スエトニウス『ローマ皇帝伝』(羅和対訳)
C. SUETONIUS TRANQUILLUS
(前６９〜１３０年)
DE VITIS CAESARUM
(前１００〜４４年)
ガイウス・スエトニウス・トランクィルス『ローマ皇帝伝』(現代思潮社版羅和対訳)
VITA DIVI JULI
神君ユリウス(カエサル)伝
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89
* * * [1] Annum agens sextum decimum(１６歳、８４年) patrem amisit(父を失う); sequentibusque consulibus(８３年) flamen Dialis(神官) destinatus(指名は８６年、Velleius Paterculusの2.43.1) dimissa(離縁) Cossutia, quae familia equestri sed admodum dives praetextato(少年の) desponsata(婚約) fuerat, Corneliam(コルネリア〜６９年) Cinnae(キンナ、民衆派の独裁者、〜８４年) quater(四度) consulis filiam duxit uxorem(結婚、８３年), ex qua illi mox Julia(ユリア) nata est;
彼は十六歳の時に父を失った。その翌年のコンスル(執政官)在職中に、ユピテル神の神官に指名されたため、騎士階級の出身にすぎないが大金持の娘コッスティアと元服前に結んでいた婚約を破棄し、すでにコンスルを四回勤めたキンナの娘コルネリアと結婚し、彼女によって後に娘ユーリアをもうけた。
neque, ut repudiaret(離婚), compelli(強制) a dictatore Sulla(独裁者スッラ、〜７８年) ullo modo potuit.
独裁官スッラはいかなる手段をもってしても、彼にコルネリアとの離婚を承服させることができなかった。
Quare(そのため) et sacerdotio(祭司職) et uxoris dote et gentiliciis(氏族の) hereditatibus multatus(没収) diversarum(反対の) partium(民衆派) habebatur,
そのため、カエサルはその罰として、その神官職と妻の持参金と彼の相続財産を剝奪された上、反対党の一人と考えられるにいたった。
ut etiam discedere(去る) e medio(人前から) et quamquam morbo(病) quartanae(四日熱) aggravante(悪化する) prope per singulas noctes commutare(変える) latebras(隠れ家) cogeretur seque ab inquisitoribus(捜索者) pecunia redimeret(買収して切り抜ける),
そこで、彼は身をかくし、はげしい四日熱の発作に苦しみながらも、ほとんど毎晩のように転々と隠れ家を変えざんを得ず、スッラの密偵(パギテス)を買収することで辛うじて難を切り抜けた。
donec per virgines Vestales perque Mamercum Aemilium(リウィアヌス) et Aurelium Cottam propinquos et affines(近親) suos veniam(追放解除) impetravit.
しかし遂に、ウェスタ女神に仕える四人の処女と彼の近親者マメルクス・アエミリウスとアウレリウス・コッタとのとりなしによってスッラの赦免を得た。
Satis constat(周知) Sullam, cum deprecantibus(嘆願) amicissimis et ornatissimis(高位の) viris aliquamdiu denegasset(断る) atque illi pertinaciter contenderent(熱心に求める), expugnatum(負かす) tandem proclamasse(叫ぶ) sive divinitus sive aliqua conjectura(占い、当て推量):
周知の通り、スッラは彼の党派のなかでも最も献身的かつ錚々たる連中のとりなしを長い間頑固に拒みつづけていたが、彼等の頑強な抵抗に遭うや彼も兜をぬぎ、霊感を得たのか、それとも鋭い先見の明があったのか、次の如く叫んだ。
vincerent ac sibi haberent, dum modo scirent eum, quem incolumem(無傷) tanto opere(苦心して) cuperent, quandoque(いつか) optimatium(貴族) partibus, quas secum simul defendissent, exitio(破滅) futurum; nam Caesari multos Marios inesse.
「お前達の勝ちだ。彼を味方にするがいい。ただこれだけは忘れるな。お前達がそんなに躍起になって救おうとしている男は、お前達が俺と一緒になって守って来た貴族階級に、いつかは致命的な打撃を加えるであろうことを。なにしろ、このカエサルには多数のマリウスがひそんでいるのだから。」
[2] Stipendia(最初の兵役８１年) prima in Asia fecit Marci Thermi(マルクス・テル厶ス) praetoris contubernio(幕僚);
彼は属州の総督マルクス・テルムスの副官として、アジアではじめて軍務についた。
a quo ad accersendam classem in Bithyniam missus desedit(desidere無為に過ごす) apud Nicomeden(ニコメデス王), non sine rumore prostratae(売る) regi pudicitiae(貞操);
艦隊徴募の任務をおびてビテュニア(黒海南岸)に派遣された時、ニコメデス王の宮廷に入り浸りになったため、王との間に同性愛的関係ができたとの噂がたったが、
quem rumorem auxit intra paucos rursus dies repetita(戻る) Bithynia per causam exigendae(取り立て) pecuniae, quae deberetur cuidam libertino(解放奴隷) clienti(家来) suo.
帰任後数日を出でずして子分にしている被解放奴隷から借金を取りたてるためと称して、再びビテュニアを訪れたためこの噂は一層大きくなった。
Reliqua militia secundiore(より良い) fama(奪) fuit et a Thermo in expugnatione(攻略) Mytilenarum corona civica(市民の栄冠) donatus est.
この戦争の終り頃、彼の名声は再び高まり、ミュティレネを攻略したときは、(戦友の一人の命を救った功績で)柏葉冠を授けられた。
[3] Meruit(兵役につく) et sub Servilio Isaurico(セルウィリウス・ウァティア・イサウリクス 前79年執政官) in Cilicia, sed brevi tempore.
彼はまたキリキアでセルウィリウス・イサウリクスのもとで軍務に服したが、これはほんの短期間のことであった。
Nam Sullae morte(スッラの死) comperta(知る), simul spe novae dissensionis(反乱、スッラの死後), quae per Marcum Lepidum(三頭政治のレピドゥスの父で反スッラ〜７７年) movebatur, Romam propere(急いで) redit.
というのは、スッラの死を耳にしたのと、折しも、マルクス・レビドゥスが起しかけていた新しい叛乱こそ風雲に乗ずる好機とばかり、急遽ローマに帰ったからである(78年)。
Et Lepidi quidem societate, quamquam magnis condicionibus invitaretur, abstinuit, cum ingenio eius diffisus tum occasione, quam minorem opinione(予想) offenderat(見つける).
しかし彼は、極めて有利な条件を示されたにもかかわらず、レピドゥスの力量に信頼がおけず、形勢も彼が思ったほど有利ならずと見て、レピドゥスに協力しなかった。
[4] Ceterum(しかし) composita(静まる) seditione civili Cornelium Dolabellam(ドラベッラ) consularem et triumphalem (不法徴収) postulavit(告発);
この叛乱が鎮圧されると、かつて凱旋式の栄誉を与えられたことのある(元コンスル)コルネリウス・ドラベッラを恐喝取財の罪で訴えた(77年)。
absolutoque(無罪) Rhodum secedere(引きこもる) statuit, et ad declinandam(避ける) invidiam et ut per otium ac requiem Apollonio Moloni(アポロニウス・モロ) clarissimo tunc dicendi magistro operam daret(努力する).
ドラベッラが無罪放免となるや、逆恨みを恐れたのと、当時の最も有名な雄弁術の教師アポロニウス・モロンのもとでゆっくり雄弁術を学ぶため、ロドス島に隠退しようと決意した(75年)。
Huc(そこへ) dum(〜間に) hibernis jam mensibus trajicit(渡る), circa Pharmacussam insulam a praedonibus(海賊) captus est mansitque apud eos non sine summa indignatione(憤慨) prope quadraginta dies cum uno medico(医者) et cubicularis(従者) duobus.
ところがロドスに向けて航行中、当時すでに冬にはいっていて、彼はパルマクサ島(ミレトス近郊)の近くで海賊に捕えられ、激しい怒りに煮えくりかえりつつほとんど四十日近くも監禁されていたが、その間彼に附き添っていた者は一人の医師と二人の従者だけであった。
Nam comites(仲間) servosque ceteros initio statim(すぐに) ad expediendas pecunias, quibus redimeretur(身請けする), dimiserat(派遣する).
というのは、自分の身代金の調達に、旅の道伴れや他の従者達を最初に(あちこちへ)派遣したからである。
Numeratis(支払う) deinde quinquaginta talentis expositus(遺棄され) in litore non distulit(ぐずつく) quin e vestigio(直ちに) classe deducta(降ろす) persequeretur abeuntes(海賊) ac redactos in potestatem(支配) supplicio, quod saepe illis minatus inter jocum fuerat, afficeret(罰を加える).
身代金の五十タラントが支払われて、海岸で釈放されると、彼は時を移さず船隊を組んで船出し、去り行く海賊を追いかけ、彼等を取り押えるや否や、それまでしばしば冗談まじりのおどしぐさにしていた刑を加えた。
Vastante regiones proximas Mithridate, ne desidere in discrimine(危機) sociorum videretur, ab Rhodo, quo pertenderat(進む), transiit in Asiam auxiliisque contractis(集める) et praefecto(監理者) regis provincia expulso nutantes(ぐらつく) ac dubias civitates retinuit in fide.
かくてロドスへの航行をつづけた。しかし当時ミトリダテスが近隣の地方を略奪していたので、彼はローマの同盟国が危機に陥っている時に拱手傍観しているように思われたくないため、アジアに渡り、援軍を集め、ミトリダテスの総督を属州から駆逐し、かくて動揺する諸州のローマへの忠誠を確保した(74年)。
[5] Tribunatu militum, qui primus Romam reverso per suffragia(投票) populi honor optigit, auctores(対) restituendae tribuniciae potestatis, cuius vim Sulla deminuerat, enixissime(懸命に) juvit.
ローマ帰還後、民衆の選挙によって与えられた最初の職務としての軍団司令官在職中、彼はスッラによって権限を削減された護民官の権限復活を図らんとする(平民)指導者を熱烈に支持した(73年)。
L. etiam Cinnae uxoris fratri(妻の兄弟、独裁者キンナの子ルキウス・キンナ、〜４４年), et qui cum eo civili discordia(反乱) Lepidum(レピドゥス) secuti post necem consulis ad Sertorium confugerant, reditum in civitatem rogatione(法案) Plotia confecit habuitque et ipse super ea re contionem(演説).
さらに彼はプロティウスなる者の提出した法案が通過したお蔭で、レピドゥスの叛乱に加担し、レピドゥスの死後セルトリウス(マリウスの部下)の陣営に身を投じていた者達と彼の妻の兄ルキウス・キンナを呼び戻すのに成功した。カエサル自身もこの法案賛成の演説をした。
[6] Quaestor Juliam amitam(父方の叔母、独裁者マリウスの妻) uxoremque Corneliam defunctas(死んだ) laudavit e more pro rostris(演壇で).
財務官の時、彼は恒例によってロストラムから亡き叔母ユーリアと亡妻コルネリア追悼演説をおこなった(69年)。
Et in amitae quidem laudatione de eius ac patris sui utraque origine sic refert:
叔母の徳を讃える際、彼は彼女の父方と母方の血統及び彼自身の父の血統について次のごとく述べた。
'Amitae meae Juliae maternum genus ab regibus(ローマ王) ortum, paternum cum diis immortalibus conjunctum est.
「わが叔母の母方の祖先はローマ皇帝であり、父方の祖先は不死の神々である。
Nam ab Anco Marcio(第四代ローマ王) sunt Marcii Reges(レクス・マルキウス氏), quo nomine fuit mater; a Venere Julii(ユリウス氏), cuius gentis familia est nostra.
何故なら、叔母の家名の源であるレクス・マルキウス家はアンクス・マルキウス王から出ており、わが一門の本家であるユリウス家はウェヌスの流れをくんでいるから。
Est ergo in genere(家系) et sanctitas(神聖) regum, qui plurimum inter homines pollent(重きをなす), et caerimonia(神聖) deorum, quorum ipsi in potestate sunt reges.'
従って自分の血統は人間の間に絶大の権力を振う王族の尊厳と同時に王族を支配する神々として崇拝を受ける資格とを合せもつものである。」
In Corneliae autem locum Pompeiam duxit Quinti Pompei filiam, L. Sullae neptem(孫娘);
彼はコルネリアの代りにクィントゥス・ポンペイウスの娘で、ルキウス・スッラの孫娘に当るポンペイアを妻に迎えた(69年)。
cum qua deinde divortium(離婚) fecit adulteratam opinatus(思う) a Publio Clodio,
しかし後になって、彼女がプブリウス・クロディウスと姦通したと疑って、彼女を離婚した(62年)。
quem inter publicas caerimonias penetrasse ad eam muliebri veste(服) tam constans fama erat, ut senatus quaestionem(捜査) de pollutis sacris decreverit(決議).
事実、クロディウスがある聖なる祭祀が執り行われているとき、女の衣裳を身にまとって彼女に近づくことができたとの噂が絶えないため、元老院は聖なる儀式を瀆した罪に対しては、法の裁きを行うよう命じた。
[7] Quaestori ulterior Hispania obvenit(割り当てられる);
財務官として彼は西部イスパニアに勤めることになった。
ubi cum mandatu praetoris jure dicundo(判決する) conventus(複対 法廷) circumiret Gadesque venisset,
任地に着くと、執政官から委任された裁判を行うために巡回裁判開廷都市を巡回中、カディスに到着した。
animadversa(気づく) apud Herculis templum Magni Alexandri imagine ingemuit et quasi pertaesus(うんざり) ignaviam(無気力) suam, quod nihil dum a se memorabile actum esset in aetate, qua jam Alexander orbem terrarum subegisset, missionem(解職) continuo(直ちに) efflagitavit(要求) ad captandas quam primum maiorum rerum occasiones in urbe.
ヘラクレスの寺院にあったアレクサンドロスの彫像を見て嘆息し、アレクサンドロスがすでに全世界を征服していた年齢に達しながらまだ何一つ注目すべき事業を成し遂げていない自分の無能さに我慢がならなかったらしく、ローマでより大きな事業を成し遂げる機会のあり次第、これを捉えるため、直ちに自分を罷免してくれと要求した。
Etiam confusum eum somnio proximae(その日の) noctis – nam visus erat per quietem(夢) stuprum(密通) matri intulisse(引き起こす) – conjectores(夢占い師) ad amplissimam spem incitaverunt arbitrium(支配) terrarum orbis portendi(不 予告されている) interpretantes, quando mater, quam subjectam(下に置く) sibi vidisset, non alia esset quam terra, quae omnium parens haberetur.
さらに次の夜、自分の母を強姦するという悪夢をみて驚いていると、予言者達は彼が手籠めにした母は人類の母と考えられている大地にほかならないのだから、彼は必ず全世界を支配するよう運命づけられているといって、大いに彼を勇気づけた。
[8] Decedens(去る) ergo ante tempus colonias Latinas de petenda civitate(市民権) agitantes adiit,
そこで任期の終らぬうちに出発し、ローマ市民権を要求して不穏な情勢にあったラティウムの植民市(ポー川北)におもむいた。
et ad audendum aliquid(大胆な行動に出るように) concitasset(植民市を促す), nisi consules conscriptas in Ciliciam legiones paulisper ob id ipsum(その反乱に備えて) retinuissent.
もしコンスル達がその危険を予知して、キリキア遠征のために徴集されていた軍団で一時その地を守備させなかったならば、カエサルは彼等をけしかけて何らかの暴挙を行わしめたであろう。
[9] Nec eo setius(にもかかわらず) maiora mox in urbe molitus(企てる) est:
これにもこりず、彼は間もなくローマにおいてさらに一層大胆不敵な企てを起した。
siquidem(もし本当に〜ならば) ante paucos dies quam aedilitatem(造営官職) iniret, venit in suspicionem(疑われる) conspirasse(カティリナの陰謀) cum Marco Crasso(クラッスス) consulari, item Publio Sulla(レントゥルス・プブリウス・スッラ) et L. Autronio(プブリウス・アウトロニウス・パエトゥス) post designationem consulatus ambitus(選挙違反) condemnatis,
というのは造営官の職につく数日前に、元コンスルのマルクス・クラッスス及び、コンスルに選挙された後、汚職の罪が発覚したプブリウス・スッラとプブリウス・アウトロニウスと共に陰謀を企んだとの嫌疑を受けたのである。
ut principio anni senatum adorirentur(攻撃する), et trucidatis(虐殺) quos placitum esset(選んだ),
その計画というのは年が明けるのを待って、元老院を襲い、これと思う議員達を片端から刃にかけるというのであった。
dictaturam(独裁官職) Crassus invaderet(奪う), ipse ab eo magister equitum diceretur constitutaque ad arbitrium(好きなように) re publica Sullae et Autronio consulatus restitueretur.
かくてクラッススは独裁官を借称し、カエサルを己れの騎兵隊司令長官に任命し、国政を自分らの意のままに組織し、スッラとアウトロニウスを再びコンスルに任命することになっていた。
Meminerunt huius conjurationis Tanusius Geminus in historia, Marcus Bibulus in edictis, C. Curio pater(有名なクリオの父) in orationibus.
この陰謀はタヌシウス・ゲミヌスの「歴史」や、マルクス・ビブルスの「勅令集」、また大ガイウス・クリオの「演説集」に述べられている。
De hac significare(暗示) videtur et Cicero(キケロ) in quadam ad Axium(クィントゥス・アクシウス) epistula(現存しない) referens Caesarem in consulatu confirmasse regnum, de quo aedilis(造営官) cogitarat.
キケロもアクシウスに宛てた手紙のなかでそれとなくこの事件に触れているらしく、カエサルは造営官時代に目論んでいた独裁をコンスル在任中に確立したと述べている。
Tanusius adicit Crassum paenitentia vel metu diem caedi(与 殺害) destinatum non obisse(現れる) et idcirco ne Caesarem quidem signum, quod ab eo dari convenerat(同意), dedisse;
タヌシウスは、クラッススが良心が咎めたのか、怖くなったのか、大量殺戮の予定日に姿を現わさなかったため、カエサルは約束していた合図をしなかったと附記している。
convenisse autem Curio ait, ut togam de umero deiceret.
クリオによるとカエサルがトガを肩からはずす約束になっていたそうである。
Idem Curio sed et M. Actorius Naso auctores sunt conspirasse eum etiam cum Gnaeo Pisone adulescente, cui ob suspicionem urbanae conjurationis provincia Hispania ultro(求めず) extra ordinem(異例) data sit;
クリオばかりでなくマルクス・アクトリウス・ナソーも、カエサルがグナエウス・ピソーと別の陰謀を企てたこと、この青年はローマでひそかに政治的陰謀を画策したとの疑いを受けて、求めもしないのに、異例にも西部イスパニアの総督に任命されていたことを記し、
pactumque(合意) ut simul foris ille, ipse Romae ad res novas consurgerent(決起する), per Ambranos et Transpadanos; destitutum(捨てる) utriusque consilium morte Pisonis.
