頭角を現したのです。

[14] Consularium primus Aulus Plautius praepositus ac subinde Ostorius Scapula, uterque bello egregius: redactaque paulatim in formam provinciae proxima pars Britanniae, addita insuper veteranorum colonia. Quaedam civitates Cogidumno regi donatae (is ad nostram usque memoriam fidissimus mansit), vetere ac iam pridem recepta populi Romani consuetudine, ut haberet instrumenta servitutis et reges. Mox Didius Gallus parta a prioribus continuit, paucis admodum castellis in ulteriora promotis, per quae fama aucti officii quaereretur. Didium Veranius excepit, isque intra annum extinctus est. Suetonius hinc Paulinus biennio prosperas res habuit, subactis nationibus firmatisque praesidiis; quorum fiducia Monam insulam ut vires rebellibus ministrantem adgressus terga occasioni patefecit.

 初代ブリタニア総督に任命されたのはアウルス・プラウティウス(43-47年)、二代目はオストリウス・スカピュラ(47-52年)でした。彼らは二人とも優秀な軍人で、ブリタニアの中のこちらに面した地域を次第に属領の形にしていくとともに、退役兵による植民市の建設を始めました。また、敵国の王もまた支配の道具にするという昔からずっと変わらず受け継がれきた伝統的手法にしたがって、征服地のいくつかをブリタニア人のコギドムノス王に与えました。コギドムノスはローマに対する忠誠を今に至るまで一度も忘れることがありませんでした。

 つぎに総督となったディディウス・ガッルス(52-58年)は先任者たちが残した領地の保全に努めました。さらに領地を拡大したという名声を我がものとせんとして、彼はごくわずかながら砦(とりで)を築いて前線を押し進めたのです。ディディウスに続いて総督になったのはウェラニウス(57年)でしたが、一年もしないうちにこの世を去りました。

 つぎの総督スエトニウス・パウリヌス(58-62年)は多くの部族を征服して砦の守りを強化するなど、最初の二年間に華々しい成果をあげました。これで自信を深めたパウリヌスは、反抗勢力の拠点である西岸のモナ島に対して攻撃を始めました。しかしこの時彼の背後で反乱の火の手が上がったのです(61年)。

[15] Namque absentia legati remoto metu Britanni agitare inter se mala servitutis, conferre iniurias et interpretando accendere: nihil profici patientia nisi ut graviora tamquam ex facili tolerantibus imperentur. Singulos sibi olim reges fuisse, nunc binos imponi, e quibus legatus in sanguinem, procurator in bona saeviret. Aeque discordiam praepositorum, aeque concordiam subiectis exitiosam. Alterius manus centuriones, alterius servos vim et contumelias miscere. Nihil iam cupiditati, nihil libidini exceptum. In proelio fortiorem esse qui spoliet: nunc ab ignavis plerumque et imbellibus eripi domos, abstrahi liberos, iniungi dilectus, tamquam mori tantum pro patria nescientibus. Quantulum enim transisse militum, si sese Britanni numerent? Sic Germanias excussisse iugum: et flumine, non Oceano defendi. Sibi patriam coniuges parentes, illis avaritiam et luxuriam causas belli esse. Recessuros, ut divus Iulius recessisset, modo virtutem maiorum suorum aemularentur. Neve proelii unius aut alterius eventu pavescerent: plus impetus felicibus, maiorem constantiam penes miseros esse. Iam Britannorum etiam deos misereri, qui Romanum ducem absentem, qui relegatum in alia insula exercitum detinerent; iam ipsos, quod difficillimum fuerit, deliberare. Porro in eius modi consiliis periculosius esse deprehendi quam audere.

 総督が島に移り恐怖の対象が目の前から消えると、ブリタニア人たちはローマの支配に対する不満を互いに語り合い、自分たちが受けたひどい仕打ちを比べ合って、ローマ人に対する怒りを募らせたのです。

 「このまま我慢しつづけても何一ついいことはない。何をされてもたやすく我慢できる人間だと思って相手はますます法外な要求を出してくるだけだ。総督はわれわれを死ぬまでこきつかうし、皇帝の代官はわれわれの財産を好きなだけ取り上げるだろう。昔は王が一人いるだけだったが、今では王が二人いるようなものだ。しかもこの二人の支配者は仲が悪くなっても良くなっても、下にいるわれわれにとっては災難でしかない。総督は百人隊長を手先に使って、代官は自分の奴隷を使って、屋敷を荒らし女たちに乱暴する。彼らのどん欲と情欲は何一つ見逃さないのだ。戦争では強い方が弱い方に略奪行為をするものだ。ところが実際にわれわれから家と子供を奪い男を兵隊に取っていった者たちは、ほとんどが兵隊を辞めて遊んでいる連中なのだ。

 しかし、われわれも祖国のために命がけで戦うことぐらい知っている。しかも、海を渡ってきたローマの軍勢がいかに少ないかは、われわれ自身の数をよく数えてみれば明らかだ。ゲルマン民族もこうやってローマの支配から脱したのだ。しかし、彼らをローマから守るのは川だけだったのに、われわれには広大な海がある。さらに、われわれが戦うのは祖国と妻と両親のためなのに対して、ローマ人が戦うのはよこしまな欲望のためだけなのだ。だから、われわれが祖先の持っていた勇敢さを取り戻しさえすれば、かつてあのシーザーがここから引き上げて行ったようにやつらもブリタニアから撤退するに違いない。一つや二つの戦いの結果にうろたえてはいけない。最初のうちは有利な立場のローマ人に勢いがあるかもしれないが、逆境を知っているわれわれには彼らにはない粘り強さがある。その上今やブリタニアの神々もわれわれを哀れんで、ローマの将軍と軍隊を遠くの別の島に足止めにしてくださっている。それに対してわれわれの方はこうして話し合ったことで、これまで最も難しかった段階をすでにクリアしている。この先最も危険なのはこの計画を実行することではなく、実行しないうちに計画が露見してしまうことなのだ」

[16] His atque talibus in vicem instincti, Boudicca generis regii femina duce (neque enim sexum in imperiis discernunt) sumpsere universi bellum; ac sparsos per castella milites consectati, expugnatis praesidiis ipsam coloniam invasere ut sedem servitutis, nec ullum in barbaris [ingeniis] saevitiae genus omisit ira et victoria. Quod nisi Paulinus cognito provinciae motu propere subvenisset, amissa Britannia foret; quam unius proelii fortuna veteri patientiae restituit, tenentibus arma plerisque, quos conscientia defectionis et proprius ex legato timor agitabat, ne quamquam egregius cetera adroganter in deditos et ut suae cuiusque iniuriae ultor durius consuleret. Missus igitur Petronius Turpilianus tamquam exorabilior et delictis hostium novus eoque paenitentiae mitior, compositis prioribus nihil ultra ausus Trebellio Maximo provinciam tradidit. Trebellius segnior et nullis castorum experimentis, comitate quadam curandi provinciam tenuit. Didicere iam barbari quoque ignoscere vitiis blandientibus, et interventus civilium armorum praebuit iustam segnitiae excusationem: sed discordia laboratum, cum adsuetus expeditionibus miles otio lasciviret. Trebellius, fuga ac latebris vitata exercitus ira, indecorus atque humilis precario mox praefuit, ac velut pacta exercitus licentia, ducis salute, [et] seditio sine sanguine stetit. Nec Vettius Bolanus, manentibus adhuc civilibus bellis, agitavit Britanniam disciplina: eadem inertia erga hostis, similis petulantia castrorum, nisi quod innocens Bolanus et nullis delictis invisus caritatem paraverat loco auctoritatis.