更に、ピソーは外地で、カエサルはローマにあって、アムブラニ族とポー川以北の種族の援助を受けて、同時に叛乱を起すことに同意していたが、ピソーが死んだため二人の陰謀はいずれも水泡に帰したと述べている。
[10] Aedilis praeter comitium ac forum basilicasque etiam Capitolium ornavit porticibus ad tempus exstructis(建設), in quibus abundante rerum copia pars apparatus(属 物資) exponeretur.
造営官在職中、カエサルはコミティウム(集会所)フォルム、隣接のバシリカばかりでなく、カピトリウムにも装飾をほどこし、彼の豊富な物資の一部を展示するために臨時の柱廊を建設した。
Venationes autem ludosque(芝居) et cum collega et separatim edidit,
野獣との格闘や芝居をあるいは私費で、あるいは同僚との共同出資で観覧に供した。
quo factum est, ut communium(共同の) quoque impensarum(出費) solus gratiam caperet(感謝される) nec dissimularet(隠す) collega eius Marcus Bibulus, evenisse sibi quod Polluci:
しかし共同出資の場合でも、彼一人感謝されたので、同僚のマルクス・ビブルスは公然と言った。「自分はポルックスの運命を背負っているのだ。
ut enim geminis fratribus aedes in foro constituta tantum Castoris vocaretur, ita suam Caesarisque munificentiam(気前の良さ) unius Caesaris dici.
何故なら、フォルム(中央広場)に建てられている双生児カストルとポルックスを祀った御殿が、いつもカストルの名で呼ばれているのとちょうど同じように、カエサルと自分の大盤振る舞いもカエサル独りによるものとされるからだ」。
Adjecit insuper Caesar etiam gladiatorium munus, sed aliquanto paucioribus quam destinaverat paribus(ペア);
そのほか、剣闘士の闘技を催したが、それに出場した剣闘士の組は彼の計画よりやや少かった。
nam cum multiplici(奪) undique familia(群れ) comparata inimicos exterruisset(恐れさす), cautum(命ずる) est de numero gladiatorum, quo(その数) ne maiorem cuiquam habere Romae liceret.
というのは、彼が各地から集めた剣闘士の群のあまりに多いのに恐れをなした政敵がローマ市内で傭いおくことを許される剣闘士の数を制限する法案を急遽通過させたからである(65年)。
[11] Conciliato(好意を得る) populi favore temptavit per partem tribunorum, ut sibi Aegyptus(主) provincia(主 任務) plebiscito(民会決議) daretur,
民衆の好意を得たので、トリブヌス(護民官)の一部の協力で、民会決議によって、エジプトが任地(プロコンスル)として与えられるように企てた。
nanctus(捉える) extraordinarii imperii(命令権) occasionem, quod Alexandrini regem suum socium atque amicum a senatu appellatum expulerant(Dio 39.12.1) resque vulgo improbabatur(非難する).
かような異例の任地を求めたのは、元老院からローマの同盟者、味方と呼ばれていたアレクサンドリアの王(プトレマイオス十二世)を退位させたアレクサンドリア市民に対し、ローマ国民一般の非難の声が上っていたのを絶好の機会と見たからである(58年)。
Nec obtinuit adversante optimatium factione:
しかし、この企ては貴族党の反対に遭って失敗した。
quorum auctoritatem ut quibus posset modis in vicem deminueret,
そこで彼はありとあらゆる方法で、彼等の威信を失墜させようとして、
tropaea Gai Mari de Jugurtha deque Cimbris atque Teutonis olim a Sulla disjecta restituit
ユグルタとキムブリー族、テウトニー族に対するガイウス・マリウスの勝利を記念する戦勝記念碑でずっと前にスッラによって破壊されていたのを再建した(65年)。
atque in exercenda de sicariis(殺人犯) quaestione eos quoque sicariorum numero habuit, qui proscriptione(没収) ob relata civium Romanorum capita pecunias ex aerario acceperant, quamquam exceptos Corneliis legibus.
さらに殺人犯の裁判(iudex quaestionis)をおこなった際に、スッラによって公権剝奪処分をうけていた市民の首を持ち込んで国家から奨励金をもらった者を、すでにコルネリウス法によって無罪になっているにも拘らず、殺人犯のなかに数えた(64年)。
[12] Subornavit(買収) etiam qui Gaio Rabirio perduellionis(反逆罪) diem diceret(告訴), quo praecipuo(卓越した) adjutore(補助) aliquot ante annos Luci Saturnini seditiosum tribunatum senatus coercuerat(罰する),
彼はまたある男を買収して、数年前、トリブヌス(護民官)のルキウス・サトゥルニヌスの叛乱計画を鎮圧して、元老院に対して目覚ましい功績をたてたガイウス・ラビリウスを反逆罪で告発させた。
ac sorte judex in reum ductus tam cupide condemnavit(有罪にする), ut ad populum provocanti(訴える) nihil aeque ac judicis acerbitas profuerit.
くじによって裁判官に選ばれて(iudex perduellionis)下した被告への有罪判決があまりに不公平だと見られて、ラビリウスが民会に上訴したとき、彼の度をすごした糾弾が却って被告に対する最大の弁護となった(キケロ『ラビリウス弁護』63年)。
[13] Deposita(捨てる) provinciae spe pontificatum maximum petit non sine profusissima largitione;
エジプト配属になる希望がなくなると、ポンティフェクス・マクシムス(最高神祇官)の職の選挙に立候補を宣言し、惜しげもなく湯水のように賄賂を使った(63年)。
in qua reputans(計算する) magnitudinem aeris alieni(借金), cum mane ad comitia(民会) descenderet, praedixisse matri osculanti fertur domum se nisi pontificem non reversurum.
投票日の朝、このために生じた莫大な負債のことを考えながら、投票所に赴かんとする彼に接吻する母に向って、自分はこれに当選しなければ、ふたたび家には帰らぬといったそうである。
Atque ita potentissimos duos competitores multumque et aetate et dignitate antecedentes superavit,
ところが、彼は自分よりも年長で地位も高い二人の強力な対立候補に対し徹底的な勝利を収めた。
ut plura ipse in eorum tribubus(奪) suffragia quam uterque in omnibus tulerit.
事実、彼が他の二人の選挙区で得た得票数は、二人が全選挙区で得た得票数をはるかにうわまわっていた。
[14] Praetor creatus, detecta conjuratione Catilinae senatuque universo in socios(共犯) facinoris(犯罪) ultimam statuente poenam, solus municipatim dividendos custodiendosque(監禁) publicatis(没収) bonis censuit.
カティリナの陰謀が発覚し、元老院が、全会一致でこの計画に関係したものに極刑を課することを決議したとき(63年)、今や翌年のプラエトル(法務官)に選出されたカエサルはただ一人、彼等の地所を没収し、彼等を一人づつ別の町に監禁するよう提案した。
Quin et tantum metum injecit asperiora suadentibus, identidem(何度も) ostentans quanta eos in posterum a plebe Romana maneret(待つ) invidia,
さらに、これ以上の厳罰を求める議員達には、もし彼等がかような苛酷な処罰に固執するならばローマの民衆達は未来永劫彼等に対して憎悪の念を抱くであろうと説いて威嚇した結果、
ut Decimum Silanum consulem designatum non piguerit(接完 後悔する) sententiam suam, quia mutare turpe erat, interpretatione lenire(和らげる), velut gravius atque ipse sensisset exceptam(sententiam受け止める).
翌年のコンスルに選ばれていたデキムス・シラーヌスは、自分の提案を変更するのは自尊心が許さぬので、別に恥ずるところもなく自分の提案はもっと寛大なものだと説明し、カエサルが解釈するほど苛酷なことを考えていたのではなかったと主張した。
Obtinuisset(接過去完 成功する) adeo transductis(変える) jam ad se pluribus et in his Cicerone consulis fratre, nisi labantem(ぐらつく) ordinem(戦列) confirmasset(固める) M. Catonis oratio.
執政官キケロの弟のキケロを初め、すでに多数の議員がカエサルに味方していたので、もしマルクス・カトーの演説が腰のふらついている元老院に活を入れなかったならば、カエサルの主張通りになっていたであろう。
Ac ne sic quidem impedire(妨害) rem destitit(やめる), quoad(とうとう) manus(部隊) equitum Romanorum, quae armata praesidii causa circumstabat, immoderatius perseveranti necem(殺害) comminata(脅す) est,
それでもカエサルは議事の妨害を止めなかったので、ついに元老院の周囲を武装して守備していた騎士団はもしカエサルが強硬な反対を止めなければ、殺すぞと嚇した。
etiam strictos gladios usque eo intentans(手を伸ばす), ut sedentem una proximi deseruerint(見捨てる), vix pauci complexu togaque objecta protexerint.
さらに彼等は剣の鞘を払って斬りつけようとしたので、彼のそばにいた者は逃げ出し、残った二、三の友人が彼等の腕やトガを彼のまわりに投げてやっと彼の身を守った。
Tunc plane deterritus non modo cessit, sed et in reliquum anni tempus curia(元老院) abstinuit.
彼はこれにはすっかり恐れをなして、自分の主張を棄てたばかりでなく、その年の末まで元老院には姿を見せなかった。
[15] Primo praeturae die Quintum Catulum de refectione(修復) Capitoli ad disquisitionem(調査) populi vocavit rogatione promulgata(公示), qua curationem(職務) eam in alium transferebat;
プラエトル就任第一日に、カエサルはカピトリウムの復興について民衆に説明するようクィントス・カトゥルスを集会に呼び出し、管理人の職を他(＝ポンペイウス)に譲るよう法案を提示した(62年)。
verum impar optimatium conspirationi, quos relicto statim novorum consulum officio(表敬) frequentes(群れて) obstinatosque(決意して) ad resistendum concucurrisse(急いで集まる) cernebat, hanc quidem actionem deposuit.
しかし、貴族党の議員達が新しく選挙されたコンスル達にカピトリウムまでつき添う礼を急にやめて、頑強な抵抗を決意して群をなして集会に雪崩れ込んだのを見たカエサルは、彼等の一致団結した反対には所詮抗し得ないと見て、この提案を撤回した。
[16] Ceterum Caecilio Metello tribuno plebis turbulentissimas leges adversus collegarum intercessionem(反対) ferenti auctorem propugnatoremque(擁護) se pertinacissime praestitit(示す),
にも拘わらず、トリブヌス・プレビス(護民官)のカエキリウス・メテッルスが同僚のあらゆる反対を押し切って、極めて煽動的ないくつかの法案を提出したとき、カエサルが極めて頑強に彼を支持したので、
donec ambo(二人) administratione(処理) rei publicae decreto(元老院決議) patrum(元老) submoverentur(遠ざける).
ついにメテッルスとカエサルの二人とも元老院の布告によって彼等の職権を行使することを停止された。
Ac nihilo minus permanere in magistratu et jus dicere ausus,
にも拘わらずカエサルは厚顔にも職務を執り続け、裁判を開いた。
ut comperit(知る) paratos, qui vi ac per arma prohiberent, dimissis lictoribus(先導) abjectaque praetexta(高官用トガ) domum clam refugit pro condicione temporum quieturus(謹慎する).
しかし武力をもちいても彼を止めようとする者があることを知るや、彼はリクトル(先導官)を解雇し、職服を脱ぎすて、こっそり自宅に戻り、時勢を考えて隠棲しようと思った。
Multitudinem quoque biduo(２日) post sponte et ultro confluentem(集まる) operamque(助力) sibi in asserenda(戻す) dignitate(地位) tumultuosius pollicentem compescuit(抑える).
それどころか、翌日民衆が全く自発的に彼のところに押し寄せ、騒然たるデモを行って、彼が元の地位に復帰するのに助け船を出そうと申しでたとき、彼は彼等を抑えた。
Quod cum praeter opinionem(予期に反して) evenisset, senatus ob eundem coetum(集まり) festinato(急いで) coactus gratias(感謝) ei per primores viros egit accitumque(召喚) in curiam et amplissimis verbis conlaudatum in integrum(元通り) restituit inducto(取り消す) priore decreto.
このデモに対処するため急遽集っていた元老院は、まったく予期しない彼のこの行動に驚き、有力者からなる代表団を送って、公式に謝意を表した。さらに彼を元老院に召喚し、口を極めて彼を賞識した後、前の布告を取り消し、彼を元の地位に復職させた。
[17] Recidit(陥る) rursus in discrimen(危機) aliud inter socios Catilinae nominatus et apud Novium Nigrum quaesitorem(検察官) a Lucio Vettio indice(密告) et in senatu a Quinto Curio, cui, quod primus consilia conjuratorum detexerat, constituta(決める) erant publice praemia.
カエサルを脅かした次の危険は、密告者ルキウス・ウェッティウスがクワエシトル(検察官)のノウィウス・ニゲルに提出したカティリナの陰謀事件の共犯者名簿にも、また、この陰謀を真先に暴露した者として、元老院の議決により国庫から多額の金をもらうことになっていたクィントゥス・クリウスが元老院に提出した名簿にも、カエサルの名が載っていたことであった。
Curius e Catilina se cognovisse dicebat, Vettius etiam chirographum(自筆) eius(カエサル) Catilinae datum pollicebatur(確証).
クリウスはこの情報は直接カティリナから得たものだと主張し、一方ウェッティウスはカテイリナに宛てたカエサル自筆の手紙を提出してもよいとさえ断言した。
Id vero Caesar nullo modo tolerandum existimans, cum implorato(請い求める) Ciceronis testimonio(証言) quaedam se(自分) de conjuratione ultro ad eum(キケロ) detulisse(知らせる) docuisset, ne Curio praemia darentur effecit;
カエサルはかような侮辱は耐えられないとして、キケロの証言に基づいて、自分が自発的にこの陰謀の詳細をキケロに報告したことを明らかにし、クリウスが国庫から報奨金をもらうのを阻止した。
Vettium pignoribus(担保) captis et direpta(奪う) supellectile(家具) male mulcatum(叩く) ac pro rostris in contione paene discerptum(引き裂く) conjecit in carcerem(牢獄);
ウェッティウスはといえば、彼の保証金は没収を宣告され、持ち物は押収されたのち、演壇をとり巻いた群衆のため、八つ裂き同然の目にあった。カエサルは彼を獄に投じ、
eodem(同じ場所へ) Novium quaesitorem, quod compellari(告訴) apud se majorem(上位の) potestatem(高官) passus(黙認) esset.
クワエシトルのノウィウスも、自分の上司を起訴されるにいたらしめた廉で投獄された。
[18] Ex praetura(法務官職) ulteriorem sortitus Hispaniam retinentes(引き止める) creditores interventu(介入) sponsorum(保証人) removit(追い払う)
プラエトルに退任後、西部イスパニアの属州を割当てられると、カエサルは返済の保証を与えて、彼を引きとめようとする債権者達を追い払った(61年)。
ac neque more neque jure, ante quam provinciae ordinarentur(命ずる), profectus est:
さらに元老院が彼の任命を正式に確認し、彼に資金や装備を支給しないうちに出かけるという、法にも先例にも反する行動をとった。
incertum metune(恐れからか) judicii, quod privato(私人) parabatur(企てる), an quo maturius sociis implorantibus(助けを求める) subveniret(助ける);
恐らくまだ私人としての彼が訴えられるのを恐れたためか、ローマの同盟国イスパニアの救援の要求に出来るだけ早く応じようとしたためであろう。
pacataque provincia pari festinatione, non exspectato successore ad triumphum simul consulatumque decessit(退任).
属州の秩序を恢復すると、彼は後継者の到着をも待たずに急遽出発し、凱旋式とコンスル立候補とを同時に要求した(60年)。
Sed cum edictis(公示) jam comitiis(選挙) ratio(考慮) eius haberi non posset nisi privatus introisset urbem,
しかしコンスル選挙の日は既に告示され、彼が一個の私人としてローマに入らなければ、彼の立候補は絶対に認められなかった。
et ambienti(求める), ut legibus solveretur(免れる), multi contra dicerent, coactus est triumphum, ne consulatu excluderetur, dimittere(断念する).
そのうえ、この法律の適用を免除してもらおうとする彼の策謀が世論の激しい反撃に遭ったため、彼はコンスル立候補を諦めないためには、凱旋式を放棄するしかなかった。
[19] E duobus consulatus competitoribus, Lucio Lucceio Marcoque Bibulo, Lucceium sibi adjunxit, pactus ut is, quoniam inferior gratia(人気) esset pecuniaque polleret(優る), nummos(金) de suo communi nomine(共通の名前) per centurias pronuntiaret(買収).
コンスルには他にルキウス・ルッケイウスとマルクス・ビブルスの二人が立候補していたが、カエサルはルッケイウスと手を結び、ルッケイウスは勢力こそカエサルに劣るが、カエサルよりも多くの資金をもっているのだから、ルッケイウスが身銭をきって二人の連名で有権者を買収するという約束をとりつけた。
Qua cognita re optimates, quos metus ceperat nihil non ausurum eum in summo magistratu concordi(同じ心の) et consentiente collega(同僚), auctores Bibulo fuerunt tantundem pollicendi,
貴族党はこれを嗅ぎつけると、カエサルがコンスルに当選した場合には、彼と一心同体の同僚を得れば、自分の目的達成のためには何を仕出かすかわからないというので、ビブルスにも同額の金を有権者の買収に使うことを許した。
ac plerique pecunias contulerunt, ne Catone quidem abnuente eam largitionem e re publica(国家のためになる) fieri.
多くの貴族はビブルスに選挙資金を献金し、カトーでさえ、事態がこうなっては買収も国家のためになることを否定しなかった。
Igitur cum Bibulo consul creatur. Eandem ob causam opera ab optimatibus data est, ut provinciae futuris consulibus minimi negotii(重要性), id est silvae callesque, decernerentur.
かくてカエサルはビブルスとともにコンスルに選ばれた。貴族たちは同じ動機で、単なる森や牧草地など殆んど価値のない属州を新任のコンスル達に割り当てるように取り計らった(60年)。
Qua maxime injuria instinctus omnibus officiis Gnaeum Pompeium assectatus(従う) est offensum(不快な) patribus(元老), quod Mithridate rege victo cunctantius(ぐずぐず) confirmarentur acta(偉業) sua;
それに腹を立てたカエサルは、ポントスのミトリダテスを打ち破ったにもかかわらず、その功績をなかなか承認してくれない元老院と不和になっていたグナエウス・ポンペイウスの好意を得ようとして、並々ならぬ気配りをした。
Pompeioque Marcum Crassum reconciliavit veterem inimicum ex consulatu, quem summa discordia(奪) simul(一緒に) gesserant;
彼はまたポンペイウスとクラッススとを仲直りさせた。この二人はコンスルに就任して以来敵同志で、在職中絶えず意見が衝突していたのである。
ac societatem cum utroque iniit, ne quid ageretur in re publica, quod displicuisset ulli e tribus.
それから彼はこの二人と協定を結び、三者のいずれの利益にも反するような政策は一切採らないことを誓った(三頭政治60年)。
[20] Inito(就任) honore primus omnium instituit, ut tam senatus quam populi diurna(一日の) acta(日報) confierent et publicarentur(公表).
カエサルがコンスル就任後真っ先に手がけたことは元老院と民会の議事録をその日ごとに作って公表することであった。
Antiquum etiam rettulit morem, ut quo mense fasces non haberet, accensus ante eum iret, lictores pone sequerentur.
彼はまた、隔月で職務を執らない月には従卒に自分の前を歩かせ、後ろにリクトル(護衛兵)を従えるという昔の習慣を復活した。
Lege autem agraria promulgata obnuntiantem(凶兆を告げる) collegam(同僚) armis foro expulit
また土地法案の提出に際し、同僚のビブルスが不吉の兆しがあると宣言してその法案の通過を阻止しようとした時、武力を用いて彼をフォルムから追い出した。
ac postero die in senatu conquestum(不平を訴える) nec quoquam reperto, qui super tali consternatione(混乱) referre(議題にする) aut censere(意見を述べる) aliquid auderet, qualia multa saepe in levioribus turbis decreta erant, in eam coegit desperationem, ut, quoad(〜まで) potestate abiret, domo abditus(隠れた) nihil aliud quam per edicta obnuntiaret.
翌日ビブルスが元老院で異議を唱えたとき、これより軽い秩序破壊に関しても弾劾決議がしばしばされてきたのに、この妨害行為に対して非難する動議を出す者が誰一人なく、意見を述べる勇気のある者もなかったので、彼は失意のあまり任期の終るまでずっと家に閉籠り、ときどき不吉な兆しについて声明を出すしかなくなったのである(＝不吉の兆しがあるときの法案決議は無効とされた)。
Unus ex eo tempore omnia in re publica et ad arbitrium administravit,
それ以後、カエサルは自分独りで自分の思いのままに国事を処理した。
ut nonnulli urbanorum(気の利いた), cum quid per jocum testandi(遺言) gratia signarent(封印), non Caesare et Bibulo, sed Julio et Caesare consulibus actum scriberent bis(二度) eundem praeponentes(冒頭に書く) nomine atque cognomine,
そのため、頓智のある連中は、模擬遺言書に署名、封印し、「ビブルスとカエサルがコンスルのときに」と書かずに、「ユリウスとカエサルがコンスルのときに実施された」と頭に書き、同一人のことを姓と名に分けて二回書くというふざけた真似をする始末であった。
utque vulgo mox ferrentur hi versus:
やがて次のような諷刺詩をあらゆる人が口にするようになった。
non Bibulo quiddam nuper sed Caesare factum est:
nam Bibulo fieri consule nil memini.
事の起りしは、ビブルスの時代に非ず、カエサルの時代なりき。ビブルスのコンスルなりし時いかなる事をなせしか吾知らず
Campum Stellatem majoribus consecratum agrumque Campanum ad subsidia rei publicae vectigalem relictum divisit extra sortem ad viginti milibus civium, quibus terni pluresve liberi essent.
父祖たちによって神々に奉納されたステッラスと呼ばれる平野と、政府の財政支援のための税収源として残されていたカンパニアの農地とを、カエサルは籤引なしに三人以上の子持ちの二万人もの市民に分配した。
Publicanos remissionem petentes tertia mercedum parte relevavit ac,
収税請負人が国庫納付金の軽減を求めると、上納金の三分の一を免除してやった。
ne in locatione novorum vectigalium immoderatius licerentur(入札する), propalam(公然と) monuit.
しかし今後、税の請負をするときは、余り無謀な入札をしないように公然と警告した。
Cetera item, quae cuique libuissent, dilargitus est contra dicente nullo ac, si conaretur quis, absterrito.
その他どんなことでも、誰かが彼に求めようと思ったことは気前よく聞き入れてやった。その際、誰にも反対することを許さず、反対しようとする者を追い払った。
Marcum Catonem interpellantem extrahi curia per lictorem ducique in carcerem jussit.
審議を遅らせようとしたマルクス・カトーを、カエサルはリクトルによって元老院から引きずり出して監獄に投ずるように命じた。
Lucio Lucullo liberius resistenti tantum calumniarum(誣告) metum injecit, ut ad genua ultro sibi accideret(ひれ伏す).
もっと無遠慮に反対したルキウス・ルクルスには、誣告罪で告発すると嚇しつけて、自分の前に跪かせて進んで赦しを乞わせた。
Cicerone in judicio quodam deplorante temporum statum Publium Clodium inimicum eius, frustra jam pridem(ずっと前から) a patribus ad plebem transire nitentem, eodem die horaque nona transduxit.
また、キケロが法廷で弁論中に時代の弊(三頭政治)を嘆いたのと同じ日に、キケロの宿敵プブリウス・クロディウスを貴族から平民に移行させた(＝護民官になるため)。これはクロディウスが長い間望みながら適えられなかったことだった。それも民会の休会直前のことであった。
Postremo in universos diversae factionis(反対党) [indicem(密告者)] induxit praemiis, ut se de inferenda Pompeio nece sollicitatum a quibusdam profiteretur productusque pro rostris auctores ex compacto(申し合わせ通り) nominaret;
最後に彼は貴族党の一切に一撃を加えるため、一人の密告者を買収して、「自分はある人々によってポンペイウスを殺害するようにけしかけられている」と公表して、演壇に姿を現わして、計画とおりに首謀者たちの名前を発表させた。
sed uno atque altero frustra nec sine suspicione fraudis nominatis desperans(諦める) tam praecipitis(向こう見ずな) consilii eventum(成果) intercepisse(殺す) veneno(毒) indicem creditur.
しかしこの密告者が一、二の名前を発表しても何の効果もなく、そのうえ虚偽の疑いが強まると、カエサルはこのあまりに向こう見ずな企てを諦めて、密告者を毒殺させたといわれている(＝キケロ『ウァティニウス尋問』10)。
[21] Sub idem tempus Calpurniam L. Pisonis filiam successuri sibi in consulatu duxit uxorem suamque, Juliam, Gnaeo Pompeio collocavit(結婚させる)
ほぼ同じ頃、カエサルは自分の後にコンスルになる予定のルキウス・ピソーの娘カルプルニアを娶り、自分の娘ユリアをポンペイウスと結婚させた(59年)。
repudiato(破棄) priore sponso Servilio Caepione, cuius vel praecipua opera paulo ante Bibulum impugnaverat(攻撃).
その際、カエサルとビブルスとの争いでつい最近カエサルのために目ざましい功績を立てたばかりのセルウィリウス・カエピオとの婚約を破棄した。
Ac post novam affinitatem Pompeium primum rogare sententiam coepit,
この新しい婚姻関係を結んだのち、カエサルは元老院でポンペイウスに最初に発言するよう求めはじめた。
cum Crassum soleret essetque consuetudo, ut quem ordinem interrogandi sententias consul Kal. Januariis instituisset, eum toto anno conservaret.
それまではいつもクラッススに最初に発言を求めており、また意見を求める順番は、コンスルが年頭に定めたものを一年を通して変えない慣習だったにもかかわらずである。
[22] Socero igitur generoque suffragantibus(支持) ex omni provinciarum copia Gallias potissimum elegit, quae sibi emolumento(利益) et oportunitate idonea sit materia triumphorum.
かくて岳父と婿と両方の支持を得て、彼は数多くの属州全部のなかから彼に富を与え凱旋式の機会を提供する可能性の一番大きい州として両ガリアを選んだ。
Et initio quidem Galliam Cisalpinam Illyrico adjecto lege Vatinia accepit;
最初彼はウァティニウス法によってアルプスの手前のガリアだけにイリュリクムを加えて与えられていた。
mox per senatum Comatam quoque, veritis(恐れて) patribus ne, si ipsi negassent, populus et hanc daret.
しかし間もなく元老院からガリア・コマタ(アルプスの向こう側)も与えられた。というのは、元老院議員達はたとえ自分達が拒否しても民会が与えるだろうと思ったからである。
Quo gaudio elatus non temperavit(抑える), quin paucos post dies frequenti curia jactaret(自慢する), invitis et gementibus(嘆く) adversariis adeptum(獲得) se quae concupisset, proinde ex eo insultaturum(跳ねる) omnium capitibus;
この成功に有頂天になった彼は、はやる心を抑え切れず、数日後、満員の元老院に向って、自分は宿願を成就して敵に苦杯を嘗めさせたので、今後は彼等の頭に、馬乗りになってやるのだと豪語した。
ac negante quodam per contumeliam facile hoc ulli feminae fore, responderit quasi alludens(からかう): in Syria quoque regnasse Sameramin magnamque Asiae partem Amazonas tenuisse quondam.
誰かが女には容易に出来る芸当ではないねと侮辱する言葉を投げると、からかい口調でセミラミスもシリア(アッシリア)で女王になったし、古代のアマゾン達は小アジアの大部分を支配したではないかとやり返した。
[23] Functus consulatu Gaio Memmio Lucioque Domitio praetoribus de superioris anni(昨年) actis referentibus(議題にする) cognitionem(審理) senatui detulit(カエサルが報告した);
カエサルのコンスルの任期が終ったとき、プラエトルのガイウス・メンミウスとルキウス・ドミティウスとは過去一年間のカエサルの行動を審議する動議を提出したので、カエサルはこれを元老院に委ねた(58年)。
nec illo(元老院) suscipiente(始める) triduoque per irritas altercationes(口論) absumpto(浪費) in provinciam abiit.
しかし、元老院は審議を始めずに、三日間を非難の応酬に空費するうちに、カエサルは属州へ出発した。
Et statim quaestor eius in praejudicium aliquot criminibus arreptus est.
すると早速カエサルの財務官がいろいろの罪に問われた。それはカエサル自身の罪を問う下調べだった。
Mox et ipse a Lucio Antistio tr. pl. postulatus appellato demum collegio optinuit(達成する), cum(理由) rei publicae causa abesset reus ne fieret.
やがて彼自身もトリブヌス・プレビス(護民官)のルキウス・アンティスティウスによって告発されたが、トリブヌス団に訴え、国家の大事のためローマにいられないことを理由にして、裁判を免れた。
Ad securitatem ergo posteri temporis(今後の) in magno negotio habuit(苦心した) obligare(恩義を施す) semper annuos(毎年の) magistratus et e petitoribus(候補者) non alios adjuvare aut ad honorem pati(許す) pervenire, quam qui sibi recepissent(約束する) propugnaturos(防戦する) absentiam suam;
そこで彼は今後の身の安全を図るため、毎年その年の政務官に何らかの恩を着せ、自分の留守を支援すると約束してくれる候補者だけを応援し、それ以外の候補者の当選をはばむことに専念した。
cuius pacti(この約束) non dubitavit(躊躇) a quibusdam jus jurandum(誓約) atque etiam syngrapham(誓約書) exigere.
人によっては誓約をとったり契約証書をとることも躊躇しなかった。
[24] Sed cum Lucius Domitius consulatus candidatus palam minaretur consulem se effecturum quod praetor nequisset adempturumque(奪う) ei exercitus(軍隊),
そして、ルキウス・ドミティウスがコンスルに立候補して、プラエトルとしてなし得なかったことをコンスルとしてなしとげて見せよう、そしてカエサルの軍隊を取り上げてやると公約でおどしたとき(56年)、
Crassum Pompeiumque in urbem provinciae suae Lucam extractos compulit, ut detrudendi(除く) Domitii causa consulatum alterum peterent,
カエサルは自分の属州の都市ルカにポンペイウスとクラッススとを呼び出して、ドミティウスを打倒するために、二人に二度目のコンスルに立候補するように説き伏せて、
perfecitque per utrumque, ut in quinquennium(5年間) sibi imperium prorogaretur(延長).
当選すると彼等の力によってガリア総督の任期をさらに五年間延長させることに成功した(55年)。
Qua fiducia(奪) ad legiones, quas a re publica acceperat, alias privato sumptu addidit, unam etiam ex Transalpinis conscriptam, vocabulo quoque Gallico – Alauda(ヒバリ) enim appellabatur –, quam disciplina(訓練) cultuque(訓練) Romano institutam(教育) et ornatam(武装) postea universam civitate donavit.
これに自信を得た彼は国家から委託されていた正規軍に自費で徴集した軍隊を加えた。これはアルプスの向う側のガリアで募集し、ガリア語でアラウダ(ヒバリ)という名の軍隊で、彼はこれにローマの戦術を仕込み、ローマの武器で武装させ、のちにはアラウダ兵に一人残らずローマ市民権を与えた。
Nec deinde ulla belli occasione, ne injusti quidem ac periculosi(危険) abstinuit(辞さない), tam foederatis(同盟国) quam infestis(敵の) ac feris gentibus ultro lacessitis(挑発された),
それからのちは、どんなに不正もどんな危険も辞さずに、戦争の口実は逃さず捉えて、野蛮な敵国はもちろんのこと同盟国へも喧嘩を吹っかけた。
adeo ut senatus quondam legatos ad explorandum(調査する) statum Galliarum mittendos decreverit ac nonnulli dedendum(引き渡す) eum hostibus censuerint.
その結果、ある時は元老院はガリア地方の実情を調査するために使節を派遣するように命令し、ある者はカエサルを敵側に引き渡すよう勧告する事態になった。
Sed prospere(好都合な) cedentibus(結果になる) rebus et saepius et plurium quam quisquam umquam dierum supplicationes(感謝祭) impetravit(達成した).
しかし戦闘が都合よく運ぶと、カエサルは以前のいかなる将軍にも例を見ないほど、頻繁かつ長期の感謝祭を行うことに成功した。
[25] Gessit autem novem annis(9年間に), quibus in imperio fuit, haec(目) fere.
彼がガリア総督だった九年の間に達成した功績は大体次のごときものであった。
Omnem Galliam, quae saltu(峡谷) Pyrenaeo Alpibusque et monte Cebenna(ケベンナ), fluminibus Rheno ac Rhodano continetur patetque circuitu(周囲) ad bis et tricies(32) centum milia(十万) passuum, praeter socias ac bene meritas civitates, in provinciae formam redegit, eique |c̄c̄c̄c̄| in singulos annos stipendii nomine imposuit.
ピレネー、アルプス、ケベンナなどの山脈とレヌス河とロダヌス河に囲まれた全周３千２百マイルにおよぶ全ガリアのうち、彼に味方をした国と同盟国を除いて、ローマの属州にした。そして、毎年四千万セステルティウスの貢税を課した。
Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Romanorum ponte fabricato aggressus(襲う) maximis affecit(与える) cladibus(損害);
レヌス河に橋を架けて対岸のゲルマニア人を攻撃し、彼等に莫大な損害を与えたのはローマ人としては彼が最初であった。
aggressus est et Britannos ignotos antea(先に) superatisque(征服) pecunias et obsides imperavit(命じた);
また、それまで未知の民族であったブリタニア人を襲って、これを征服し、金銭と人質をとりたてた。
per tot successus ter nec amplius(より多く) adversum(不運な) casum expertus:
かようにすべてが上首尾に運び、その間不運に際会したのはわずかに三回に過ぎなかった。
in Britannia classe(艦隊) vi tempestatis prope absumpta(滅す) et in Gallia ad Gergoviam legione fusa(敗走) et in Germanorum finibus Titurio et Aurunculeio legatis per insidias caesis.
ブリタニア島で彼の艦隊が暴風のためにほとんど全滅に頻したとき、ガリアで彼の軍団の一つがゲルゴウィアで敗走したとき、ゲルマニア領内で彼の副官ティトゥリウスとアウルンクレイウスとが伏兵に襲われて殺されたとき。
[26] Eodem temporis spatio matrem primo, deinde filiam, nec multo post nepotem amisit.
この同じ時期にカエサルはまず母を失い、次に娘ユリアを、それから間もなく孫を亡くした(54年)。
Inter quae, consternata(混乱した) Publi Clodi caede re publica, cum senatus unum consulem nominatimque Gnaeum Pompeium fieri censuisset,
一方、プブリウス・クロディウスの殺害(52年)に国内は騒然としたので、元老院はただ一人のコンスルを選出するように議決し、グナエウス・ポンペイウスを候補者として指名した。
egit(談判する) cum tribunis plebis collegam se Pompeio destinantibus(任命), id potius ad populum ferrent(提案), ut absenti sibi, quandoque imperii tempus expleri(満了) coepisset, petitio(立候補) secundi consulatus daretur, ne ea causa maturius(早く) et imperfecto adhuc bello decederet.
トリブヌス・プレビスがカエサルをポンペイウスの同僚にしようと計画すると、カエサルは、ガリアの戦闘が完了しないうちにガリアを去らないですむように、ガリア総督の任期が終りに近づいたとき(50年)、ローマに帰らなくとも二度目のコンスルに立候補できるように民会に提案してくれと頼んだ。
Quod ut adeptus est, altiora jam meditans et spei plenus nullum largitionis aut officiorum in quemquam genus publice privatimque omisit(怠る).
これに成功すると(52年)、カエサルは一層野心を燃やし、個人としてもまた候補者としても、誰に対してもいかなる施しも奉仕も惜しまなかった。
Forum de manubiis(戦利品) incohavit(始める), cuius area super sestertium(十万) milies(千) constitit(consto値段がする).
ガリアの戦利品の売却益でフォルムの建設をはじめたが、その建設用地だけでも一億セステルティウス以上を使った。
Munus(見世物) populo epulumque(宴会) pronuntiavit(広告) in filiae memoriam, quod ante eum nemo.
さらに娘ユリアを追悼して、民衆のために剣闘士の見世物と饗宴――まったく前例のない行事――を催すことを発表した(46年、wiki 剣闘士)。
Quorum ut quam maxima exspectatio(期待) esset, ea quae ad epulum pertinerent, quamvis(たとえ〜でも) macellariis(食料品業者) ablocata(雇う), etiam domesticatim apparabat(準備する).
さらに民衆の最大の期待を煽るために饗宴の材料の一部は自分の家族のものに調達させ、一部は市場に請け負わせた。
Gladiatores notos, sicubi infestis(敵意の) spectatoribus dimicarent(戦う), vi rapiendos reservandosque mandabat(命ずる).
また有名な剣闘士の演技が観衆の賞賛を博しえなかった場合はいつでも実力を行使してでも処刑から救い出して、生かしておけと命じた。
Tirones(新兵) neque in ludo(学校) neque per lanistas(剣闘士訓練者), sed in domibus per equites Romanos atque etiam per senatores armorum peritos erudiebat(訓練する), precibus(祈り) enitens(務める), quod epistulis eius ostenditur, ut disciplinam singulorum susciperent ipsique dictata(指示) exercentibus(訓練する) darent.