 このような言葉で互いに励まし合うと、ブリタニアの全島民が武器を手に立ち上がったのです。かれらの先頭に立ったのは王家の女性ブーディッカでした。ブリタニア人が指導者を選ぶときには性別は関係ないのです。彼らはまず兵隊の少ない小さな砦をおそいました。そして砦を攻略するとつぎに一つあった植民市をおそいました。そこに支配の拠点があると思ったからです。怒りに燃える彼らは勝利を手中にすると野蛮人に特有のあらゆる残虐行為を働きました。この時領内の反乱を聞きつけた総督スエトニウスが急いで助けに戻らなかったら、ローマはブリタニアを失っていたことでしょう。しかしスエトニウスはただ一度の戦いに勝利を収めてブリタニアをローマの支配下に戻したのです。(62年)。しかしながら、その後も多くのブリタニア人は武器を捨てませんでした。彼らは反逆罪に問われると思っただけでなく、総督の報復を恐れていたのです。スエトニウスは他の点では申し分のない総督でしたが、自分に対する危害はなんであれ決して許さない人間で、降伏でもしたら高圧的になってどんな厳しい処分を下すか分からないと思われていたのです。

 そこで新しい総督としてペトロニウス・トゥルピリアヌス(62-63年)がブリタニアに送り込まれたました。彼のほうが領民の訴えによく耳を傾けるだろうし、今回の反乱をじかに経験しなかっただけに、改悛の情を示す者に対して寛大な処置をとると思われたからです。ペトロニウスは混乱の後始末をすませるとそれ以上の仕事に手を出すことなく後任のトレベリウス・マキシムス(63-69年)にブリタニアを委ねました。

 トレベリウスは前任者以上におとなしい人間で軍隊経験もなかったために、ひたすら友好的な手段で統治を行いました。やがて、原住民たちも都会の風俗の魅力を知るようになりましたが、一方ローマで発生した内乱(69年)は、彼のおとなしい政策を維持する格好の口実を与えたのです。しかし、侵略行為が習慣になっていた兵士たちが、戦争がないと規律を維持できなくなって反乱を起こしたのです(69年)。トレベリウスはブリタニアから逃げ出して軍の怒りの矛先をかわしましたが、そのために彼は面目を失い、その威厳は地に落ちました。なおも総督の地位に留まり続けましたが、それは兵士たちのお情けに過ぎませんでした。総督は軍と取り引きをして自分の命と引き替えに軍の無法を見逃すことになりました。こうしてこの反乱は血を見ることなく終結したのです。

 次に着任したベッティウス・ボラーヌス(69-71年)のときにも、本国ではまだ内乱が続いていたため、軍の士気を高めてブリタニア人を刺激するようなことは行われませんでした。こうしてなおも敵に対して何もしない状態が続き、軍隊の規律は乱れたままだったのです。ただし、ベッティウスは人格高潔な人物で、悪事に手を出して人から恨みを買うようなことはありませんでした。そのおかげで彼は威厳はなかったけれども兵士たちの人気を博すことはできました。

[17] Sed ubi cum cetero orbe Vespasianus et Britanniam recuperavit, magni duces, egregii exercitus, minuta hostium spes. Et terrorem statim intulit Petilius Cerialis, Brigantum civitatem, quae numerosissima provinciae totius perhibetur, adgressus. Multa proelia, et aliquando non incruenta; magnamque Brigantum partem aut victoria amplexus est aut bello. Et Cerialis quidem alterius successoris curam famamque obruisset: subiit sustinuitque molem Iulius Frontinus, vir magnus, quantum licebat, validamque et pugnacem Silurum gentem armis subegit, super virtutem hostium locorum quoque difficultates eluctatus.

 世界各地の紛争を終了させた皇帝ウェスパシアヌス(69~79年)はブリタニアの秩序も回復させました。優秀な軍人と軍隊が派遣されて、ブリタニア人の野心は急速にしぼんでいったのです。ペティリウス・ケリアリス(71-74年)はブリタニア総督に就任早々島で最も強力な勢力を占めると言われていたブリガンテス族(島の中央部)を攻撃してブリタニア人を震え上がらせました。各地で戦端が開かれ多くの血が流されました。そしてブリガンテス族の領地の大部分がペティリウスの侵略ほ受けて、一部がローマ領となりました。その時には、このペティリウスの名声と業績はほかの誰にも越えられないだろうと思われたものでした。しかし、後任の総督ユリウス・フロンティヌス(74-78年)はこの大役を立派にこなし、臣下として許される限りの出世を遂げたのです。彼は好戦的で強大なシルレス族を武力で制圧しました。それは敵の勇猛さだけでなくウエールズの険しい地形を克服して達成した快挙だったのです。

[18] Hunc Britanniae statum, has bellorum vices media iam aestate transgressus Agricola invenit, cum et milites velut omissa expeditione ad securitatem et hostes ad occasionem verterentur. Ordovicum civitas haud multo ante adventum eius alam in finibus suis agentem prope universam obtriverat, eoque initio erecta provincia. Et quibus bellum volentibus erat, probare exemplum ac recentis legati animum opperiri, cum Agricola, quamquam transvecta aestas, sparsi per provinciam numeri, praesumpta apud militem illius anni quies, tarda et contraria bellum incohaturo, et plerisque custodiri suspecta potius videbatur, ire obviam discrimini statuit; contractisque legionum vexillis et modica auxiliorum manu, quia in aequum degredi Ordovices non audebant, ipse ante agmen, quo ceteris par animus simili periculo esset, erexit aciem. Caesaque prope universa gente, non ignarus instandum famae ac, prout prima cessissent, terrorem ceteris fore, Monam insulam, a cuius possessione revocatum Paulinum rebellione totius Britanniae supra memoravi, redigere in potestatem animo intendit. Sed, ut in subitis consiliis, naves deerant: ratio et constantia ducis transvexit. Depositis omnibus sarcinis lectissimos auxiliarium, quibus nota vada et patrius nandi usus, quo simul seque et arma et equos regunt, ita repente inmisit, ut obstupefacti hostes, qui classem, qui navis, qui mare expectabant, nihil arduum aut invictum crediderint sic ad bellum venientibus. Ita petita pace ac dedita insula clarus ac magnus haberi Agricola, quippe cui ingredienti provinciam, quod tempus alii per ostentationem et officiorum ambitum transigunt, labor et periculum placuisset. Nec Agricola prosperitate rerum in vanitatem usus, expeditionem aut victoriam vocabat victos continuisse; ne laureatis quidem gesta prosecutus est, sed ipsa dissimulatione famae famam auxit, aestimantibus quanta futuri spe tam magna tacuisset.