新人剣闘士の訓練は剣闘士養成学校で職業剣闘士にやらせず、個人の私宅でローマの騎士や武芸に長じた元老院議員達にやらせ、彼の手紙に明らかなように、新人には銘々個人的に世話をし、直接彼等の稽古を指導してくれと懇願した。
Legionibus(軍団) stipendium(俸給) in perpetuum(常に) duplicavit(倍にする). Frumentum(穀物), quotiens copia esset, etiam sine modo mensuraque praebuit ac singula interdum mancipia(奴隷) e praeda viritim(各人) dedit.
兵士の給料は恒久的に二倍に引きあげた。穀物が豊作のときは惜しげもなくふんだんに兵士に分配し、ときどき兵士一人一人に捕虜の中から奴隷を一名ずつ提供した。
[27] Ad retinendam autem Pompei necessitudinem(友人関係) ac voluntatem(好意) Octaviam sororis suae neptem(孫娘), quae Gaio Marcello nupta erat, condicionem(結婚) ei detulit (申込む) sibique filiam eius in matrimonium petit Fausto Sullae destinatam.
さらに、ポンペイウスとの親戚関係と友情とを保つために、カエサルは自分の妹の孫娘オクタウィアが、すでにガイウス・マルケッルスの妻になっているのを、ポンペイウスと婚約させようとし(＝失敗)、自分はファウストゥス・スッラと結婚していたポンペイウスの娘(ポンペイア)に結婚を申し込んだ(54年)。
Omnibus vero circa eum atque etiam parte magna senatus gratuito aut levi faenore(利子) obstrictis,
また彼はポンペイウスの周囲の人の誰かれと多くの元老院議員たちには無利子か低利で金を貸して恩にきせた。
ex reliquo quoque ordinum genere vel invitatos vel sponte ad se commeantis uberrimo congiario(進物) prosequebatur, libertos insuper servulosque cuiusque, prout(〜に応じて) domino patronove gratus qui esset.
他のあらゆる階級のものには、こちらから頼みこんだり、向うから申し込まれて、夥しい贈物をした。その中には、主人に特別に気に入られている奴隷や解放奴隷まで含まれていた。
Tum reorum(犯罪者) aut obaeratorum(債務者) aut prodigae(放恣な) juventutis(若者たち) subsidium unicum ac promptissimum erat,
さらにカエサルは犯罪者たち、借金で首に回らないものたち、金遣いの荒い青年達にとって唯一の、しかもいつも進んで手を差し延べてくれる救いの神となった。
nisi quos gravior criminum vel inopiae(貧困) luxuriaeve vis urgeret(悩ます), quam ut subveniri posset a se;
ただ救いようのないほど重い罪を犯したものや貧しいもの、あるいは身を持ち崩したものさは、相手にしなかった。
his plane palam bello civili opus esse dicebat.
こんな連中には露骨に「お前達に必要なものは内乱だ」といい放った。
[28] Nec minore studio reges atque provincias per terrarum orbem alliciebat(引き付ける), aliis captivorum milia dono offerens, aliis citra senatus populique auctoritatem, quo vellent et quotiens vellent, auxilia submittens,
彼は各地の王や属州の統治者の好意をひきつけておくためにも同様の労を惜しまず、あるものには千人の捕虜を贈与し、またあるものには元老院や民会の許可もとらずに軍隊を送った。
superque Italiae Galliarumque et Hispaniarum, Asiae quoque et Graeciae potentissimas urbes praecipuis operibus(opus 建物) exornans;
そのうえイタリアやガリアやイスパニアばかりでなくアジアやギリシアの主要都市を豪奢な建造物で飾った。
donec, attonitis jam omnibus et quorsum illa tenderent(方向) reputantibus(熟考), Marcus Claudius Marcellus consul edicto(布告) praefatus(予告), de summa se re publica acturum, rettulit(議題にする) ad senatum, ut ei succederetur(後任を決める) ante tempus, quoniam bello confecto pax esset ac dimitti(解散) deberet victor exercitus;
ついに、彼の行動に万人が呆気にとられ、その意図をいぶかるにいたったとき、コンスルのマルクス・クラウディウス・マルケッルスは元老院に国家の重大問題を持ち出す積りだと前置きしたのち、ガリア戦争が終結し平和が確立したのだから、カエサルの任期が終る前に彼の後継者を任命し、勝利した軍隊を解散する動議を提出した(51年)。
et ne absentis ratio comitiis haberetur, quando nec plebiscito Pompeius postea abrogasset.
またポンペイウス(52年執政官)はその後の立法(不在立候補を禁ずる法)において民会の決議(カエサルの不在立候補)を取り消してはいないけれども、カエサルがローマにいないでコンスルに立候補することは配慮すべきでないと提案した。
Acciderat autem, ut is legem de jure magistratuum ferens eo capite(条項), quo petitione(立候補) honorum absentes submovebat(禁ずる), ne Caesarem quidem exciperet(例外にする) per oblivionem(うっかり), ac mox lege jam in aes incisa et in aerarium condita(奪) corrigeret errorem.
事実はポンペイウスが政務官の権利に関する法案を提出したとき、彼はローマにいないで公職に立候補することを禁止する条項において、カエサルのために特別の例外を設けることを忘れ、この手抜かりはその法律が青銅の板に刻まれてローマの記録所に収められるまで訂正されなかったからである。
Nec contentus Marcellus provincias Caesari et privilegium eripere, rettulit etiam, ut colonis, quos rogatione Vatinia Novum Comum deduxisset, civitas(市民権) adimeretur(奪う), quod per ambitionem(人気取り) et ultra praescriptum(違法に) data esset.
カエサルからその属州と不在立候補の特権を剥奪するだけで満足せず、マルケッルスはカエサルがウァティニウス法によってノウム・コムムに移住させた植民からローマ市民権をとりあげるよう動議を出した。この市民権はカエサルが政治的動機から与えたもので、法律によって認められたものではないというのである。
[29] Commotus(怒った) his Caesar ac judicans, quod saepe ex eo auditum ferunt, difficilius se principem civitatis a primo ordine in secundum quam ex secundo in novissimum detrudi,
カエサルはこれを聞いて激昂したものの、伝えられるところによると、自分でもしばしばロにしていたそうであるが、自分はいまや当代ローマの第一人者だから、自分を第一級より第二級ににひきずり降すのは第二級より最下級にひきずり降すより難かしかろうと考え、
summa ope(全力で) restitit(抵抗する), partim per intercessores(拒否権行使する) tribunos, partim per Servium Sulpicium alterum consulem.
一つにはトリブヌスの拒否権行使により、一つにはもう一人のコンスルのセルウィウス・スルピキウス(51年)を通じてマルケッルスに頑強に抵抗した。
Insequenti quoque anno Gaio Marcello, qui fratri patrueli(おじ) suo Marco in consulatu successerat, eadem temptante collegam eius Aemilium Paulum Gaiumque Curionem violentissimum tribunorum ingenti mercede(賄賂) defensores paravit(手に入れる).
翌年マルクスの後を継いでコンスルとなった従兄のガイウス・マルケッルスが同じことを企てると、カエサルは多額の賄賂を使って、もう一人のコンスルのアエミリウス・パウルスとトリブヌスのなかでも最も向うみずのガイウス・クリオを味方に引き入れた(50年)。
Sed cum obstinatius omnia agi videret et designatos etiam consules e parte diversa(反対の), senatum litteris deprecatus(懇願する) est, ne sibi beneficium(特権) populi adimeretur, aut ut ceteri quoque imperatores ab exercitibus discederent(捨てる);
しかしながら反対運動がより一層頑強に推し進められ、翌年のコンスルに選ばれた者(再任のマルケッルスとレントゥルス)さえ反対側についていることを知ると、彼は元老院に請願書を送って、民衆から与えられた特権を剥奪しないよう懇願して、さもなければ他の将軍も自分と一緒にの軍を手放すよう懇願した(49年)。
confisus(自信がある), ut putant, facilius se, simul atque libuisset, veteranos convocaturum quam Pompeium novos milites.
これは彼がいざとなれば直ぐに自分はポンペイウスが新兵を召集するより敏速に歴戦の勇士を動員出来ると確信していたものと思われる。
Cum adversariis autem pepigit(妥協する), ut dimissis octo legionibus Transalpinaque Gallia duae sibi legiones et Cisalpina provincia vel etiam una legio cum Illyrico concederetur(許す), quoad(〜まで) consul fieret.
さらに彼は、八個軍団とアルプスの向う側のガリアを拋棄するから二個軍団とアルプスのこちら側のガリアとを、あるいは少くとも一個軍団とイルリュリクムだけは、自分がコンスルに選ばれるまでのあいだ、保持することを認めてほしいという妥協案を反対者側に提案した。
[30] Verum neque senatu interveniente(調停) et adversariis negantibus ullam se de re publica facturos pactionem(妥協), transiit in citeriorem Galliam, conventibusque(法廷) peractis Ravennae substitit,
しかし元老院が調停を拒否し、反対派が国家の重大事に関してはいかなる妥協も受けつけないと言ったとき、カエサルはアルプスのこちら側のガリアに渡って巡回裁判を行ったのち、ラウェンナに足をとめた。
bello vindicaturus(復讐する) si quid de tribunis plebis intercedentibus(拒否権行使) pro se(カエサルのため) gravius a senatu constitutum esset.
もし彼のために拒否権を行使したトリブヌス・プレビスに対して元老院が断平たる手を打つならば戦いをも辞さない積りだったのである。
Et praetextum(口実) quidem illi(与) civilium armorum(内乱) hoc fuit; causas autem alias fuisse opinantur.
これはカエサルが内乱を起すための口実であったが、他にも動機があったと信ぜられている。
Gnaeus Pompeius ita dictitabat(度々言う), quod neque opera consummare, quae instituerat, neque populi exspectationem, quam de adventu suo fecerat(過去完), privatis opibus(財力) explere posset, turbare omnia ac permiscere(混乱させる) voluisse.
グナエウス・ポンペイウスが常に言明していたところによると、カエサルには彼が計画していた大事業を完成するだけの資力もなく、また民衆に抱かせていた彼の帰国に対する期待を満たすだけの資力もないので、ローマ全体が不安と騒乱状態に陥いることを望んでいたのである。
Alii (eum) timuisse dicunt, ne eorum, quae primo consulatu adversus auspicia legesque et intercessiones gessisset, rationem reddere cogeretur;
また一説によると、彼が第一回のコンスル就任中に何故前兆や法律や反対を無視して異例なことをやったかその釈明をしなければならぬのを恐れていたそうである。
cum M. Cato identidem nec sine jure jurando denuntiaret delaturum(告発する) se nomen eius, simul ac primum exercitum dimisisset;
というのはマルクス・カトーはカエサルが軍隊を解散するや否や彼を弾劾してやるとしばしば宣誓して言明していたからである。
cumque vulgo fore praedicarent(公言), ut si privatus redisset, Milonis exemplo circumpositis armatis causam apud judices diceret.
さらに彼が一私人として帰国したら、ティトゥス・アンニウス・ミローと同様に(＝クロディウス殺し)、武装した兵士にとりまかれた法廷で自分の弁明をしなければならぬだろうと無遠慮な口を利くものもあった。
Quod probabilius facit Asinius Pollio, Pharsalica acie caesos profligatosque(滅ぼす) adversarios prospicientem(眺める) haec eum ad verbum dixisse referens(報告する): 'hoc voluerunt; tantis rebus gestis Gaius Caesar condemnatus essem, nisi ab exercitu auxilium petissem.'
この意見は信用がおけそうである。というのはアシニウス・ポッリオ(前70〜4年カエサル側)はカエサルがファルサルスの戦いで敵が殺されたり、敗走したりするのを見て、「これもこの連中が望んだことだ。数々の偉大な武勲を樹てたガイウス・カエサルも自分の軍隊に助けを求めなかったならば死刑の宣告を受けていたであろう。」といったと彼の言葉をそのまま伝えているからである。
Quidam putant captum(魅せられ) imperii(権力) consuetudine pensitatisque(比較する) suis et inimicorum viribus usum occasione rapiendae dominationis(独裁), quam aetate(青年時代) prima concupisset.
またある者は彼が絶えず権力を行使しているうちに権力欲の虜となり、敵の力と自分の力とを比較考量して、青年時代から熱望していた独裁権力を奪取する機会を捉えたのだと考えている。
Quod existimasse(existimo見積もる) videbatur et Cicero scribens de Officiis tertio libro semper Caesarem in ore habuisse Euripidis versus, quos sic ipse convertit:
キケロもこの意見だったらしく、彼の『義務について』の第三巻(82)において、カエサルはエウリピデスの詩句を絶えず口にしていたと記し、その詩句のキケロー自身の訳を添えている。
nam si violandum est jus, regnandi gratia
violandum est: aliis rebus pietatem colas.
「正義を踏みにじってよいのは、王位を獲得する場合だけである。その他の場合は正義を愛すべきだ」。
[31] Cum ergo sublatam tribunorum intercessionem(拒否権) ipsosque urbe cessisse(去る) nuntiatum(知らせ) esset, praemissis confestim(直ちに) clam(こっそり) cohortibus(大隊), ne qua suspicio moveretur(起こる), et spectaculo(見世物) publico per dissimulationem interfuit et formam, qua ludum gladiatorium erat aedificaturus, consideravit(視察) et ex consuetudine convivio se frequenti dedit.
そして、トリブヌスの拒否権が退けられ、彼等自身がローマを立ったという知らせを耳にすると、カエサルは直ちに数大隊を極秘裡に先に行かせ、それから嫌疑を招かないために、公開の見世物に姿を現わし、自分が建設を目論んでいた剣闘士養成学校を視察し、いつものように大勢の客に混って宴会に出席して自分の意図を隠した。
Dein post solis occasum mulis(ラバ) e proximo pistrino ad vehiculum junctis occultissimum iter modico(少し) comitatu(付添) ingressus est;
そして日が暮れるのを待ってすぐ近くの製パン所からラバを借りて、それを一台の車に繋いで、少数の仲間と一緒にこっそりとでかけた。
et cum luminibus extinctis decessisset(外れる) via, diu errabundus(さまよう) tandem(とうとう) ad lucem(朝) duce reperto per angustissimos tramites(小道) pedibus evasit.
彼の持っていた燈火が消えて道に迷い、しばらくさまよっていたが、明け方になってやっと一人の案内人を見つけ、細い道を徒歩で通って元の道に出た。
Consecutusque(追い付く) cohortis ad Rubiconem flumen, qui provinciae eius finis erat, paulum constitit,
やがて属州の境界をなすルビコン河畔で先遣部隊に追いつくと、しばらく足をとめた。
ac reputans quantum moliretur(企て), conversus ad proximos:
そして今自分が打ちつつある手がいかに重大なものであるかを考えると、そばにいあわせた人々に向って言った。
'etiam nunc,' inquit, 'regredi possumus; quod si ponticulum transierimus, omnia armis agenda erunt.'
「今なら引き返せる。しかし一度あの小さな橋を渡れば、すべては剣によって決するほかはないのだ。」と。
[32] Cunctanti ostentum(兆し) tale factum est.
彼が心を決しかねていると次のような兆しが現われた。
Quidam eximia(見事な) magnitudine et forma in proximo sedens repente apparuit harundine(葦) canens(cano演奏);
坐ったまま葦笛を吹いている物凄く大きく美しい亡霊の姿が近くに突然現われた。
ad quem audiendum cum praeter pastores plurimi etiam ex stationibus(持ち場) milites concurrissent interque eos et aeneatores(ラッパ吹き), rapta ab uno tuba(ラッパ) prosilivit(突進) ad flumen et ingenti spiritu classicum(合図) exorsus(開始) pertendit(進む) ad alteram ripam.
その笛の音を聞くために羊飼の群がその周りに集まったばかりか、彼の部下の兵士が多数、なかには数人のラッパ卒まで混えてその部署を離れて集まってきたとき、件の亡霊はラッパ卒の一人からラッパをひったくって、河の方へ駆け下りて、ラッパを力一杯吹き鳴らしながら向う岸へ渡った。
Tunc Caesar: 'eatur,' inquit, 'quo deorum ostenta et inimicorum iniquitas vocat. Jacta alea est,' inquit.
そのときカエサルは叫んだ。「神々の兆しと敵の欺瞞の導くままに進もう。賽は投げられた。」
[33] Atque ita trajecto exercitu, adhibitis tribunis plebis, qui pulsi supervenerant,
そこで軍隊を引き連れて対岸に渡り、ローマから追われて彼のところへやってきたトリブヌス・プレビス達を歓迎した。
pro contione(演説) fidem militum flens(泣く) ac veste a pectore discissa invocavit(懇願).
それから兵士達に向って涙を流しながら熱弁を振い、上衣をひき裂いて胸を露わにして最後まで自分に忠誠を尽すように懇願した。
Existimatur(思われている) etiam equestres(騎士の) census(財産) pollicitus singulis; quod accidit opinione falsa.
彼はすべての兵士に騎士の地位を約束したと考えられているが、これは誤解からうまれた説である。
Nam cum in alloquendo adhortandoque saepius digitum laevae manus ostentans affirmaret se ad satis faciendum omnibus, per quos dignitatem suam defensurus esset, anulum(指輪) quoque aequo animo(喜んで) detracturum(はずす) sibi,
なぜなら、彼は兵士達に呼びかけるときにはしばしば左手の指を示して、彼等を駆りたてて、彼の名誉を守るのを助けたすべてのものを満足させるために自分は手に嵌めている指環を喜んではずすと宣言したので、
extrema(端の) contio(聴衆), cui facilius erat videre contionantem quam audire, pro dicto accepit, quod visu suspicabatur; promissumque jus anulorum cum milibus(千) quadringenis(四百) fama distulit(広げる).
群衆の端にいて彼の言葉は聞えなくとも姿がよく見えた連中は、カエサルの身振りはそのまま彼の本心をあらわしているのだと考えて、カエサルは彼等に騎士の指環の権利と四十万セステルティウスを与える約束をしたという噂がひろまったのである。
[34] Ordo et summa rerum, quas deinceps gessit, sic se habent.
それ以後のカエサルの活動の全部を順番に書き記すと次のとおりである。
Picenum Umbriam Etruriam occupavit
まずビケヌム、ウムブリア、エトルリア(中部イタリア)を蹂躙した。
et Lucio Domitio,
qui per tumultum successor ei nominatus Corfinium praesidio(守備隊) tenebat, in dicionem(支配下) redacto atque dimisso secundum(沿って) Superum mare(アドリア海) Brundisium tetendit,
次に混乱の中でガリアの後継者に指名され(49年)、守備隊を率いてコルフィニウムを占領していたルキウス・ドミティウスを捕虜として、のちこれを釈放すると、アドリア海に沿うて進み、ブルンディシウムに向った。
quo consules Pompeiusque confugerant quam primum transfretaturi(渡航する).
そこには、ポンペイウスとコンスル達が出来るだけ早く海を渡ろうと思って逃げ込んでいた。
Hos frustra per omnis moras(妨害) exitu(出港) prohibere conatus Romam iter convertit appellatisque de re publica patribus
彼等の出帆をあらゆる手段をもちいて妨害せんとした努力も空しく、カエサルはローマに引返し、国政を議するため元老院を召集したのち、
validissimas Pompei copias, quae sub tribus legatis M. Petreio et L. Afranio et Marrone in Hispania erant, invasit,
ポンペイウスの最強の部隊の攻撃に向った。部隊は三名の副官のマルクス・ペトレイウス、ルキウス・アフラニウス、マルクス・ウァッローの指揮下にイスパニアに駐留していた。
professus(公言) ante inter suos, ire se ad exercitum sine duce et inde reversurum ad ducem sine exercitu.
そして出発に先立って仲間のものにいった。「自分はこれから指導者のない軍隊に立ち向うために出掛けるが、帰ってきたら軍隊をもたない指導者に立ち向うであろう。」
Et quanquam obsidione(包囲) Massiliae, quae sibi in itinere portas clauserat, summaque frumentariae rei penuria(不足) retardante(遅れる) brevi tamen omnia subegit(服従させる).
そして事実、彼の前進は、彼に対して城門を閉ざしたマッシリアの攻囲と糧食の極度の欠乏のため遅れたが、それにもかかわらず彼は迅速かつ完全な勝利を収めた。
[35] Hinc urbe repetita(戻る) in Macedoniam transgressus Pompeium, per quattuor paene menses maximis obsessum(包囲) operibus(堡塁), ad extremum(最後に) Pharsalico proelio fudit(敗走させる)
それからローマに戻ると、マケドニアに渡り、ポンペイウスをほとんど四ヵ月もの間巨大な塁壁の内側に封鎖したのち、遂にファルサルスの戦で彼を潰走せしめ(48年)、
et fugientem Alexandriam persecutus, ut occisum deprehendit(見つける), cum Ptolemaeo rege, a quo sibi quoque insidias(陰謀) tendi videbat, bellum sane difficillimum gessit,
さらにアレクサンドリアまで追撃したが、相手がすでにプトレマエウス(エジプト王)によって殺されていることを知ると、自分の命も狙われていることに気付き、プトレマエウスに向って戦争をしかけた。これは実に困難な戦いで、
neque loco neque tempore aequo(有利な), sed hieme anni et intra moenia copiosissimi ac sollertissimi hostis,
時の利も地の利もなく、しかも糧食を充分に備え、術策に長じた敵の城壁のなかで冬の季節の間に行われた。
inops ipse omnium rerum atque imparatus(準備不足). Regnum Aegypti victor Cleopatrae fratrique eius minori permisit,
しかしカエサル自身は虚を衝かれて糧食その他の準備が一切なかったにも拘らず彼は勝利を収め、エジプトの支配権をクレオパトラーとその弟に譲った(47年)。
veritus(逡巡する) provinciam facere, ne quandoque violentiorem praesidem(保護者) nacta(獲得) novarum rerum materia(原因) esset.
もしエジプトをローマの属州とするならば、それがいつか気の荒い総督によってローマに対する反逆の温床となることを怖れたからである。
Ab Alexandria in Syriam et inde Pontum transiit urgentibus(刺激する) de Pharnace(パルナケス) nuntiis, quem Mithridatis Magni filium ac tunc occasione temporum(混乱) bellantem jamque multiplici successu praeferocem(荒々しい),
アレクサンドリアから彼はシリアへ渡ったが、ミトリダテス大王の息パルナケスがこの混乱に乗じて戦いをしかけ、すでにいくつかの勝利を収めて思い上がっているとの知らせに刺載されて、シリアからさらにポントスに進撃した。
intra quintum(5番目) quam affuerat(到着) diem, quattuor quibus in conspectum venit horis, una profligavit(負かす) acie(戦闘);
しかしカエサルは到着してから五日も経たぬうちに、しかもパルナケスの姿を見るや四時間後にたった一回の戦闘で彼を征服した(47年)。
crebro(たびたび) commemorans Pompei felicitatem, cui praecipua militiae laus de tam imbelli(戦いに弱い) genere hostium contigisset.
そしてこんな弱い敵を破ったぐらいで将軍としてのあれほどの名声をうちたてたとはポンペイウスは幸運な奴だとしばしば言っていた。
Dehinc Scipionem ac Jubam reliquias partium in Africa refoventes(生き返らせる) devicit, Pompei liberos in Hispania.
それからアフリカで一味の残党を掻き集めていたメテッルス・スキピオ(52年執政官)とユバ(ヌミディア王)を破り(46年)、イスパニアではポンペイウスの息子たちを破った(45年)。
[36] Omnibus civilibus bellis nullam cladem(敗北) nisi per legatos suos passus est,
すべての内乱を通じ、彼の副官のためにこうむった敗北の他にはただの一回も敗北をこうむらなかった。
quorum C. Curio in Africa periit, C. Antonius in Illyrico in adversariorum devenit potestatem(支配), P. Dolabella classem in eodem Illyrico, Cn. Domitius Calvinus in Ponto exercitum amiserunt.
彼の副官のうちガイウス・クリオはアフリカで戦死し、ガイウス・アントニウスはイルリュリクムで敵の手に落ち、プブリウス・ドラベッラはこれもイルリュリクムの沖で艦隊を失い、グナエウス・ドミティウス・カルウィヌスはポントスで軍隊を失った。
Ipse prosperrime semper ac ne ancipiti(不確かな) quidem umquam fortuna praeterquam(除いて) bis dimicavit:
しかしカエサル自身は常に成功を収めていたが、二回だけ破滅の一歩手前まできたことがあった。
semel ad Dyrrachium, ubi pulsus non instante(追撃) Pompeio negavit eum vincere scire, iterum in Hispania ultimo proelio, cum desperatis rebus etiam de consciscenda nece(自殺) cogitavit.
一度はデュッラキウム(イリュリアの港)において敗走を余儀なくされ、ポンペイウスが勝ちに乗じて追撃してこないのをみて、「彼は勝利を利用する術を知らぬ」といった。またイスパニアで彼の最後の戦争を行っているとき、敗けたと思い込んで、実際に自殺を考えた位であった。
[37] Confectis bellis quinquiens(5回) triumphavit,
戦争が終結するとカエサルは五回凱旋式を挙げた。
post devictum Scipionem quater eodem mense, sed interjectis diebus, et rursus semel post superatos Pompei liberos.
スキピオを打倒したのち、一カ月の間に数日おきに四回、ポンペイウスの息子たちを破ったのちに一回である。
Primum et excellentissimum triumphum egit Gallicum, sequentem(次は) Alexandrinum, deinde Ponticum, huic proximum Africanum, novissimum(最後) Hispaniensem,
最初のしかも最も盛大だったのはガリア征服記念の凱旋式で、次はアレクサンドリア、その次がポントス、その次がアフリカ征服を祝う凱旋式で、最後がイスパニア征服記念のそれであった。
diverso quemque apparatu et instrumento.
そしてそれぞれその設備と戦利品の陳列において全然他と違った独得の趣好を凝らしていた。
Gallici triumphi die Velabrum praetervehens(通過) paene curru excussus(放り出す) est axe(車軸) diffracto(砕く)
ガリア戦勝凱旋式の当日彼が馬車に乗ってウェラブルム(ローマの街路)を通過したとき、彼の戦車の車軸が折れ、危く車から投げ出されるところであった。
ascenditque Capitolium ad lumina quadraginta(40) elephantis(奪) dextra sinistraque lychnuchos(燭台) gestantibus(運ぶ).
彼は灯火をつけた四十頭の象に左右を守られて、松明の明りを頼りにカピトーリウムに登った。
Pontico triumpho inter pompae(行列) fercula(台) trium verborum praetulit(見せる) titulum(掲示) "VENI・VIDI・ VICI" non acta(戦闘) belli significantem sicut ceteris, sed celeriter confecti notam(文字).
ポントスに対する凱旋式では行列の見せ物のなかに、「来た、見た、勝った」のたった三語を銘記したものを見せ、他の戦争と違って、この戦いがいかに速く終ったかを示すだけで、戦争の模様などは示さなかった。
[38] Veteranis legionibus praedae nomine in pedites(歩兵) singulos super bina sestertia(千), quae initio civilis tumultus numeraverat(支払う), vicena(二十) quaterna(四) milia(千) nummum(セステルティウス) dedit.
カエサルは戦争に参加した古参の軍団の歩兵一人一人に対して、内乱勃発当時に支給した二千セステルティウスのほかに、二万四千セステルティウスを戦利品として支給した。
Assignavit(割り当てる) et agros, sed non continuos, ne quis possessorum(地主) expelleretur(追い出す).
農地も支給したが、地主を追い立てる結果にならぬよう、一カ所に纏めずに分散して支給した。
Populo praeter frumenti denos(十) modios(枡) ac totidem olei(油) libras(重さ) trecenos(三百) quoque nummos(セステルティウス), quos pollicitus olim erat, viritim(各人に) divisit et hoc amplius centenos pro mora.
民衆一人一人には十モディウスの穀物と十リブラのオリーブ油のほかに、最初に約束した三百セステルティウスと、分配が遅れた償いにさらに百セステルティウスをも余分に分配した。
Annuam etiam habitationem(賃貸料) Romae usque ad bina milia nummum, in Italia non ultra quingenos(五百) sestertios remisit(免除).
またローマでは年二千セステルティウスまで、イタリアでは五百セステルティウスまで家賃を免除した。
Adjecit epulum ac viscerationem(食肉の配給) et post Hispaniensem(ヒスパニア) victoriam duo prandia(昼食); nam cum prius parce(けちな) neque pro(応じた) liberalitate sua praebitum(提供) judicaret, quinto post die aliud largissimum praebuit.
さらに饗宴を催し、肉類を供与した。特にイスパニア戦の勝利の後には饗宴を二回も催した。というのは最初の饗宴は自分の気前のよいところを十分に見せていないと考えて五日後に今度は贅沢を極めた饗宴を催したからである。
[39] Edidit(催す) spectacula varii generis: munus gladiatorium, ludos(芝居) etiam regionatim urbe tota et quidem per omnium linguarum histriones(俳優), item circenses(円形競技場) athletas naumachiam(模擬海戦).
催し物は多種多様にわたっていた。剣闘士の競技や芝居をローマ全市の各地区毎に催し、世界の各国語で上演させた。さらにレース競技、体育競技、模擬海戦なども同様に行った。
Munere in foro depugnavit(戦う) Furius Leptinus stirpe(家系) praetoria et Q. Calpenus senator quondam actorque causarum.
フォルムにおける剣闘士の試合では、プラエトルの家系のフリウス・レプティヌスと前元老院議員で法廷弁護士のクィントゥス・カルペヌスとが互いに斃れるまで戦った。
Pyrricham(ダンス) saltaverunt(踊る) Asiae Bithyniaeque principum liberi.
アジアとビテュニアの王たちの息子は剣舞を踊った。
Ludis Decimus Laberius eques Romanus mimum(笑劇) suum egit donatusque quingentis(五百) sestertiis(千) et anulo aureo sessum(座る) in quattuordecim(14) e scaena per orchestram transiit.
演劇ではローマの元騎士のデキムス・ラベリウスが自作のパントマイムを演じ、上演が終ると、五十万セステルティウスと金の指環を贈られ、舞台から管絃楽団の間を通って、騎士階級のため十四列の席を設けてある場所に着席した。
Circensibus(競争) spatio Circi(円形競技場) ab utraque parte producto et in gyrum(円) euripo(堀) addito
競走のためには、競走コースを円形劇場の両端からさらに延長し、その周りに幅の広い壕を掘鑿した。
quadrigas(四頭馬車) bigasque(二頭馬車) et equos desultorios(曲馬師の) agitaverunt(催す) nobilissimi juvenes.
すると身分の極めて高い青年達が四頭立てと二頭立ての戦車を御し、曲芸乗りの馬をも操った。
Trojam lusit turma(小隊) duplex maiorum minorumque puerorum.
トロヤと呼ばれる模擬戦が子供たちの年少組と年長組によって演ぜられた。
Venationes editae(催す) per dies quinque ac novissime(最後に) pugna divisa in duas acies, quingenis(五百) peditibus, elephantis vicenis(二十), tricenis(三十) equitibus hinc et inde commissis.
野獣との格闘は五日連続して行われ、最後を飾るものとして、それぞれ五百の歩兵、二十頭の象、三十の騎兵からなる二個軍団の間で戦闘が行われた。
Nam quo laxius dimicaretur, sublatae metae inque earum locum bina castra exadversum constituta erant.
この戦闘を行う場所を広げるために、折り返しの標柱はとり除かれ、そのあとヘ二つの陣地が互いに向きあって作られた。
Athletae stadio ad tempus(臨時に) exstructo(建てる) regione Marti campi certaverunt per triduum(三日).
体育競技がマルス広場のわざわざそのために造られた臨時のスタディアムで三日続けて行われた。
Navali proelio in Minore Codeta defosso lacu biremes ac triremes quadriremesque Tyriae et Aegyptiae classis(艦隊) magno pugnatorum(戦士) numero conflixerunt.
海戦のためにはミノール・コデタ(マルス広場の近く)に人工の湖が掘られ、ティルス(フェニキア)とエジプトの艦隊に属し、大勢の戦士が乗り組んでいる、二段撓、三段撓あるいは四段携の船の競争も行われた。
Ad quae omnia spectacula tantum undique confluxit hominum, ut plerique advenae(外国人) aut inter vicos(通り) aut inter vias tabernaculis(テント) positis manerent(泊まる),
これらすべての催し物に各地から夥しい群衆がどっと押し寄せたので、彼等の多くは街路や道路沿いに張られたテントに宿をとらざるをえなかった。
ac saepe prae turba elisi exanimatique sint plurimi et in his duo senatores.
また人混みに押し潰されて死んだものも多く、そのなかには二人の元老院議員も含まれていた。
[40] Conversus(向かう) hinc ad ordinandum rei publicae statum
その次にカエサルは国内の改革に注意を向けて、
fastos(暦) correxit jam pridem vitio(過失) pontificum per intercalandi(閏を置く) licentiam adeo turbatos, ut neque messium(収穫) feriae(祭日) aestate(夏) neque vindemiarum(ブドウ収穫) autumno competerent(一致する);
暦法を改正した。というのは祭司たちが間違って勝手に月の数や日数を増したために暦がすでに出鱈目になり、収穫の祭の時期が夏にこなかったり、葡萄のとり入れの祭が秋でなかったりしたためである。
annumque ad cursum solis accommodavit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset et intercalario mense sublato unus dies quarto quoque anno intercalaretur.
彼は一年を三百六十五日とし、閏月を廃止して、四年に一度一日を加算して、一年を太陽の運行にあわせた。
Quo autem magis in posterum(次の年) ex Kalendis Januariis novis temporum(季節) ratio(順序) congrueret, inter Novembrem ac Decembrem mensem interjecit duos alios;
さらに次の年の一月一日がちょうど正しい季節にあたるように十一月と十二月の間に二カ月を挿んだ。
fuitque is annus, quo haec constituebantur, quindecim mensium cum intercalario, qui ex consuetudine in eum annum inciderat.
こういうふうにして作られた一年は、昔からの慣習でその年に属していた閏月を含めて十五ヵ月ということになった。
[41] Senatum supplevit, patricios allegit(任命), praetorum aedilium quaestorum, minorum etiam magistratuum numerum ampliavit(増大する);
彼は元老院の空席を充たし、貴族を増員し小役人ばかりでなくプラエトル、アエディリス(造営官)、クワエストルを増員した。
nudatos opere censorio aut sententia judicum de ambitu condemnatos restituit.
ケンソル(監察官)の権限によって罷免されたり、陪審員によって汚職の判決を受けた人々を復職させた。
Comitia cum populo partitus est, ut exceptis consulatus competitoribus de cetero numero candidatorum pro parte dimidia(半分) quos populus vellet (ut) pronuntiarentur, pro parte altera quos ipse dedisset.
またコンスルの場合は別として、政務官の選挙を分割し、半数は民会の意思によって任命されるようにし、残りの半数は自分が直接任命するようにした。
Et edebat(布告) per libellos(文書) circum tribum missos scriptura(文言) brevi:
そしてこのことを次のような簡単な通知のなかで発表し、各選挙区に配布した。
'Caesar dictator illi tribui. Commendo(推薦する) vobis illum et illum, ut vestro suffragio suam dignitatem(栄職) teneant(就く).'
「ディクタトルなるカエサルから某選挙区へ。私は某を貴殿の投票によってその地位に就任させるよう推薦する。」
Admisit ad honores et proscriptorum liberos.
公職追放処分になった者の息子たちにも官職につくことを認めた。
Judicia ad duo genera judicum(陪審員) redegit, equestris ordinis ac senatorii; tribunos aerarios(会計官), quod erat tertium, sustulit.
陪審員となる権利を騎士と元老院議員の二階級だけに限り、第三の階級であるトリブヌス・アエラリウス(会計官)からはその資格を剝奪した。
Recensum populi nec more nec loco solito, sed vicatim per dominos insularum egit atque ex viginti trecentisque(三百二十) milibus(千) accipientium frumentum e publico(公費) ad centum quinquaginta(百五十) retraxit;
民衆の財産査定は従来の方法によらず、従来の場所で行わずに、通りにあるアパート単位で家主の助けを借りて行い、公費で穀物の支給を受ける者の数を三十二万から十五万に減らした。
ac ne qui novi coetus recensionis causa moveri quandoque possent, instituit, quotannis in demortuorum(死者) locum ex iis, qui recensi non essent, subsortitio(補充抽選) a praetore fieret.
そして新たな査定のために群衆が暴れないように、毎年の死亡者の分の補充をまだ査定されていないものの中からプラエトルが抽選して行うように規定した。
[42] Octoginta autem civium milibus in transmarinas colonias distributis, ut exhaustae quoque urbis frequentia suppeteret, sanxit(禁ずる), ne quis civis maior annis viginti minorve quadraginta, qui sacramento(軍務) non teneretur, plus triennio(三年) continuo Italia abesset,
八万の市民を海外植民地に送ったためにローマの人口が著しく減少したので、その対策として、年齢が二十歳と四十歳との間で、軍務についていない者は連続三年以上イタリアを離れて住むことを禁じた。
neu qui senatoris filius nisi contubernalis(同伴) aut comes(随行) magistratus peregre(外国へ) proficisceretur;
また元老院議員の息子には、政務官の同行者としてあるいはその随員となる場合を除いて、国外に出ることを禁じた。
neve ii, qui pecuariam(牧畜) facerent, minus
parte(三分の一) puberum(成人) ingenuorum(自由民) inter pastores(羊飼い) haberent.
牧畜業者が使用する牧夫のうち自由民はその三分の一以下であってはならないという法律を設けた。
Omnesque medicinam Romae professos(職業とする) et liberalium artium doctores, quo libentius et ipsi urbem incolerent et ceteri appeterent(訪れる), civitate donavit.