 このようにブリタニアの戦況は一進一退を繰り返しながら進展して以上のような状態になったときにアグリコラ(78-84年)は総督に就任したのです。彼が海峡を渡ったときすでに夏が終わっていました。その年の軍事行動は終了して、兵士たちは休暇に思いを馳せブリタニアの敵たちは反乱の機会をうかがう季節になっていたのです。

 事実、彼が到着する直前にオルドウィケス族が自分の領地内(ウエールズ付近)に駐屯していたローマの騎兵部隊を全滅させるという事件が起こって、ブリタニア全体が動揺していました。戦争を望んでいた者たちはこの事件を次の総督の勇気の程度を占う試金石になると歓迎しました。

 これに対してローマ側では、夏が終わって兵力が各地に分散し、休暇を前に兵士たちの士気も低下しているなど、戦いを今すぐ始めるには不利な状況がそろっているため、動揺の激しい地域に対する警戒を強化するだけでそれ以上の手出しをしない方が得策だという意見が大勢をしめていました。ところが、アグリコラはこの事件に真正面から取り組む決意をしたのです。オルドウィケス族が平野部まで出撃してくる様子がなかったので、アグリコラは分散していた軍団の兵力とわずかな同盟軍をかき集めてウエールズの山岳地域への遠征に出発したのです。彼は危険を分かち合うことで部下たちの士気を鼓舞しようと自ら先頭に立って進軍してこの部族をほぼ全滅にしました。

 自分の評価を確立するためにも今後の戦いで敵に恐怖心を抱かせるためにも最初の戦いが肝心だと考えたアグリコラは、そのままモナ島の制圧にも乗り出しました。モナ島はすでに述べたようにスエトニウスがブリタニア本島の反乱のために呼び戻されて征服できなかった島です。

 急ごしらえの作戦のために船は用意できなかったのですが、そこはアグリコラの知恵と執念で乗り切ったのです。彼は軍の荷物を置かせると、海峡の浅瀬を知っている者、祖国で水泳に親しんでいて泳ぎながら武器と馬を運べる者を同盟軍の中から選び出して島に奇襲をかけました。海から船で攻撃してくるものとばかり思っていた島民たちはこの奇襲に動転してしまい、このような相手を敵に回してはとうてい勝ち目がないと観念しました。そして自ら和平を申し出て島を明け渡したのです。

 これでアグリコラは一躍有名になりました。赴任したばかりの総督は最初に領内を視察したり部下の接見を受けたりして時を過ごすのが通例でしたが、アグリコラは労をいとわず自ら危機に対処する道を選んだからです。

 しかしアグリコラはけっして自分の成功を鼻にかけることはなく、また「勝った」とか「侵略した」とは言はずに「被征服民を支配下に収めた」というふうな言い方をしました。また彼は戦いに勝ってもけっして月桂冠で飾った戦況報告を元老院に送るようなことはしませんでした。しかしこの奥ゆかしさのために彼は、これほどの戦果を報告しないとは何と大きな志をもった男だろうと、かえって評価を高めたのです。

[19] Ceterum animorum provinciae prudens, simulque doctus per aliena experimenta parum profici armis, si iniuriae sequerentur, causas bellorum statuit excidere. A se suisque orsus primum domum suam coercuit, quod plerisque haud minus arduum est quam provinciam regere. Nihil per libertos servosque publicae rei, non studiis privatis nec ex commendatione aut precibus centurionem militesve adscire, sed optimum quemque fidissimum putare. Omnia scire, non omnia exsequi. Parvis peccatis veniam, magnis severitatem commodare; nec poena semper, sed saepius paenitentia contentus esse; officiis et administrationibus potius non peccaturos praeponere, quam damnare cum peccassent. Frumenti et tributorum exactionem aequalitate munerum mollire, circumcisis quae in quaestum reperta ipso tributo gravius tolerabantur. Namque per ludibrium adsidere clausis horreis et emere ultro frumenta ac luere pretio cogebantur. Divortia itinerum et longinquitas regionum indicebatur, ut civitates proximis hibernis in remota et avia deferrent, donec quod omnibus in promptu erat paucis lucrosum fieret.

 また、アグリコラは領民の心情というものをよく知っていました。そして他の属領の例から武力で制圧しても、そのあとで領民に不正を犯せば全てが台無しになることを学んでいました。そこで彼は反乱が起こる原因を一掃することに決めました。そしてまず自分を含めた身内の綱紀を正すことから始めました。これは多くの人にとっては属領を統治することより困難なことでした。彼は政務を奴隷や解放奴隷に任せることなく、兵士や士官の採用でも縁故や情実に左右されることなく、誰であれ優秀な者を信任しました。また領内のことを全て知り尽くしていましたが、重箱の隅をつつくようなまねは決してしませんでした。また、部下のささいな過ちには目をつぶりながら、いっぽう重大な犯罪には厳罰をもって臨みました。しかし、犯罪者が改悛の情を示している場合には、罰することなく許してやることがよくありました。そして、重要な職責には汚職をするおそれのない人物をつけて、汚職犯を作らないように努めたのです。

 つぎに、穀物の挑発や税金の徴収については負担を公平にすることで重税感の緩和をはかりました。そして総督の私腹を肥やすために考え出され、領民には徴税自体よりも耐え難いものだった複雑な手続きを全て廃止しました。それまで領民は戸の閉まった穀物倉の前に座って穀物を買うふりして、穀物を納める代わりに金を払わせられていました。また、穀物の送り先をへんぴな遠い場所に指定されたために、近くに駐屯地があるのに遠方の駐屯地に納入させられたりしていたのです。こうして、誰にでも簡単にできることが一部の人間のふところを肥やすために複雑なものにされていたのです。

[20] Haec primo statim anno comprimendo egregiam famam paci circumdedit, quae vel incuria vel intolerantia priorum haud minus quam bellum timebatur. Sed ubi aestas advenit, contracto exercitu multus in agmine, laudare modestiam, disiectos coercere; loca castris ipse capere, aestuaria ac silvas ipse praetemptare; et nihil interim apud hostis quietum pati, quo minus subitis excursibus popularetur; atque ubi satis terruerat, parcendo rursus invitamenta pacis ostentare. Quibus rebus multae civitates, quae in illum diem ex aequo egerant, datis obsidibus iram posuere et praesidiis castellisque circumdatae, et tanta ratione curaque, ut nulla ante Britanniae nova pars [pariter] inlacessita transierit.

 アグリコラは在職一年目(78年)からさっそくこれらの不正行為を一掃することによって、平和のありがたさの浸透に努めました。それまでは総督たちの怠慢や思い上がりのせいで、平和は領民たちにとって戦争に劣らず恐怖の対象となっていたのです。

 次の年(79年)の夏になるとアグリコラは軍隊を集めて再び遠征に出かけました。行軍中は、あちらではまじめな兵士をほめるかと思えばこちらでは落伍兵の尻をたたいて隊列に戻すという具合で、全軍に対する目配りを欠かしませんでした。また宿営地はみずから選び、入江や森の探索もみずから行いました。一方、戦いでは敵に対しては息をつく暇を与えず奇襲と略奪を繰り返して敵を悩ませますが、敵が充分恐れおののいたと見るや今度は慈悲深い態度で相手に降伏した方がどれほど得かを教えたのです。

 こうして、それまでローマに帰属していなかった多くの部族が人質を差し出してローマに帰順したのです。アグリコラはこれらの部族のまわりに要塞や砦を周到に配置しました。このおかげで、これらの部族は、ブリタニアで初めてまわりの部族から妨害工作を受けることなくローマの一部になったのです。

[21] Sequens hiems saluberrimis consiliis absumpta. Namque ut homines dispersi ac rudes eoque in bella faciles quieti et otio per voluptates adsuescerent, hortari privatim, adiuvare publice, ut templa fora domos extruerent, laudando promptos, castigando segnis: ita honoris aemulatio pro necessitate erat. Iam vero principum filios liberalibus artibus erudire, et ingenia Britannorum studiis Gallorum anteferre, ut qui modo linguam Romanam abnuebant, eloquentiam concupiscerent. Inde etiam habitus nostri honor et frequens toga; paulatimque discessum ad delenimenta vitiorum, porticus et balinea et conviviorum elegantiam. Idque apud imperitos humanitas vocabatur, cum pars servitutis esset.

 この年の冬を使ってアグリコラはブリタニアの民衆の教化に取り組みました。彼は文明から隔絶された無知で好戦的な民衆が平和な生活に慣れ親しむようにと、神殿や広場それに家屋を建設するために公的援助を与えるとともに、個々の民衆に対してこのための協力を要請しました。その際、彼は熱心な者を誉め不熱心な者を叱るという風に、強制ではなく栄誉を競わせる方法をとりました。また、アグリコラは有力者たちの息子に対して教養科目の手ほどきを始めましたが、すでに教化されたガリア人の能力よりもブリタニア人の未知の能力の方を高く買うようになりました。というのは、かつてラテン語をさげすんでいたブリタニア人が雄弁術の修得に躍起になって取り組むようになったからなのです。そのほかに、ブリタニア人たちの間ではローマ人の服を着るのがスマートだということになってトーガが流行しました。こうしてブリタニア民族の精神は少しずつ退廃の道をたどりました。それはアーケードの下での思索や、風呂の使用、パーティーでの優雅な会食という形をとりました。これを無知な原住民は文明という名で呼びましたが、ローマ人はこれを統治策の一環として実施したのです。

[22] Tertius expeditionum annus novas gentis aperuit, vastatis usque ad Tanaum (aestuario nomen est) nationibus. Qua formdine territi hostes quamquam conflictatum saevis tempestatibus exercitum lacessere non ausi; ponendisque insuper castellis spatium fuit. Adnotabant periti non alium ducem opportunitates locorum sapientius legisse. Nullum ab Agricola positum castellum aut vi hostium expugnatum aut pactione ac fuga desertum; nam adversus moras obsidionis annuis copiis firmabantur. Ita intrepida ibi hiems, crebrae eruptiones et sibi quisque praesidio, inritis hostibus eoque desperantibus, quia soliti plerumque damna aestatis hibernis eventibus pensare tum aestate atque hieme iuxta pellebantur. Nec Agricola umquam per alios gesta avidus intercepit: seu centurio seu praefectus incorruptum facti testem habebat. Apud quosdam acerbior in conviciis narrabatur; [et] ut erat comis bonis, ita adversus malos iniucundus. Ceterum ex iracundia nihil supererat secretum, ut silentium eius non timeres: honestius putabat offendere quam odisse.

 3年目の遠征でアグリコラは別の部族の征服にとりかかりました。今度はスコットランドのテイ川の河口にいたるまでの部族が侵略の対象でした。これに恐れをなした敵たちは、悪天候に悩まされつづけていたわが軍に対して何の手出しも出来ませんでした。おかげでわが軍には砦を建設する余裕さえ生まれました。

 ローマの総督たちの中で砦に適した土地を選ぶことにかけてはアグリコラの右に出る者はないと専門家は言っています。じっさい彼のつくった砦は敵の攻撃によって破られたこともなければ、味方に見捨てられたことも、敵に明け渡されたこともなかったのです。また、彼のつくった砦からは数多くの出撃が行われましたが、それは敵の長期の包囲攻撃に備えて砦に一年分の予備の食糧が蓄えられていたからです。またアグリコラのつくった砦は冬でも磐石で、外部から援軍を仰ぐ必要がないのです。ふつう敵は夏の間にローマ軍から受けた損害を冬の勝利で埋め合わせるのですが、アグリコラの砦は冬でも夏と同じように敵を撃退してしまうのです。こうして目論見がはずれた敵は絶望的な状況に追い込まれました。

 ところで、アグリコラは部下の手柄を横取りするような欲深いことは決してしませんでした。それどころか、正直なアグリコラはローマ軍にしろ同盟軍にしろ自分の部下の指揮官が手柄を立てたときはその証人になってやったのです。

 彼を評して人を叱るときに厳しすぎると言う人もいます。しかし、それは優秀な者に優しい分だけ不心得な者に対して厳しいということに過ぎません。また、彼の場合怒りが後を引くということはありません。要するに、彼が黙っていたとしてそれを憂える必要はなかったのです。彼は人に対して憎しみを抱くよりも、はっきり怒りを表す方がいいと考えるような人だったのです。

[23] Quarta aestas obtinendis quae percucurrerat insumpta; ac si virtus exercituum et Romani nominis gloria pateretur, inventus in ipsa Britannia terminus. Namque Clota et Bodotria diversi maris aestibus per inmensum revectae, angusto terrarum spatio dirimuntur: quod tum praesidiis firmabatur atque omnis propior sinus tenebatur, summotis velut in aliam insulam hostibus.