彼はまたローマに住むすべての開業医と学芸を教えるすべての教師に市民権を与えたが、これは彼等にローマに住みたいという気持を一層強くさせ、他の者にもローマへ行きたい気持を起させるためであった。
De pecuniis mutuis(借りた) disjecta(粉砕する) novarum tabularum(帳消し) exspectatione, quae crebro(頻繁に) movebatur(扇動する),
次は借金の話だが、借金の棒引は一切許さず、希望を煽っていた人々を失望させた。
decrevit tandem, ut debitores creditoribus satis facerent(弁済する) per aestimationem possessionum, quanti quasque ante civile bellum comparassent(獲得), deducto summae aeris alieni(借金), si quid usurae(利息) nomine numeratum aut perscriptum(手形を切る) fuisset;
しかし結局、債務者は内乱の起る前に獲得したときの相場で自分たちの担保物件を評価して、すでに現金で支払い済みの或いは手形発行済みの利子を元金から差引いたのち債権者へ弁済するように定めた。
qua condicione quarta pars fere crediti(貸金) deperibat(滅びる).
お蔭で債務者の借金の約四分の一が帳消しになった。
Cuncta collegia(組合) praeter antiquitus(副 昔から) constituta distraxit(解散する).
彼はまたよほど歴史の古いものを除いて一切の同業組合を解散した。
Poenas facinorum auxit; et cum locupletes eo facilius scelere se obligarent(罪を犯す), quod integris patrimoniis exsulabant(亡命), parricidas(殺人), ut Cicero scribit, bonis omnibus, reliquos dimidia parte multavit(没収).
犯罪に対しては刑罰を重くした。金持は罪を犯しても国外追放になるだけで、財産を失うことは全然無いため、平気で罪を犯すので、殺人には、キケロの記すところでは、その財産の全部を、他の犯罪は財産の半分を没収して処罰した。
[43] Jus laboriosissime ac severissime dixit. Repetundarum(不法誅求) convictos etiam ordine senatorio movit.
彼の裁判は極めて良心的かつ厳正であった。属州に対する不法搾取の罪を宣告された者は元老院議員の地位をとりあげた。
Diremit(解消する) nuptias praetorii viri, qui digressam a marito(夫) post biduum(二日) statim(すぐに) duxerat, quamvis sine probri(不貞) suspicione.
元プラエトルが前日他の男と離婚したばかりの女と結婚した場合には、たとえその二人が姦通していたという疑いが無くともその結婚を無効とした。
Peregrinarum(外国の) mercium(商品) portoria(関税) instituit(設定).
外国製品には関税を課した。
Lecticarum(輿) usum, item conchyliatae(紫染め) vestis et margaritarum(真珠) nisi certis personis et aetatibus perque certos dies ademit(禁じる).
特定の地位と年齢に達しない者には、特定の日以外には駕籠(かご)を使うことや深紅の衣服を着たり、真珠を身に着けることを禁じた。
Legem praecipue sumptuariam(奢侈取締り) exercuit dispositis circa macellum(食料品) custodibus(監視), qui obsonia(おかず) contra vetitum(禁止) retinerent deportarentque ad se,
とくに贅沢禁止令を励行し、法を犯して売りだされている山海の珍味を押収して自分のところへ運ばせるために市場のいたるところに監視人を配置した。
submissis nonnumquam lictoribus atque militibus, qui, si qua custodes fefellissent(隠れる), jam apposita(給仕) e triclinio(食堂) auferrent.
ときにはリクトル(護衛)や兵士を派遣して、監視人の目を逃れた料理の品はたとえ食卓に出されたのちであっても食堂から回収させた。
[44] Nam de ornanda instruendaque urbe, item de tuendo ampliandoque imperio plura ac maiora in dies(毎日) destinabat(決める):
ローマの装飾のために、またローマ帝国の維持と拡大のために毎日のように益々多くの益々大規模な計画をたてた。
in primis Martis templum, quantum nusquam esset, exstruere(建設) repleto et complanato(ならす) lacu, in quo naumachiae spectaculum ediderat,
その第一は模擬海戦が催された湖を埋め立てて地ならしをして、かつてない規模のマルス神殿を建てること、
theatrumque summae magnitudinis(大きさ) Tarpeio monti accubans;
タルペイウスの岩(罪人を突き落とした)に沿って巨大な劇場を造ることであった。
jus civile ad certum modum redigere(減らす) atque ex immensa diffusaque legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre(集める) libros;
その次は市民法を簡素化し、あまりにも膨大な夥しい法令のなかから最も優れかつ最も本質的なもののみを、ごく少数の冊数に収めることであった。
bibliothecas(図書館) Graecas Latinasque quas maximas posset publicare data Marco Varroni cura(任務) comparandarum ac digerendarum(分類);
さらにギリシア語とラテン語の書物の最大の蔵書を誇る公共の図書館を作ることで、書物の調達と選定をマルクス・ウァッローに任した。
siccare Pomptinas paludes(沼); emittere(放つ) Fucinum lacum; viam munire a mari Supero(アドリア海) per Appennini dorsum(背中) ad Tiberim usque;
それからポンプティヌムの沼地(ラティウム)の干拓、フキヌス湖(イタリア中部)の排水、アドリア海沿岸からアペニヌス山脈の脊梁(せきりょう)を横切ってティベリス河にいたる国道の建設、
perfodere(開削) Isthmum(地峡); Dacos, qui se in Pontum et Thraciam effuderant, coercere;
コリントス地峡の開鑿、ポントスとトラキアに流れ込んだダキア人(ダニューブ川下流)の追放、
mox Parthis inferre bellum per Armeniam minorem nec nisi ante expertos aggredi proelio.
さらにまた小アルメニア(キプロス対岸)を経由してパルティア人(イラン)を攻撃すること、ただし彼等の戦術を知り抜くまでは彼等との決戦を避けること。
Talia agentem atque meditantem mors praevenit(先に来る).
これらの事業と計画は彼の死によってすべて打ち切られてしまった。
De qua(morte) prius quam dicam, ea quae ad formam et habitum et cultum et mores, nec minus quae ad civilia et bellica eius studia pertineant, non alienum(不適切) erit summatim(かいつまんで) exponere(語る).
しかし彼の死について話すまえに、彼の一市民としての、また一軍人としての行動ばかりでなく、彼の風采、服装、生活ぶり、性格を簡単に述べておいても無駄ではあるまい。
[45] Fuisse traditur excelsa(高い) statura, colore candido, teretibus(滑らか) membris, ore paulo pleniore(大きい), nigris vegetisque(鮮やか) oculis, valitudine prospera, nisi quod tempore extremo(晩年) repente animo linqui(受 失心する) atque etiam per somnum exterreri(怯える) solebat.
伝えられるところによると、カエサルは背が高く、皮膚は白く、手足の形がよく整い、口はやや大きく、眼は黒く鋭く、晩年に突然失神状態に陥ったり、悪夢に悩まされた以外には健康であった。
Comitiali(癲癇) quoque morbo bis inter res(戦争) agendas correptus(襲われる) est.
遠征中二回癲癇の発作に襲われたことがある。
Circa corporis curam morosior(気難しい), ut non solum tonderetur(散髪) diligenter ac raderetur(剃る), sed velleretur(引き抜く) etiam, ut quidam exprobraverunt,
少し風采を気にしすぎるほうで、いつも頭髪をきちんと刈り込み、顔はよく当っていたばかりでなく、余分の毛を引き抜かせたりして一部の者から悪口をいわれていた。
calvitii(ハゲ) vero deformitatem iniquissime ferret saepe obtrectatorum(中傷者) jocis(複与 からかい) obnoxiam(さらされる) expertus(経験した).
彼の禿頭はしばしば彼を中傷するものの嘲笑の的となり、大いに彼を悩ました。
Ideoque et deficientem(なくなる) capillum(髪の毛) revocare a vertice adsueverat
そのためいつも乏しい髪の毛を頭のてっぺんから撫でおろしていた。
et ex omnibus decretis(決議した) sibi a senatu populoque honoribus non aliud aut recepit aut usurpavit(享受) libentius quam jus laureae(月桂樹の) coronae perpetuo gestandae(身につける).
そして元老院や民会の決議で彼に与えられたあらゆる栄誉の中で、あらゆる場合に月桂冠をかぶる特権ほど喜んで受け、喜んで利用したものはなかった。
Etiam cultu(服装) notabilem(目立つ) ferunt: usum enim lato clavo(元老院の服) ad manus fimbriato(房飾り付き) nec umquam aliter quam ut(いつもまさに) super eum cingeretur(帯をする), et quidem fluxiore(垂れた) cinctura(帯);
服装も変っていたといわれている。房飾りをした手首まで届く袖附きの元老院議員の紫縞の制服を着用し、いつもその上に帯をして、しかもだらりと締めていた(＝普通は帯はしない)。
unde emanasse(知られる) Sullae dictum optimates saepius admonentis(忠告), ut male praecinctum puerum caverent.
世人のいうところによれば、「だらしなく帯をしている男子に気をつけよ」という貴族党への警告がしばしばスッラの口から出たのは実はこれが原因だったのである。
[46] Habitavit primo in Subura modicis aedibus, post autem pontificatum maximum in Sacra via domo publica.
彼は最初はスブラ(ローマの下町)の質素な家に住んでいたが、ポンティフェクス・マクシムス(前63年)になってからはウィア・サクラ(表通り)の公邸に住んでいた。
Munditiarum(瀟洒) lautitiarumque(贅沢) studiosissimum multi prodiderunt(伝える):
多くの著者の記すところによると彼は屋敷の優雅と贅沢を非常に好んだ。
villam in Nemorensi a fundamentis incohatam(着手する) magnoque sumptu absolutam(完成), quia non tota ad animum ei responderat, totam diruisse(破壊する), quanquam tenuem(貧しい) adhuc et obaeratum(負債がある);
ネモレンセの別荘(アッピア街道)には基礎工事から大金を投じて仕上げながら、気に入らないところがあるといって、当時まだ貧乏で大きな負債があったにもかかわらず、それをとり毀させた。
in expeditionibus(遠征) tessellata(モザイク模様) et sectilia(モザイクの) pavimenta(舗装) circumtulisse(持って回る).
また、遠征のときにはモザイク模様の舗装材料を持ち歩いたと伝えられている。
[47] Britanniam petisse spe margaritarum, quarum amplitudinem conferentem(比較する) interdum sua manu exegisse(吟味する) pondus;
彼がブリタンニア(ブリテン島)に侵入したのは真珠を手に入れたかったからであり、その大きさを比較する際にときどき自分の手でその重さを計ったそうである。
gemmas(宝石), toreumata(浮彫り細工), signa, tabulas(絵) operis(作品) antiqui semper animosissime comparasse;
彼はまた宝石、彫刻品、彫像、古代芸術家の画を常に極めて熱心に蒐集した。
servitia(奴隷) rectiora politioraque immenso pretio, et cuius ipsum etiam puderet, sic ut rationibus(勘定) vetaret inferri(記入).
また奴隷は容姿、性格ともに秀れたものを法外な値で買い集めていたが、法外な代金を払ったことを恥しく思い、勘定書の中に記入することを禁じたそうである。
[48] Convivatum(会食) assidue per provincias duobus tricliniis(食堂), uno quo sagati palliative(ローマとギリシアの外套を着た), altero quo togati cum illustrioribus provinciarum discumberent(食事する).
さらに属州ではいつも二つの別々の食堂で饗宴を催し、一方の食堂では部下の将校あるいはギリシアの友人が、別の食堂ではローマの市民や属州の住民の中の有力者が食卓の前の臥床に横たわっていた。
Domesticam disciplinam in parvis ac maioribus rebus diligenter adeo severeque rexit(指揮する), ut pistorem(パン屋) alium quam sibi panem convivis(会食仲間) subicientem(出る) compedibus(足枷) vinxerit,
家政には事の大小をとわず極めて厳格でやかましく、一度などパン焼職人がお客に出したパンと違った種類のパンを自分に出したといって彼を投獄したことがある。
libertum gratissimum ob adulteratam equitis Romani uxorem, quamvis nullo querente, capitali poena(死罪) affecerit(罰を与える).
またお気にいりの解放奴隷を騎士身分のローマ市民の妻と姦通したかどで、夫からは全然告訴がでていないのに死刑に処した。
[49] Pudicitiae(貞潔) eius famam nihil quidem praeter Nicomedis contubernium(交友) laesit, gravi tamen et perenni(不断の) opprobrio(侮辱) et ad omnium convicia(罵倒) exposito(さらす).
彼の貞潔の誉を傷つけるものがただ一つあった。ニコメデス王との男色関係である(二節)。しかもこの一事が彼の名声にいつまでも消えない深い汚点を残し、あらゆる人々からの悔辱に身をさらすもとになった。
Omitto(無視する) Calvi Licini notissimos versus:
リキニウス・カルウスの悪名高い詩句については何も語るまい。
"Bithynia(主) quicquid
et pedicator(男娼) Caesaris umquam habuit."
「ビテュニアには何もかも揃っていてカエサルの男娼さえいた」
Praetereo actiones Dolabellae et Curionis patris, in quibus eum Dolabella 'paelicem(恋敵) reginae, spondam(寝台) interiorem regiae(王の) lecticae(輿),' at Curio 'stabulum(売春宿) Nicomedis et Bithynicum fornicem(売春宿)' dicunt.
ドラベッラと大クリオの悪口雑言のことも触れずにおくが、このなかでドラベッラは彼を「王妃の恋敵、王の閨房のお相手」と呼び、クリオは「ニコメデスの女郎屋、ビテュニアの妓楼」と呼んでいる。
Missa etiam facio(捨てる) edicta Bibuli, quibus proscripsit collegam(パートナー) suum Bithynicam reginam(女王), eique antea regem fuisse cordi(いとしい), nunc esse regnum.
ビブルスはその布告のなかで、彼を「ビテュニアの王妃」と呼び、「彼はかつては王に惚れ込んだが、今は王の国土に惚れ込んでいる。」と評していることについても何もいうまい。
Quo tempore, ut Marcus Brutus refert, Octavius etiam quidam valitudine mentis liberius(自由) dicax(辛辣な) conventu(集まり) maximo, cum Pompeium regem appellasset, ipsum reginam salutavit.
マルクス・ブルートゥスの明言するところによると、ほぼ同じ頃、オクタヴィウスとかいう、気が狂って口から出まかせをいう男が黒山のような群衆のなかでポンペイウスには「王」と呼びかけた後で、カエサルには「王妃」と呼びかけたそうである。
Sed C. Memmius etiam ad cyathum(酌) et vinum(酒) Nicomedi stetisse obicit(非難), cum reliquis exoletis(男娼), pleno convivio(宴会), accubantibus nonnullis urbicis(ローマの) negotiatoribus(商人), quorum refert nomina.
しかしガイウス・メンミウス(２３節)にいたってはカエサルはある大きな晩餐会で他の男娼とともにニコメデスの酌取りをやったこと、しかもローマからきた商人も何人かこの宴席に列なっていたとその商人の名前まで挙げて遠慮のない攻撃を加えている。
Cicero vero non contentus in quibusdam epistulis scripsisse a satellitibus(従者) eum in cubiculum regium eductum in aureo lecto veste purpurea decubuisse(完不dēcumbō寝る) floremque(花) aetatis(青春) a Venere orti in Bithynia contaminatum(損なう),
それどころか、キケロは、カエサルが王の従臣たちの案内で王の寝室に入り、紫の衣を身に纏って黄金の寝床に横たわり、ウェヌスの末裔(６節)の童貞(＝カエサル)がビテュニアで汚されたことを手紙で何回も書き送っただけでは満足せず、
quondam etiam in senatu defendenti ei Nysae causam, filiae Nicomedis, beneficiaque regis in se commemoranti:
カエサルが元老院でニコメデスの娘ニューサを弁護する演説をし、自分に対する王の恩義を並べ立てていたとき、キケロは大声で叫んだ。
'remove(やめろ),' inquit, 'istaec, oro te, quando notum(既知) est, et quid ille tibi et quid illi tute dederis.'
「止めてくれ、その話は。王が君に何を与えたか、またその返礼に君が何を王に与えたかは我々誰一人知らぬ者はないのだ。」
Gallico denique triumpho milites eius inter cetera carmina, qualia currum prosequentes joculariter(ふざけて) canunt, etiam illud vulgatissimum(卑しい) pronuntiaverunt:
最後に、ガリア戦役の勝利を祝う凱旋式で、戦車の後を行進する兵士が一般に唱う俗歌に混って、彼の兵士たちは次の卑猥極まる歌を唱った。
Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem:
Ecce Caesar nunc triumphat qui subegit Gallias,
Nicomedes non triumphat qui subegit Caesarem.
ガリアの征服者はカエサル、
そのカエサルの征服者はニコメデス、
こはいかに、ガリアの征服者カエサルには凱旋式があるのに、
カエサルの征服者ニコメデスには凱旋式が無いのだ。
[50] Pronum(前のめり) et sumptuosum(贅沢) in libidines fuisse constans opinio est, plurimasque et illustres feminas corrupisse, in quibus Postumiam Servi Sulpici, Lolliam Auli Gabini, Tertullam Marci Crassi, etiam Cn. Pompei Muciam.
彼の女性関係が不羈奔放で多くの有名婦人を誘惑したことは世の通説になっている。その中にはセルウィウス・スルピキウスの妻ポステュミア、アウルス・ガビニウスの妻ロッリア、マルクス・クラッススの妻テルトゥッラ、さらにはグナエウス・ポンペイウスの妻を含まれる。
Nam certe Pompeio et a Curionibus patre et filio et a multis exprobratum(とがめる) est, quod cuius causa post tres liberos exegisset(離婚) uxorem et quem gemens(嘆く) Aegisthum appellare consuesset, eius postea filiam potentiae cupiditate in matrimonium recepisset.
それはともかく、ポンペイウスが自分との間に三人の子供まで生んだ妻(ムキア)をカエサルのために離婚して、カエサルにアイギストスのような男だと絶望的な痛罵を浴せたにもかかわらず、権力に対する欲望のためそのカエサルの娘(ユリア)と結婚したことを、クリオ一父子その他多くの人から非難されたことは間違いのない事実である。
Sed ante alias dilexit Marci Bruti matrem Serviliam, cui et proximo suo consulatu sexagiens(六十倍) sestertium(十万セステルティウス) margaritam mercatus est
しかしカエサルは他の誰よりもマルクス・ブルートゥスの母セルウィリアを愛し、第一回目のコンスルの職にあったとき六百万セステルティウスもする真珠を彼女に買い与えている。
et bello civili super alias donationes(他の贈り物) amplissima praedia ex auctionibus(競売) hastae(公の競売) minimo addixit(落札);
また内乱時代にも、他の贈物の他に、公立競売場で立派な地所をただみたいな値で彼女のために落札した。
cum quidem plerisque vilitatem(安値) mirantibus(驚く) facetissime(機知に富む) Cicero: 'quo melius,' inquit, 'emptum sciatis, tertia deducta';
そして誰かがあまりの安値に驚きの声を発したとき、キケロの放った言葉がふるっている。「君が考えているよりまだまだ安いんだよ。三分の一(テルティア)も割引ずみなんだから。」
existimabatur enim Servilia etiam filiam suam Tertiam Caesari conciliare.