 4年目の夏は、それまでに急速に押し広めてきた領土の守りを固めることに精を出しました。仮にもしローマ軍の強さとローマの栄光に限界があるとすれば、それはまさにこのブリタニアにおいて見出されることでしょう。そして実際、アグリコラはクライド湾とフォース湾がそれぞれ波に大きくえぐられて出来た地峡を要塞で固めて、それより南の地域を全て領土として占領しました。そして敵対勢力をまるで別の島へ追いやるように地峡の北側に閉じこめてしまったのです。

[24] Quinto expeditionum anno nave prima transgressus ignotas ad id tempus gentis crebris simul ac prosperis proeliis domuit; eamque partem Britanniae quae Hiberniam aspicit copiis instruxit, in spem magis quam ob formidinem, si quidem Hibernia medio inter Britanniam atque Hispaniam sita et Gallico quoque mari opportuna valentissimam imperii partem magnis in vicem usibus miscuerit. Spatium eius, si Britanniae comparetur, angustius nostri maris insulas superat. Solum caelumque et ingenia cultusque hominum haud multum a Britannia differunt; [in] melius aditus portusque per commercia et negotiatores cogniti. Agricola expulsum seditione domestica unum ex regulis gentis exceperat ac specie amicitiae in occasionem retinebat. Saepe ex eo audivi legione una et modicis auxiliis debellari obtinerique Hiberniam posse; idque etiam adversus Britanniam profuturum, si Romana ubique arma et velut e conspectu libertas tolleretur.

[25] Ceterum aestate, qua sextum officii annum incohabat, amplexus civitates trans Bodotriam sitas, quia motus universarum ultra gentium et infesta hostilis exercitus itinera timebantur, portus classe exploravit; quae ab Agricola primum adsumpta in partem virium sequebatur egregia specie, cum simul terra, simul mari bellum impelleretur, ac saepe isdem castris pedes equesque et nauticus miles mixti copiis et laetitia sua quisque facta, suos casus attollerent, ac modo silvarum ac montium profunda, modo tempestatum ac fluctuum adversa, hinc terra et hostis, hinc victus Oceanus militari iactantia compararentur. Britannos quoque, ut ex captivis audiebatur, visa classis obstupefaciebat, tamquam aperto maris sui secreto ultimum victis perfugium clauderetur. Ad manus et arma conversi Caledoniam incolentes populi magno paratu, maiore fama, uti mos est de ignotis, oppugnare ultro castellum adorti, metum ut provocantes addiderant; regrediendumque citra Bodotriam et cedendum potius quam pellerentur ignavi specie prudentium admonebant, cum interim cognoscit hostis pluribus agminibus inrupturos. Ac ne superante numero et peritia locorum circumiretur, diviso et ipso in tris partes exercitu incessit.

[26] Quod ubi cognitum hosti, mutato repente consilio universi nonam legionem ut maxime invalidam nocte adgressi, inter somnum ac trepidationem caesis vigilibus inrupere. Iamque in ipsis castris pugnabatur, cum Agricola iter hostium ab exploratoribus edoctus et vestigiis insecutus, velocissimos equitum peditumque adsultare tergis pugnantium iubet, mox ab universis adici clamorem; et propinqua luce fulsere signa. Ita ancipiti malo territi Britanni; et nonanis rediit animus, ac securi pro salute de gloria certabant. Ultro quin etiam erupere, et fuit atrox in ipsis portarum angustiis proelium, donec pulsi hostes, utroque exercitu certante, his, ut tulisse opem, illis, ne eguisse auxilio viderentur. Quod nisi paludes et silvae fugientis texissent, debellatum illa victoria foret.

[27] Cuius conscientia ac fama ferox exercitus nihil virtuti suae invium et penetrandam Caledoniam inveniendumque tandem Britanniae terminum continuo proeliorum cursu fremebant. Atque illi modo cauti ac sapientes prompti post eventum ac magniloqui erant. Iniquissima haec bellorum condicio est: prospera omnes sibi vindicant, adversa uni imputantur. At Britanni non virtute se victos, sed occasione et arte ducis rati, nihil ex adrogantia remittere, quo minus iuventutem armarent, coniuges ac liberos in loca tuta transferrent, coetibus et sacrificiis conspirationem civitatum sancirent. Atque ita inritatis utrimque animis discessum.

[28] Eadem aestate cohors Usiporum per Germanias conscripta et in Britanniam transmissa magnum ac memorabile facinus ausa est. Occiso centurione ac militibus, qui ad tradendam disciplinam inmixti manipulis exemplum et rectores habebantur, tris liburnicas adactis per vim gubernatoribus ascendere; et uno remigante, suspectis duobus eoque interfectis, nondum vulgato rumore ut miraculum praevehebantur. Mox ad aquam atque utilia raptum [ubi adpul]issent, cum plerisque Britannorum sua defensantium proelio congressi ac saepe victores, aliquando pulsi, eo ad extremum inopiae venere, ut infirmissimos suorum, mox sorte ductos vescerentur. Atque ita circumvecti Britanniam, amissis per inscitiam regendi navibus, pro praedonibus habiti, primum a Suebis, mox a Frisiis intercepti sunt. Ac fuere quos per commercia venumdatos et in nostram usque ripam mutatione ementium adductos indicium tanti casus inlustravit.

[29] Initio aestatis Agricola domestico vulnere ictus, anno ante natum filium amisit. Quem casum neque ut plerique fortium virorum ambitiose, neque per lamenta rursus ac maerorem muliebriter tulit, et in luctu bellum inter remedia erat. Igitur praemissa classe, quae pluribus locis praedata magnum et incertum terrorem faceret, expedito exercitu, cui ex Britannis fortissimos et longa pace exploratos addiderat, ad montem Graupium pervenit, quem iam hostis insederat. Nam Britanni nihil fracti pugnae prioris eventu et ultionem aut servitium expectantes, tandemque docti commune periculum concordia propulsandum, legationibus et foederibus omnium civitatium vires exciverant. Iamque super triginta milia armatorum aspiciebantur, et adhuc adfluebat omnis iuventus et quibus cruda ac viridis senectus, clari bello et sua quisque decora gestantes, cum inter pluris duces virtute et genere praestans nomine Calgacus apud contractam multitudinem proelium poscentem in hunc modum locutus fertur:

[30] "Quotiens causas belli et necessitatem nostram intueor, magnus mihi animus est hodiernum diem consensumque vestrum initium libertatis toti Britanniae fore: nam et universi co[i]stis et servitutis expertes, et nullae ultra terrae ac ne mare quidem securum inminente nobis classe Romana. Ita proelium atque arma, quae fortibus honesta, eadem etiam ignavis tutissima sunt. Priores pugnae, quibus adversus Romanos varia fortuna certatum est, spem ac subsidium in nostris manibus habebant, quia nobilissimi totius Britanniae eoque in ipsis penetralibus siti nec ulla servientium litora aspicientes, oculos quoque a contactu dominationis inviolatos habebamus. Nos terrarum ac libertatis extremos recessus ipse ac sinus famae in hunc diem defendit: nunc terminus Britanniae patet, atque omne ignotum pro magnifico est; sed nulla iam ultra gens, nihil nisi fluctus ac saxa, et infestiores Romani, quorum superbiam frustra per obsequium ac modestiam effugias. Raptores orbis, postquam cuncta vastantibus defuere terrae, mare scrutantur: si locuples hostis est, avari, si pauper, ambitiosi, quos non Oriens, non Occidens satiaverit: soli omnium opes atque inopiam pari adfectu concupiscunt. Auferre trucidare rapere falsis nominibus imperium, atque ubi solitudinem faciunt, pacem appellant.

[31] "Liberos cuique ac propinquos suos natura carissimos esse voluit: hi per dilectus alibi servituri auferuntur; coniuges sororesque etiam si hostilem libidinem effugerunt, nomine amicorum atque hospitum polluuntur. Bona fortunaeque in tributum, ager atque annus in frumentum, corpora ipsa ac manus silvis ac paludibus emuniendis inter verbera et contumelias conteruntur. Nata servituti mancipia semel veneunt, atque ultro a dominis aluntur: Britannia servitutem suam cotidie emit, cotidie pascit. Ac sicut in familia recentissimus quisque servorum etiam conservis ludibrio est, sic in hoc orbis terrarum vetere famulatu novi nos et viles in excidium petimur; neque enim arva nobis aut metalla aut portus sunt, quibus exercendis reservemur. virtus porro ac ferocia subiectorum ingrata imperantibus; et longinquitas ac secretum ipsum quo tutius, eo suspectius. Ita sublata spe veniae tandem sumite animum, tam quibus salus quam quibus gloria carissima est. Brigantes femina duce exurere coloniam, expugnare castra, ac nisi felicitas in socordiam vertisset, exuere iugum potuere: nos integri et indomiti et in libertatem, non in paenitentiam [bel]laturi; primo statim congressu ostendamus, quos sibi Caledonia viros seposuerit.

[32] "An eandem Romanis in bello virtutem quam in pace lasciviam adesse creditis? Nostris illi dissensionibus ac discordiis clari vitia hostium in gloriam exercitus sui vertunt; quem contractum ex diversissimis gentibus ut secundae res tenent, ita adversae dissolvent: nisi si Gallos et Germanos et (pudet dictu) Britannorum plerosque, licet dominationi alienae sanguinem commodent, diutius tamen hostis quam servos, fide et adfectu teneri putatis. Metus ac terror sunt infirma vincla caritatis; quae ubi removeris, qui timere desierint, odisse incipient. Omnia victoriae incitamenta pro nobis sunt: nullae Romanos coniuges accendunt, nulli parentes fugam exprobraturi sunt; aut nulla plerisque patria aut alia est. Paucos numero, trepidos ignorantia, caelum ipsum ac mare et silvas, ignota omnia circumspectantis, clausos quodam modo ac vinctos di nobis tradiderunt. Ne terreat vanus aspectus et auri fulgor atque argenti, quod neque tegit neque vulnerat. In ipsa hostium acie inveniemus nostras manus: adgnoscent Britanni suam causam, recordabuntur Galli priorem libertatem, tam deserent illos ceteri Germani quam nuper Usipi reliquerunt. Nec quicquam ultra formidinis: vacua castella, senum coloniae, inter male parentis et iniuste imperantis aegra municipia et discordantia. Hic dux, hic exercitus: ibi tributa et metalla et ceterae servientium poenae, quas in aeternum perferre aut statim ulcisci in hoc campo est. Proinde ituri in aciem et maiores vestros et posteros cogitate.'

[33] Excepere orationem alacres, ut barbaris moris, fremitu cantuque et clamoribus dissonis. Iamque agmina et armorum fulgores audentissimi cuiusque procursu; simul instruebatur acies, cum Agricola quamquam laetum et vix munimentis coercitum militem accendendum adhuc ratus, ita disseruit: 'septimus annus est, commilitones, ex quo virtute et auspiciis imperii Romani, fide atque opera vestra Britanniam vicistis. Tot expeditionibus, tot proeliis, seu fortitudine adversus hostis seu patientia ac labore paene adversus ipsam rerum naturam opus fuit, neque me militum neque vos ducis paenituit. Ergo egressi, ego veterum legatorum, vos priorum exercituum terminos, finem Britanniae non fama nec rumore, sed castris et armis tenemus: inventa Britannia et subacta. Equidem saepe in agmine, cum vos paludes montesve et flumina fatigarent, fortissimi cuiusque voces audiebam: "quando dabitur hostis, quando in manus [veniet]?" Veniunt, e latebris suis extrusi, et vota virtusque in aperto, omniaque prona victoribus atque eadem victis adversa. Nam ut superasse tantum itineris, evasisse silvas, transisse aestuaria pulchrum ac decorum in frontem, ita fugientibus periculosissima quae hodie prosperrima sunt; neque enim nobis aut locorum eadem notitia aut commeatuum eadem abundantia, sed manus et arma et in his omnia. Quod ad me attinet, iam pridem mihi decretum est neque exercitus neque ducis terga tuta esse. Proinde et honesta mors turpi vita potior, et incolumitas ac decus eodem loco sita sunt; nec inglorium fuerit in ipso terrarum ac naturae fine cecidisse.

[34] "Si novae gentes atque ignota acies constitisset, aliorum exercituum exemplis vos hortarer: nunc vestra decora recensete, vestros oculos interrogate. Hi sunt, quos proximo anno unam legionem furto noctis adgressos clamore debellastis; hi ceterorum Britannorum fugacissimi ideoque tam diu superstites. Quo modo silvas saltusque penetrantibus fortissimum quodque animal contra ruere, pavida et inertia ipso agminis sono pellebantur, sic acerrimi Britannorum iam pridem ceciderunt, reliquus est numerus ignavorum et metuentium. Quos quod tandem invenistis, non restiterunt, sed deprehensi sunt; novissimae res et extremus metus torpore defixere aciem in his vestigiis, in quibus pulchram et spectabilem victoriam ederetis. Transigite cum expeditionibus, imponite quinquaginta annis magnum diem, adprobate rei publicae numquam exercitui imputari potuisse aut moras belli aut causas rebellandi.'

[35] Et adloquente adhuc Agricola militum ardor eminebat, et finem orationis ingens alacritas consecuta est, statimque ad arma discursum. Instinctos ruentisque ita disposuit, ut peditum auxilia, quae octo milium erant, mediam aciem firmarent, equitum tria milia cornibus adfunderentur. Legiones pro vallo stetere, ingens victoriae decus citra Romanum sanguinem bellandi, et auxilium, si pellerentur. Britannorum acies in speciem simul ac terrorem editioribus locis constiterat ita, ut primum agmen in aequo, ceteri per adclive iugum conexi velut insurgerent; media campi covinnarius eques strepitu ac discursu complebat. Tum Agricola superante hostium multitudine veritus, ne in frontem simul et latera suorum pugnaretur, diductis ordinibus, quamquam porrectior acies futura erat et arcessendas plerique legiones admonebant, promptior in spem et firmus adversis, dimisso equo pedes ante vexilla constitit.