事実セルウィリアはそのころ自分の娘テルティアをカエサルの情婦に提供していたと考えられていたのである。
[51] Ne provincialibus quidem matrimoniis(妻) abstinuisse vel(特に) hoc disticho(二行連句) apparet jactato aeque(また) a militibus per Gallicum triumphum:
カエサルが属州で数々の情事を重ねずにはいられなかったこともガリア戦勝記念の凱旋式の間に兵士が歌った次の対句にはっきりと現われている。
Urbani, servate uxores: moechum(姦夫) calvom(ハゲ) adducimus.
Aurum in Gallia effutuisti, hic sumpsisti mutuum(借りる).
ローマの市民よ、妻を守れ、これが禿頭の間男の名人だ。
貴様はローマで借りた金をガリアで浮気女に使い果したのだ。
[52] Dilexit(愛する) et reginas, inter quas Eunoen Mauram Bogudis uxorem, cui maritoque eius plurima et immensa tribuit, ut Naso scripsit;
彼は王妃たちとも情事があり、なかでもボグド(マウレタニア王)の妻エウノエとその夫には素晴しい贈物をしたとマルクス・アクトリウス・ナソーは記している。
sed maxime Cleopatram, cum qua et convivia in primam lucem(明け方) saepe protraxit et eadem nave thalamego(伝馬船) paene Aethiopia tenus Aegyptum penetravit, nisi exercitus sequi recusasset,
しかし一番愛していたのはクレオパトラで、彼女とともにしばしば夜が明けるまで饗宴を催し、もし彼の兵士たちが随行を断らなかったならば、彼女の御座船に乗って彼女とともにエジプトを通ってほとんどエティオピアまで行ったであろう。
quam denique accitam(呼び寄せる) in urbem non nisi(〜まで) maximis honoribus praemiisque auctam(与える) remisit(返す) filiumque natum appellare nomine suo passus est.
最後には彼女をローマに呼び寄せ、彼女に高い栄誉と贅沢な贈物を与えるまでは彼女を放さず、彼女が生んだ自分の息子を自分の名に因んでカエサリオンと名づけることさえ許したのである。
Quem quidem nonnulli Graecorum similem quoque Caesari et forma et incessu tradiderunt.
事実、一部のギリシア人はこの子供は顔立ちといい、歩きぶりといいカエサルそっくりだと伝えている。
M. Antonius agnitum(認知) etiam ab eo senatui affirmavit, quae scire C. Matium et C. Oppium reliquosque Caesaris amicos;
マルクス・アントニウスはカエサルはこの少年が実際に自分の息子であることを認知し、またガイウス・マティウス、ガイウス・オッピウスその他のカエサルの友人たちはこのことを知っていると元老院で明言した。
quorum Gaius Oppius, quasi plane defensione ac patrocinio(弁解) res egeret(必要とする), librum(本) edidit, non esse Caesaris filium, quem Cleopatra dicat.
しかしオッピウスはカエサルの悪評を晴らしてやる必要を感じたかのようにクレオパトラがカエサルの息子だと認めた子供は実は彼の子でないことを証明するために一書を公にした。
Helvius Cinna tr. pl. plerisque confessus est habuisse se scriptam paratamque legem, quam Caesar ferre jussisset cum ipse abesset, uti uxores liberorum quaerendorum(子を儲ける) causa quas et quot uellet ducere liceret.
トリブヌス・プレビスのヘルウィウス・キンナはかねてカエサルからローマに不在中に民会に提出するように命ぜられていた法案、即ちカエサルが子供を儲けるためにはどんな女と結婚しても、妻を何人持ってもそれを法律で認める法案を正式に起草したことを数人の者に洩らした。
At ne cui dubium omnino sit et impudicitiae(不貞) et adulteriorum(姦通) flagrasse infamia(恥辱にまみれる), Curio pater quadam eum oratione omnium mulierum virum et omnium virorum mulierem appellat.
しかし彼が恥知らずの悪徳や姦通のために評判が悪かったことに疑う余地が一切ないことは、大クリオが彼の演説の中でカエサルのことを「あらゆる女にもてる男、あらゆる男にもてる女」と呼んでいる一事から分かる。
[53] Vini parcissimum(控え目) ne inimici quidem negaverunt.
彼が葡萄酒をほとんど口にしなかったことは彼の敵さえ否定していない。
Marci Catonis est: unum ex omnibus Caesarem ad evertendam rem publicam sobrium accessisse(取組む).
素面で国家の顚覆を図ったのはカエサルだけだというマルクス・カトーの言草がある。
Nam circa victum(食物) Gaius Oppius adeo indifferentem docet, ut quondam ab hospite conditum(condo貯蔵した) oleum pro viridi(新鮮な) appositum(給仕された) aspernantibus(拒否する) ceteris solum etiam largius(たっぷり) appetisse(appeto) scribat, ne hospitem aut neglegentiae aut rusticitatis videretur arguere(とがめる).
食物の点でもガイウス・オッピウスの伝えるところによると彼は美食には趣味がなかったので、ある時宴会の招待主が新鮮な油を出さずに古い油を食膳に供したとき、他の客が全然手をつけようとしないのに、彼はいつになくたっぷりと食べて、主人の不注意や不作法を責めているような様子は全然見られなかった。
[54] Abstinentiam(倹約) neque in imperiis neque in magistratibus praestitit.
軍司令官在職中もローマで政務官職についているときも彼は金銭問題でとても潔癖であったとはいえない。
Ut enim quidam monumentis suis testati(証言する) sunt, in Hispania pro consule et a sociis pecunias accepit emendicatas(求めて得る) in auxilium aeris alieni et Lusitanorum quaedam oppida, quanquam nec imperata(命令) detrectarent(拒絶) et advenienti portas patefacerent, diripuit hostiliter.
一部の人の追想録にも記されているように、イスパニアのプロコンスル(総督)をしていたとき、借金の返済を助けるよう同盟者に金を要求したばかりでなく、彼の命令を受け入れて、彼が到着すると城門を開けたにもかかわらず、ルシタニア(ポルトガル)のいくつかの町を攻撃し略奪した。
In Gallia fana(神殿) templaque deum donis referta(満ちた) expilavit(略奪), urbes diruit saepius ob praedam quam ob delictum(過失);
ガリアでは奉献物のいっぱい供えられている神殿を略奪し、町を略奪するのも町の方に落度があったためよりも略奪それ自身が目的で行う場合の方が多かった。
unde factum, ut auro abundaret(あふれる) ternisque(三) milibus nummum in libras(単位リブラ) promercale(売却品) per Italiam provinciasque divenderet(売る).
その結果、あり余るほどの黄金を手に入れたので、一リブラ三千セステルティウスの割で全イタリアおよび属州で売りに出した。
In primo consulatu tria milia pondo(重さ) auri furatus(盗む) e Capitolio tantundem inaurati aeris reposuit.
第一回のコンスル在職中、カエサルはカピトリウムの神殿から約一トンの金を盗み出し、その代りに同じ重さの金メッキした青銅を置いた。
Societates ac regna pretio(代価) dedit, ut qui uni Ptolemaeo prope sex milia talentorum suo Pompeique nomine abstulerit.
彼は同盟関係や王位をも金で売った。現にプトレマイオスからだけでも自分とポンペイウスの名で六千タラント近くの金をゆすりとった。
Postea vero evidentissimis(明白な) rapinis(略奪) ac sacrilegiis(sacrilegium聖物窃盗) et onera(負担) bellorum civilium et triumphorum ac munerum sustinuit impendia(出費).
後には他に類を見ない厚顔無恥な略奪と神殿荒らしによって内乱、凱旋式、見世物などの莫大な出費を賄った。
[55] Eloquentia militarique re aut aequavit praestantissimorum gloriam aut excessit.
雄弁と戦争の技術にかけては、その方面の最も代表的な人物の名声に匹敵するかあるいはそれを凌いでいた。
Post accusationem Dolabellae haud dubie principibus patronis(弁護人) annumeratus est(数に入れる).
ドラベッラを告発したあと彼は文句なしに第一流の法廷弁護士の一人に数えられていた。
Certe Cicero ad Brutum oratores enumerans negat se videre, cui debeat Caesar cedere, aitque eum elegantem, splendidam quoque atque etiam magnificam et generosam quodam modo rationem dicendi tenere;
それはともかくキケロは彼の『ブルートゥス』(262)のなかで雄弁家たちを論評して、カエサルの文体は明晰優雅、荘重であり、ある意味においては高雅でさえあると論断し、否、むしろ彼が一籌を輸すべき(ひけをとる)雄弁家は見当らぬといっている。
et ad Cornelium Nepotem de eodem ita scripsit:
またコルネリウス・ネポスに送った手紙のなかで彼について次のように書いている。
'quid? oratorem quem huic antepones eorum, qui nihil aliud egerunt? quis sententiis(警句) aut acutior aut crebrior? quis verbis aut ornatior aut elegantior?'
「それにしても、専ら雄弁術一筋に生きてきた人たちの中でも、彼の右に出るような雄弁家がいると思うかね。彼よりも鋭いしかも彼よりも多くの警句を吐いた者があるだろうか。また彼ほど美しく洗練された言葉を用いた者がいるだろうか。」
genus eloquentiae dumtaxat adulescens adhuc Strabonis Caesaris secutus videtur, cuius etiam ex oratione, quae inscribitur 'pro Sardis,' ad verbum nonnulla transtulit in divinationem(告発人決定) suam.
彼は少くとも青年時代に、カエサル・ストラボー(前131-87、90年造営官、キケロ『弁論家について』の主要登場人物)の文体を模倣したらしく、『サルディニア人のために』と題する彼の演説の一部を一言一句そのまま告発人権利獲得のための自作の演説に利用したことがある。
Pronuntiasse autem dicitur voce acuta, ardenti(熱烈な) motu gestuque, non sine venustate(優美).
彼が演説するときの声はかん高く、その動作身振りには情熱が籠っていてしかも気品があったといわれている。
Orationes aliquas reliquit, inter quas temere(出鱈目) quaedam feruntur.
彼は幾つかの演説を残しているが、そのなかには彼の作だかどうか怪しいのもある。
'Pro Quinto Metello' non immerito(不当な) Augustus existimat magis ab actuariis(速記者) exceptam(書き留める) male subsequentibus(後を追う) verba dicentis, quam ab ipso editam;
『クィントゥス・メテッルスのために』と題する演説はカエサル自身が発表したというよりもむしろ彼の演説について行けない速記者たちが筆記したものらしいとアウグストゥスが考えたのも無理からぬことである。
nam in quibusdam exemplaribus(写し) invenio ne inscriptam(題する) quidem 'pro Metello,' sed 'quam scripsit Metello,'
というのはある写本では題目が「メテッルスのために」ではなく、「メテッルスのために彼が書いたところの」となっているからである。
cum ex persona(個人) Caesaris sermo(演説) sit Metellum seque adversus communium obtrectatorum(中傷者) criminationes(告発) purgantis(弁明する).
もっともこの論述はメテッルスとカエサル自身を彼等の共同の告発者の非難に対して弁護するためカエサル自身が演説する積りで書かれたのではあるが。
'Apud milites' quoque 'in Hispania' idem Augustus vix ipsius(カエサル) putat,
それは二部にわかれ、一部は最初の戦闘のとき、他の一部は第二回の戦闘のときに行われたことになっている。
quae tamen duplex(二重の) fertur: una quasi priore habita proelio, altera posteriore, quo Asinius Pollio ne tempus quidem contionandi(演説する) habuisse(動) eum(主) dicit subita hostium incursione(襲撃).
しかしアシニウス・ポッリオの記すところによると、二回目の戦闘のとき敵の急襲を受けたため実際に兵士に向って演説することが出来なかったのである。
[56] Reliquit et rerum suarum commentarios Gallici civilisque belli Pompeiani.
彼はガリア戦争とポンペイウスとの内乱中の自分の行動について回想録(『内乱記』)を残している。
Nam Alexandrini Africique et Hispaniensis(belli
commentariorum) incertus auctor est:
しかし、アレクサンドリア、アフリカ、イスパニアの戦争については誰が書いたのか判っていない。
alii Oppium putant, alii Hirtium, qui etiam Gallici belli novissimum imperfectumque librum suppleverit.
オッピウスだという人もあり、ヒルティウスだという人もあるが、このヒルティウスはまたカエサルが筆をつけなかったガリア戦記の最終巻を書き足している。
De commentariis Caesaris Cicero in eodem Bruto sic refert:
カエサルの回想録(『ガリア戦記』のこと。『内乱記』はカエサルの生前には公表されていないのでキケロは知らない)について、キケロはこれも例の『ブルートゥス』(261)のなかで次のように論じている。
'commentarios scripsit valde quidem probandos: nudi sunt, recti et venusti, omni ornatu orationis tamquam veste detracta; sed dum voluit alios habere parata, unde sumerent qui vellent scribere historiam, ineptis(愚かな) gratum fortasse fecit, qui illa volent calamistris(文飾) inurere(焼きごてでカールさせる), sanos quidem homines a scribendo deterruit.'
「彼は最大級の賞讃に値する回想録を書いている。一語も余分の言葉を含まず、率直でしかも優雅、恰も衣服を脱がされたように一切の修辞的装飾が剥ぎ取られている。しかし彼の目的は歴史を書こうとする者が利用できるような材料を提供することであったが、偶然にも、彼の物語に紫の衣裳を纏わして得意になる馬鹿者たちを喜ばす結果になった。しかし分別のある著者はあれを見て書く気をなくしてしまった」
De isdem commentariis Hirtius ita praedicat(称賛する):
この回想録についてヒルティウスは次のごとく激賞している。
'adeo probantur(称賛) omnium judicio, ut praerepta(奪い去る), non praebita(提供) facultas(機会) scriptoribus videatur.
「本書はあらゆる人からあまりに高い評価を受けているため余人が筆を執る余地が無くなったようである。
Cuius tamen rei maior nostra quam reliquorum est admiratio;
「しかしそれにしてもわれわれほどこの名著を賞讃している者はない。
ceteri enim, quam bene atque emendate, nos etiam, quam facile atque celeriter eos(commentarios) perscripserit, scimus.'
「なるほど他の者はカエサルがいかに上手な、いかに非の打ちどころのない文章を書いたかを知っているが、我々は彼がいかに楽々と、いかに手早くこの本を書き上げたかを知っているからだ」
Pollio Asinius parum diligenter parumque integra veritate compositos putat,
アシニウス・ポッリオはこの回想録はやや杜撰で必ずしも事実に忠実でないと考えている。
cum Caesar pleraque et quae per alios erant gesta temere crediderit et quae per se, vel consulto(故意に) vel etiam memoria lapsus perperam(誤って) ediderit(書く);
カエサルはしばしば他人から彼等の行動について与えられた報告を鵜呑みにしがちであり、自分の行動については、故意かあるいは忘れっぽさのためか歪められた説明をしているからというのである。
existimatque rescripturum et correcturum fuisse.
またポッリオはカエサルはこれを書き直し訂正するつもりだったと考えている。
Reliquit et 'de analogia' duos libros et 'Anticatones' totidem ac praeterea poema quod inscribitur 'Iter'.
このほか、二冊の「類推論」、同じく二冊の「反カトー」、さらに「旅」と題する詩を残している。
Quorum librorum primos in transitu Alpium, cum ex citeriore Gallia conventibus(巡回裁判) peractis ad exercitum rediret,
このうち、第一は彼がアルプスを越え、巡回裁判を行ったことのあるアルプスのこちら側のガリアから自分の軍隊の方へ帰る途中で書いたものであり、
sequentes sub tempus Mundensis proelii fecit; novissimum, dum ab urbe in Hispaniam ulteriorem quarto et vicensimo die pervenit.
第二はムンダの戦闘当時、第三はローマから西イスパニアまでの二十四日間の旅の間に書いたものである。
Epistulae quoque eius ad senatum extant, quas primum videtur ad paginas(ページ) et formam memorialis libelli(ノートブック) convertisse, cum antea consules et duces non nisi transversa charta(パピルス) scriptas mitterent.
元老院に送った手紙も何通か残っているが、かような書類を幾頁にもわけて書き、ノートブックの形にしたのは彼が最初だったらしく、彼以前にはコンスルや将軍は一枚の紙に左の端から右の端までぶっ通しに書いた報告書を送っていたのである。
Extant et ad Ciceronem, item ad familiares domesticis de rebus, in quibus, si qua occultius perferenda(知らせる) erant, per notas(符号) scripsit, id est sic structo litterarum ordine, ut nullum verbum effici(なる) posset:
キケロに送った手紙や、私事について親友に送った手紙が残っているが、親友に宛てた手紙の中では特に秘密に属する事柄は暗号で、つまり単語の意味が分らないようにアルファベットの順序を変えて書いた。
quae si qui investigare et persequi velit, quartam elementorum litteram, id est D pro A et perinde reliquas commutet(接).
これを判読してその意味を掴むためにはアルファベットの第四字DをAに代えるといった具合に、それぞれの文字をそれより四番目の文字と入れ変えなければならない。
Feruntur a puero et ab adulescentulo quaedam scripta, ut 'Laudes Herculis,' tragoedia 'Oedipus,' item 'Dicta collectanea':
少年時代や青年時代には『ヘルクレス頌讚』とか『オイディプス』と題する悲劇、その他『格言集』を書いたといわれている。
quos omnis libellos vetuit Augustus publicari in epistula, quam brevem admodum(極めて) ac simplicem ad Pompeium Macrum, cui ordinandas bibliothecas delegaverat(委任), misit.
しかしアウグストゥスは自分の蔵書の整理係に任命したポンペイウス・マケルに極めて簡明率直な手紙を送ってこれらの小著作類の公表を一切禁止した。
[57] Armorum et equitandi peritissimus, laboris ultra fidem(信じられない) patiens erat.
彼は武術と馬術に秀いで、また苦労に対して信じられないほどの忍耐力を持っていた。
In agmine nonnumquam equo, saepius pedibus anteibat, capite detecto, seu sol seu imber esset;
行軍の際、彼は軍の先頭に立ち、ある時は馬に乗り、ある時は徒歩で、炎熱灼くがごときなかでも雨の中でも帽子を冠らなかった。
longissimas vias incredibili celeritate confecit, expeditus(軽装), meritoria(賃貸し) raeda(四輪馬車), centena(百倍) passuum milia(マイル) in singulos dies;
傭った車に乗り、荷物はほとんど持たずに一日に百マイルも進み、信じられない速さで長い距離を旅した。
si flumina morarentur(遅れる), nando trajiciens(渡る) vel innixus(頼る) inflatis(膨れた) utribus(革袋), ut persaepe nuntios de se praevenerit(先に着く).