[36] Ac primo congressu eminus certabatur; simulque constantia, simul arte Britanni ingentibus gladiis et brevibus caetris missilia nostrorum vitare vel excutere, atque ipsi magnam vim telorum superfundere, donec Agricola quattuor Batavorum cohortis ac Tungrorum duas cohortatus est, ut rem ad mucrones ac manus adducerent; quod et ipsis vetustate militiae exercitatum et hostibus inhabile [parva scuta et enormis gladios gerentibus]; nam Britannorum gladii sine mucrone complexum armorum et in arto pugnam non tolerabant. Igitur ut Batavi miscere ictus, ferire umbonibus, ora fodere, et stratis qui in aequo adstiterant, erigere in collis aciem coepere, ceterae cohortes aemulatione et impetu conisae proximos quosque caedere: ac plerique semineces aut integri festinatione victoriae relinquebantur. Interim equitum turmae, [ut] fugere covinnarii, peditum se proelio miscuere. Et quamquam recentem terrorem intulerant, densis tamen hostium agminibus et inaequalibus locis haerebant; minimeque aequa nostris iam pugnae facies erat, cum aegre clivo instantes simul equorum corporibus impellerentur; ac saepe vagi currus, exterriti sine rectoribus equi, ut quemque formido tulerat, transversos aut obvios incursabant.

[37] Et Britanni, qui adhuc pugnae expertes summa collium insederant et paucitatem nostrorum vacui spernebant, degredi paulatim et circumire terga vincentium coeperant, ni id ipsum veritus Agricola quattuor equitum alas, ad subita belli retentas, venientibus opposuisset, quantoque ferocius adcucurrerant, tanto acrius pulsos in fugam disiecisset. Ita consilium Britannorum in ipsos versum, transvectaeque praecepto ducis a fronte pugnantium alae aversam hostium aciem invasere. Tum vero patentibus locis grande et atrox spectaculum: sequi, vulnerare, capere, atque eosdem oblatis aliis trucidare. Iam hostium, prout cuique ingenium erat, catervae armatorum paucioribus terga praestare, quidam inermes ultro ruere ac se morti offerre. Passim arma et corpora et laceri artus et cruenta humus; et aliquando etiam victis ira virtusque. Nam postquam silvis adpropinquaverunt, primos sequentium incautos collecti et locorum gnari circumveniebant. Quod ni frequens ubique Agricola validas et expeditas cohortis indaginis modo et, sicubi artiora erant, partem equitum dimissis equis, simul rariores silvas equitem persultare iussisset, acceptum aliquod vulnus per nimiam fiduciam foret. Ceterum ubi compositos firmis ordinibus sequi rursus videre, in fugam versi, non agminibus, ut prius, nec alius alium respectantes: rari e vitabundi in vicem longinqua atque avia petiere. Finis sequendi nox et satietas fuit. Caesa hostium ad decem milia: nostrorum trecenti sexaginta cecidere, in quis Aulus Atticus praefectus cohortis, iuvenili ardore et ferocia equi hostibus inlatus.

[38] Et nox quidem gaudio praedaque laeta victoribus: Britanni palantes mixto virorum mulierumque ploratu trahere vulneratos, vocare integros, deserere domos ac per iram ultro incendere, eligere latebras et statim relinquere; miscere in vicem consilia aliqua, dein separare; aliquando frangi aspectu pignorum suorum, saepius concitari. Satisque constabat saevisse quosdam in coniuges ac liberos, tamquam misererentur. Proximus dies faciem victoriae latius aperuit: vastum ubique silentium, secreti colles, fumantia procul tecta, nemo exploratoribus obvius. Quibus in omnem partem dimissis, ubi incerta fugae vestigia neque usquam conglobari hostis compertum (et exacta iam aestate spargi bellum nequibat), in finis Borestorum exercitum deducit. Ibi acceptis obsidibus, praefecto classis circumvehi Britanniam praecipit. Datae ad id vires, et praecesserat terror. Ipse peditem atque equites lento itinere, quo novarum gentium animi ipsa transitus mora terrerentur, in hibernis locavit. Et simul classis secunda tempestate ac fama Trucculensem portum tenuit, unde proximo Britanniae latere praelecto omni redierat.

[39] Hunc rerum cursum, quamquam nulla verborum iactantia epistulis Agricolae auctum, ut erat Domitiano moris, fronte laetus, pectore anxius excepit. Inerat conscientia derisui fuisse nuper falsum e Germania triumphum, emptis per commercia, quorum habitus et crinis in captivorum speciem formarentur: at nunc veram magnamque victoriam tot milibus hostium caesis ingenti fama celebrari. Id sibi maxime formidolosum, privati hominis nomen supra principem attolli: frustra studia fori et civilium artium decus in silentium acta, si militarem gloriam alius occuparet; cetera utcumque facilius dissimulari, ducis boni imperatoriam virtutem esse. Talibus curis exercitus, quodque saevae cogitationis indicium erat, secreto suo satiatus, optimum in praesentia statuit reponere odium, donec impetus famae et favor exercitus languesceret: nam etiam tum Agricola Britanniam obtinebat.

[40] Igitur triumphalia ornamenta et inlustris statuae honorem et quidquid pro triumpho datur, multo verborum honore cumulata, decerni in senatu iubet addique insuper opinionem, Syriam provinciam Agricolae destinari, vacuam tum morte Atili Rufi consularis et maioribus reservatam. Credidere plerique libertum ex secretioribus ministeriis missum ad Agricolam codicillos, quibus ei Syria dabatur, tulisse, cum eo praecepto ut, si in Britannia foret, traderentur; eumque libertum in ipso freto Oceani obvium Agricolae, ne appellato quidem eo ad Domitianum remeasse, sive verum istud, sive ex ingenio principis fictum ac compositum est. Tradiderat interim Agricola successori suo provinciam quietam tutamque. Ac ne notabilis celebritate et frequentia occurrentium introitus esset, vitato amicorum officio noctu in urbem, noctu in Palatium, ita ut praeceptum erat, venit; exceptusque brevi osculo et nullo sermone turbae servientium inmixtus est. Ceterum uti militare nomen, grave inter otiosos, aliis virtutibus temperaret, tranquillitatem atque otium penitus hausit, cultu modicus, sermone facilis, uno aut altero amicorum comitatus, adeo ut plerique, quibus magnos viros per ambitionem aestimare mos est, viso aspectoque Agricola quaererent famam, pauci interpretarentur.

[41] Crebro per eos dies apud Domitianum absens accusatus, absens absolutus est. Causa periculi non crimen ullum aut querela laesi cuiusquam, sed infensus virtutibus princeps et gloria viri ac pessimum inimicorum genus, laudantes. Et ea insecuta sunt rei publicae tempora, quae sileri Agricolam non sinerent: tot exercitus in Moesia Daciaque et Germania et Pannonia temeritate aut per ignaviam ducum amissi, tot militares viri cum tot cohortibus expugnati et capti; nec iam de limite imperii et ripa, sed de hibernis legionum et possessione dubitatum. Ita cum damna damnis continuarentur atque omnis annus funeribus et cladibus insigniretur, poscebatur ore vulgi dux Agricola, comparantibus cunctis vigorem, constantiam et expertum bellis animum cum inertia et formidine aliorum. Quibus sermonibus satis constat Domitiani quoque auris verberatas, dum optimus quisque libertorum amore et fide, pessimi malignitate et livore pronum deterioribus principem extimulabant. Sic Agricola simul suis virtutibus, simul vitiis aliorum in ipsam gloriam praeceps agebatur.

[42] Aderat iam annus, quo proconsulatum Africae et Asiae sortiretur, et occiso Civica nuper nec Agricolae consilium deerat nec Domitiano exemplum. Accessere quidam cogitationum principis periti, qui iturusne esset in provinciam ultro Agricolam interrogarent. Ac primo occultius quietem et otium laudare, mox operam suam in adprobanda excusatione offerre, postremo non iam obscuri suadentes simul terrentesque pertraxere ad Domitianum. Qui paratus simulatione, in adrogantiam compositus, et audiit preces excusantis, et, cum adnuisset, agi sibi gratias passus est, nec erubuit beneficii invidia. Salarium tamen proconsulare solitum offerri et quibusdam a se ipso concessum Agricolae non dedit, sive offensus non petitum, sive ex conscientia, ne quod vetuerat videretur emisse. Proprium humani ingenii est odisse quem laeseris: Domitiani vero natura praeceps in iram, et quo obscurior, eo inrevocabilior, moderatione tamen prudentiaque Agricolae leniebatur, quia non contumacia neque inani iactatione libertatis famam fatumque provocabat. Sciant, quibus moris est inlicita mirari, posse etiam sub malis principibus magnos viros esse, obsequiumque ac modestiam, si industria ac vigor adsint, eo laudis excedere, quo plerique per abrupta, sed in nullum rei publicae usum <nisi> ambitiosa morte inclaruerunt.

[43] Finis vitae eius nobis luctuosus, amicis tristis, extraneis etiam ignotisque non sine cura fuit. vulgus quoque et hic aliud agens populus et ventitavere ad domum et per fora et circulos locuti sunt; nec quisquam audita morte Agricolae aut laetatus est aut statim oblitus. Augebat miserationem constans rumor veneno interceptum: nobis nihil comperti, [ut] adfirmare ausim. Ceterum per omnem valetudinem eius crebrius quam ex more principatus per nuntios visentis et libertorum primi et medicorum intimi venere, sive cura illud sive inquisitio erat. Supremo quidem die momenta ipsa deficientis per dispositos cursores nuntiata constabat, nullo credente sic adcelerari quae tristis audiret. Speciem tamen doloris animi vultu prae se tulit, securus iam odii et qui facilius dissimularet gaudium quam metum. Satis constabat lecto testamento Agricolae, quo coheredem optimae uxori et piissimae filiae Domitianum scripsit, laetatum eum velut honore iudicioque. Tam caeca et corrupta mens adsiduis adulationibus erat, ut nesciret a bono patre non scribi heredem nisi malum principem.

[44] Natus erat Agricola Gaio Caesare tertium consule idibus Iuniis: excessit quarto et quinquagesimo anno, decimum kalendas Septembris Collega Prisc<in>oque consulibus. Quod si habitum quoque eius posteri noscere velint, decentior quam sublimior fuit; nihil impetus in vultu: gratia oris supererat. Bonum virum facile crederes, magnum libenter. Et ipse quidem, quamquam medio in spatio integrae aetatis ereptus, quantum ad gloriam, longissimum aevum peregit. Quippe et vera bona, quae in virtutibus sita sunt, impleverat, et consulari ac triumphalibus ornamentis praedito quid aliud adstruere fortuna poterat? Opibus nimiis non gaudebat, speciosae [non] contigerant. Filia atque uxore superstitibus potest videri etiam beatus incolumi dignitate, florente fama, salvis adfinitatibus et amicitiis futura effugisse. Nam sicut ei [non licuit] durare in hanc beatissimi saeculi lucem ac principem Traianum videre, quod augurio votisque apud nostras auris ominabatur, ita festinatae mortis grande solacium tulit evasisse postremum illud tempus, quo Domitianus non iam per intervalla ac spiramenta temporum, sed continuo et velut uno ictu rem publicam exhausit.

[45] Non vidit Agricola obsessam curiam et clausum armis senatum et eadem strage tot consularium caedes, tot nobilissimarum feminarum exilia et fugas. Una adhuc victoria Carus Mettius censebatur, et intra Albanam arcem sententia Messalini strepebat, et Massa Baebius iam tum reus erat: mox nostrae duxere Helvidium in carcerem manus; nos Maurici Rusticique visus [foedavit]; nos innocenti sanguine Senecio perfudit. Nero tamen subtraxit oculos suos iussitque scelera, non spectavit: praecipua sub Domitiano miseriarum pars erat videre et aspici, cum suspiria nostra subscriberentur, cum denotandis tot hominum palloribus sufficeret saevus ille vultus et rubor, quo se contra pudorem muniebat. Tu vero felix, Agricola, non vitae tantum claritate, sed etiam opportunitate mortis. Ut perhibent qui interfuere novissimis sermonibus tuis, constans et libens fatum excepisti, tamquam pro virili portione innocentiam principi donares. Sed mihi filiaeque eius praeter acerbitatem parentis erepti auget maestitiam, quod adsidere valetudini, fovere deficientem, satiari vultu complexuque non contigit. Excepissemus certe mandata vocesque, quas penitus animo figeremus. Noster hic dolor, nostrum vulnus, nobis tam longae absentiae condicione ante quadriennium amissus est. Omnia sine dubio, optime parentum, adsidente amantissima uxore superfuere honori tuo: paucioribus tamen lacrimis comploratus es, et novissima in luce desideravere aliquid oculi tui.

[46] Si quis piorum manibus locus, si, ut sapientibus placet, non cum corpore extinguuntur magnae animae, placide quiescas, nosque domum tuam ab infirmo desiderio et muliebribus lamentis ad contemplationem virtutum tuarum voces, quas neque lugeri neque plangi fas est. Admiratione te potius et immortalibus laudibus et, si natura suppeditet, similitudine colamus: is verus honos, ea coniunctissimi cuiusque pietas. Id filiae quoque uxorique praeceperim, sic patris, sic mariti memoriam venerari, ut omnia facta dictaque eius secum revolvant, formamque ac figuram animi magis quam corporis complectantur, non quia intercedendum putem imaginibus quae marmore aut aere finguntur, sed ut vultus hominum, ita simulacra vultus imbecilla ac mortalia sunt, forma mentis aeterna, quam tenere et exprimere non per alienam materiam et artem, sed tuis ipse moribus possis. Quidquid ex Agricola amavimus, quidquid mirati sumus, manet mansurumque est in animis hominum in aeternitae temporum, fama rerum; nam multos veterum velut inglorios et ignobilis oblivio obruit: Agricola posteritati narratus et traditus superstes erit.

(c)1997 Tomokazu Hanafusa / メール

ホーム