行く手を遮ぎる河は泳いで渡るか、あるいは革製の浮き袋に乗って漕ぎ渡り、先に派遣した使者が彼が近づいたことを先触れしないうちに到着することも珍しくなかった。
[58] In obeundis(向かう) expeditionibus dubium cautior an audentior,
遠征を行うにあたって彼が慎重型であったか豪胆型であったかは議論のあるところである。
exercitum neque per insidiosa itinera duxit umquam nisi perspeculatus locorum situs, neque in Britanniam transvexit, nisi ante per se portus et navigationem et accessum ad insulam explorasset(偵察する).
前もって偵察もせずに伏兵の隠れているところへ兵を進めたこともなく、ブリタニアへ渡るときには前もって港や進路やその島への上陸地点を自身で調べたのである。
At idem obsessione(包囲) castrorum in Germania nuntiata per stationes hostium Gallico habitu penetravit ad suos.
ところがこれに反してゲルマニアの彼の陣営が包囲攻撃を受けているという知らせが伝わると、彼はガリア人に身をやつして敵の哨兵の間を突破して味方の軍隊へ進んで行った。
A Brundisio Dyrrachium inter oppositas classes hieme transmisit
彼は冬の季節に敵艦隊の封鎖網を突破してブルンディシウムからデュッラキウムへ渡った。
cessantibusque(遅れる) copiis, quas subsequi jusserat, cum ad accersendas frustra saepe misisset, novissime ipse clam noctu parvulum(小さい) navigium(船) solus obvoluto(隠す) capite conscendit(乗る),
自分の後からついてくるように命じておいた軍隊がぐずぐずして遅れたので、彼等を連れに何回も使いを遣ったが果さず、遂に頭をすっぽりと衣で隠し、夜陰に乗じてこっそりとただ一人小舟に乗り込み、
neque aut quis esset(自分が誰か) ante(→quam) detexit(detego現す) aut gubernatorem cedere adversae tempestati passus est quam paene obrutus(埋もれる) fluctibus(波).
激浪のために今にも投げ出されそうになるまで、自分の身分を明かさず、また舵取りが真正面に吹きつける強風にへこたれることを許さなかった。
[59] Ne religione quidem ulla a quoquam incepto(企て) absterritus(妨げる) umquam vel retardatus est.
信仰心のためにやりかけた仕事を途中で投げ出したり、仕事が遅れることもなかった。
Cum immolanti(犠牲式をする) aufugisset(逃げる) hostia(生贄), profectionem(出発) adversus Scipionem et Jubam non distulit(遅らす).
スキピオとユバを攻める前に神に犠牲を献げているとき、犠牲に供えられた獣が逃げ出したが、彼はこの二人に対する遠征を延期しなかった。
Prolapsus(落ちる) etiam in egressu(上陸) navis verso(好転) ad melius omine(前兆): 'teneo te,' inquit, 'Africa.'
上陸の際に誤って海中に落ちたときでも「アフリカよ、俺はお前をしっかりと掴んだぞ」といって、この不吉な前兆を転じて吉兆とした。
Ad eludendas(馬鹿にする) autem vaticinationes(神託), quibus felix et invictum in ea provincia fataliter Scipionum nomen(氏族名) ferebatur(報告), despectissimum(軽蔑された) quendam ex Corneliorum genere, cui ad opprobrium(侮辱) vitae(生き方) Saluitoni cognomen(渾名) erat, in castris secum habuit.
アフリカではスキピオ家のものがいつも幸運に恵まれ、勝ちを占めることになっているとの神託を嘲笑するために、スキピオ家の一門コルネリウス家の出で無作法を非難する意味でサルウィトーという渾名をつけられていた取るに足りない男をいつも自分の陣営においていた。
[60] Proelia non tantum(〜だけでなく) destinato(計画的に), sed ex occasione(機会に) sumebat(着手) ac saepe ab itinere statim, interdum spurcissimis(汚れた) tempestatibus, cum minime quis moturum(開始する) putaret;
前もって周到な作戦計画を立ててから戦闘を行うこともあったが、機会さえあればしばしば行軍の終った直後でも、また時には、彼が行動を起すとは思われないような甚だしい悪天候のもとでも戦闘を行った。
nec nisi tempore extremo ad dimicandum cunctatior factus est, quo saepius vicisset, hoc minus experiendos(試す) casus(運) opinans nihilque se tantum acquisiturum victoria, quantum auferre calamitas posset.
しかし、ずっと晩年になると、彼の戦闘のやり方は慎重になった。勝利をうる回数が多ければ多いほど冒険を行うべきではないと考え、また一度敗北すれば次の戦闘でたとえ勝利を得ても敗北で失っただけのものを取り戻すことはできないと云う確信からである。
Nullum umquam hostem fudit, quin castris quoque exueret(遠ざける): ita nullum spatium(暇) perterritis dabat.
彼が敵を潰走させるときは必ず敵をその陣営から遠く離し、息つく間も与えなかった。
Ancipiti(不確かな) proelio equos dimittebat(逃がす) et in primis suum, quo maior permanendi(留まる) necessitas imponeretur(課する) auxilio(策) fugae erepto.
戦局が予断を許さぬ場合は逃走の手助けになる馬を、それも自分の馬を真先に追っ払って、部下の軍隊に逃走の望みを絶たせ、自分の陣地をあくまで死守せざるをえないように仕向けた。
[61] Utebatur autem equo insigni(目立つ), pedibus prope humanis et in modum digitorum ungulis(蹄) fissis(割れた),
彼はまたほとんど人間の足のような、つまり蹄が人間の趾のように割れた珍しい馬に乗っていた。
quem natum apud se, cum haruspices imperium orbis terrae significare domino pronuntiassent, magna cura aluit nec patientem sessoris(騎乗者) alterius primus ascendit;
この馬は彼の屋敷で生れたもので、占い師がこれはこの馬の飼い主が世界を支配する前兆だと告げたので、彼はこの馬を育てるのに誰よりも至れり尽せりの気の配り方をしたため、この馬がカエサル以外の者は一切受けつけないので結局カエサルが最初にこの馬に乗ることになった。
cuius etiam instar(姿) pro aede(神殿) Veneris Genetricis(母なる) postea dedicavit.
のちに彼は母なるウェヌスの神殿の前にこの馬の彫像を奉献した。
[62] Inclinatam(退却) aciem solus saepe restituit(建て直す) obsistens fugientibus retinensque singulos et contortis(捻じ曲げ) faucibus(喉) convertens(回す) in hostem
味方の兵士が退却すると、逃げてくる兵士の前に立ちはだかって一人一人捉え、その首筋を掴んで敵の方に向きを変えさせ、自分独りで戦列を建て直した。
et quidem adeo plerumque trepidos(おののいた), ut aquilifer(軍団旗手) moranti(引き止める) se cuspide(尖った先) sit comminatus, alius in manu detinentis(引き止める) reliquerit signum(軍旗).
また兵士たちはあまりにもあわてふためいて、例えば、逃げてくる旗手を押し止めようとすると、軍旗の柄の先でカエサルに殴りかかろうとしたり、また押し戻さうとするカエサルの手に軍旗を投げ棄てるといった場合も再三あった。
[63] Non minor illa constantia eius, maiora etiam indicia(証拠) fuerint.
彼は沈着をもって聞えていたが、その実例は世評にもまして我々の心を打つものがある。
Post aciem Pharsalicam cum praemissis in Asiam copiis per angustias(海峡) Hellesponti vectoria(運搬の) navicula(小船) trajiceret, L. Cassium partis adversae cum decem rostratis navibus(戦艦) obvium sibi neque refugit(逃げる) et comminus(接近して) tendens(向かう), ultro ad deditionem(降伏) hortatus, supplicem(嘆願者) ad se recepit.
パルサルス(テッサリア)の戦いののち、軍隊を先に送って小さな渡し舟でヘレスポントス海峡を渡っていたとき、彼は敵側のルキウス・カッシウスが十隻の武装した船を引き連れているのに出くわしたが逃げようとはせず、進んでカッシウスを出迎えて降伏を勧めた。するとカッシウスは慈悲を請い、カエサルの船に連行された。
[64] Alexandriae circa oppugnationem(攻撃) pontis eruptione(出撃) hostium subita compulsus in scapham(小舟) pluribus eodem praecipitantibus(飛び降りる), cum desilisset(過去完 飛び降りる) in mare, nando per ducentos passus evasit(達する) ad proximam navem, elata(上げる) laeva, ne libelli(ノート) quos tenebat madefierent(濡れる), paludamentum(外套) mordicus(噛んで) trahens, ne spolio poteretur(獲得) hostis.
アレクサンドリアでは橋を攻撃していたときに敵の突然の出撃に遭ってやむをえず小舟に飛び乗った。他の多くの者が同じ小舟に飛び乗ると彼は海に飛び込み、二百メートルほど泳いで最寄りの舟まで辿り着いたが、このとき手に持っていた書類を濡らさないようにその間ずっと左手を高く差上げ、外套は敵が戦利品として手に入れないように歯でくわえて引きずって行った。
[65] Militem neque a moribus neque a fortuna probabat(判断する), sed tantum a viribus,
彼は部下の兵士を評価するのに決してその素行や地位によらず、専らその武勇を問題にした。
tractabatque pari severitate atque indulgentia.
そして同じ厳しさ同じ優しさをもってすべての兵士を扱った。
Non enim ubique ac semper, sed cum hostis in proximo esset, coercebat:
敵を前にした場合は別としていかなる場所、いかなる場合でも彼等を抑えつけることはなかった。
tum maxime exactor(監督) gravissimus disciplinae, ut neque itineris neque proelii tempus denuntiaret(通告), sed paratum et intentum momentis omnibus quo vellet subito educeret(進軍させる).
敵を前にした場合は極めて厳しい軍規を要求し、行軍出発や戦闘開始の時間を予告せずにいつでも突然の命令に応じて彼の望むいかなる方面にでも進撃できるよう常に有事即応の態勢を取らせた。
Quod etiam sine causa plerumque faciebat, praecipue pluviis et festis diebus.
彼はしばしばその必要のないときでも、特に雨の日や休日に兵を召集した。
Ac subinde(時々) observandum(よく見る) se admonens(警告) repente interdiu(昼間) vel nocte subtrahebat, augebatque iter, ut serius(遅れて) subsequentes(あとに続く) defetigaret(疲労させる).
「そして自分から眼を離してはならぬ」とときどき警告しておいて昼でも夜でも時を問わず突然こっそり陣営から抜け出し、異例の長い行軍を行い、足が遅くて彼のあとにつづけない兵士をへとへとに疲れさせた。
[66] Fama vero hostilium copiarum perterritos non negando minuendove, sed insuper amplificando ementiendoque confirmabat(励ます).
敵の数についての噂で兵がうろたえると、その噂を打ち消したり、見くびったりせず、危険をわざと誇張して彼等の勇気をふるい立たせた。
Itaque cum exspectatio adventus Jubae terribilis esset, convocatis ad contionem militibus:
例えば、ユバが来襲しそうだというので軍隊が恐怖に包まれると、彼は兵士を呼び集めていった。
'Scitote,' inquit, 'paucissimis his diebus regem affuturum cum decem legionibus, equitum triginta, levis armaturae centum milibus, elephantis trecentis.
「お前たちにいっておくが、数日内にユバは十軍団、三万の騎兵、十万の軽装備兵、三百頭の象を率いてここに到着する。
Proinde desinant quidam quaerere ultra aut opinari mihique, qui compertum habeo, credant;
「俺は事実を全部知っているのだから、これ以上詮索をしたり、憶測したりするのは止めて俺の言葉を信ずるがよい。
aut quidem vetustissima nave impositos quocumque vento in quascumque terras jubebo avehi.'
「信じない者はボロ船に乗せて、何処へでも風の吹き送るところへ運んでしまうぞ。」
[67] Delicta(違反) neque observabat(見張る) omnia neque pro modo(規律のために) exsequebatur(罰する), sed desertorum ac seditiosorum et inquisitor(審問者) et punitor acerrimus conivebat(黙認) in ceteris.
兵士の不行跡には一切眼をつむり、罰則を設けたりしなかったが、脱走兵は鋭く監視して、他の欠点は黙認しても厳重に処罰した。
Ac nonnumquam post magnam pugnam atque victoriam remisso(解放) officiorum munere(軍務) licentiam omnem passim lasciviendi(ふざける) permittebat, jactare(自慢) solitus milites suos etiam unguentatos(香油を塗った) bene pugnare posse.
またときには大勝利の後で兵士を一切の軍務から解放し、乱痴気騒ぎを全面的に許し、自分の兵士は香水の香りをプンプンさせていてもよく戦えるのだといつも自慢にしていた。
Nec milites eos pro contione, sed blandiore nomine commilitones(戦友) appellabat
集会では彼等に「兵士諸君」と呼びかける代りにお世辞たっぷりに「戦友諸君」と呼びかけた。
habebatque tam cultos(洗練された), ut argento et auro politis(輝く) armis ornaret, simul et ad speciem(見かけ) et quo tenaciores eorum in proelio essent metu damni(損失).
また見かけをよくするだけでなく、大切な物を失くしては一大事と戦場でそれを死守する気持を一層強く持たせるため、金銀をちりばめた武器を持たせて、軍隊を美しく飾りたてた。
Diligebat quoque usque adeo, ut audita clade(敗北) Tituriana barbam capillumque summiserit(伸ばす) nec ante dempserit quam vindicasset.
部下を愛することは大変なもので、副官のティトゥリウスの惨敗を聞くと、頭髪と髭を長く伸びるままにして、その復讐をするまでは刈ろうとしなかった。
[68] Quibus rebus et devotissimos(愛着した) sibi et fortissimos reddidit.
このようにして彼は部下を極めて勇敢にするとともに彼に対して絶大な忠誠心を持たせた。
Ingresso(始める) civile bellum centuriones cuiusque legionis singulos equites e viatico(貯金) suo obtulerunt(offero), universi milites gratuitam(無給の) et sine frumento stipendioque operam, cum tenuiorum(貧しい) tutelam(面倒) locupletiores in se contulissent(与える).
内乱が始まったとき、各軍団の百人隊長は一人残らず自分の貯金で銘々自分の騎兵一人分の装備を負担し、兵士も全員一致して無給で穀物の配給も受けずに軍務に服することを申し出て、金のある者が金の無い者の面倒をみた。
Neque in tam diuturno spatio quisquam omnino descivit(離脱する), plerique capti(捕虜になる) concessam(許す) sibi sub condicione(→) vitam, si militare adversus eum vellent, recusarunt.
長い戦争の間を通じて脱走した兵は一人も無く、多くの兵は捕虜になると、カエサルの敵側について戦うなら命を助けてやるといわれても助命を断った。
Famem et ceteras necessitates(困窮), non cum obsiderentur modo sed et si ipsi alios obsiderent, tanto opere tolerabant,
包囲攻撃を受けているときも敵を包囲攻撃をしているときも、飢餓その他の困苦欠乏に耐えるその毅然たる態度は大したもので、
ut Dyrrachina munitione(要塞) Pompeius viso genere panis ex herba, quo sustinebantur, cum feris sibi rem esse dixerit
ポンペイウスがデュッラキウムの城塞で彼等が食糧にしていた雑草で作った一種のパンのようなものをみたとき、自分は野獣を相手に戦っているのだといい、
amoverique(遠ざける) ocius(直ちに) nec cuiquam ostendi jusserit, ne patientia et pertinacia hostis animi suorum frangerentur.
敵の忍耐力と果敢さが味方の兵士を意気沮喪させることを恐れて、直ちにそれを見えないところへ隠し、部下の兵士の誰にも見せないように命じたほどである。
Quanta fortitudine dimicarint, testimonio est quod adverso(不利な) semel apud Dyrrachium proelio poenam in se ultro depoposcerunt(要求),
彼の部下がいかに勇敢に戦ったかはデュルラキウムであとにも先にもただ一度の敗北を喫したとき、自分たちの処罰を要求した一事で証明されている。
ut consolandos eos magis imperator quam puniendos habuerit(判断する).
これに対してカエサルは彼等を責めるよりむしろ慰めなければならぬと感じた。
Ceteris proeliis innumeras(無数の) adversariorum copias multis partibus(非常に) ipsi pauciores facile superarunt.
他の戦闘では彼等は敵の無数の大軍を遙かに少い兵力で苦もなく打ち負かしたのである。
Denique una sextae legionis cohors praeposita castello(要塞) quattuor Pompei legiones per aliquot horas sustinuit paene omnis confixa(貫く) multitudine hostilium sagittarum, quarum centum(100) ac triginta(30) milia intra vallum(堡塁) reperta sunt.
現に第六軍団の一大隊のごときは保塁の守備を命ぜられたとき、敵の夥しい矢―――あとで防壁のなかで拾い集められた矢は十三万を数えたという――を浴びて傷ついたにもかかわらずポンペイウスの四軍団を数時間にわたって一歩も寄せつけなかった。
Nec mirum, si quis singulorum facta respiciat, vel Cassi Scaevae centurionis vel Gai Acili militis, ne de pluribus referam.
他の例を挙げなくとも、百人隊長カッシゥス・スカエウァとかあるいは一兵卒のガイウス・アキリウスなど、個々の兵士の武功を考えるならば驚くに当らないことである。
Scaeva excusso(振り落とす) oculo, transfixus femore(腿) et umero, centum et viginti ictibus(打撃) scuto(盾) perforato(穴), custodiam portae commissi(任す) castelli retinuit.
スカエウァは片眼を失い、腿にも肩にも傷を受け、盾には百二十カ所に穴をあけられながら自分に委された保塁の城門を守り続けた。
Acilius navali ad Massiliam proelio injecta in puppem(船尾) hostium dextera et abscisa(切り落とす) memorabile illud apud Graecos Cynegiri exemplum imitatus transiluit(transilio飛び移る) in navem umbone(盾) obvios(相手) agens.
アキリウスはマッシリアの海戦で敵艦の船尾を掴み、右手を斬り落されると、ギリシアの英雄キュネゲイロス(アイスキュロスの兄、サラミスの勇士)の有名な武勇の向うを張って敵艦に乗り込み、持っていた盾の突起で敵を追い散らした。
[69] Seditionem per decem annos Gallicis bellis nullam omnino moverunt, civilibus aliquas, sed ut celeriter ad officium redierint, nec tam indulgentia ducis quam auctoritate.
ガリア戦争の十年間彼の軍は一度も反乱を起したことはなかった。内乱ではときどき反乱を起したが、直ぐに軍に復帰した。それも彼等の司令官の宥和政策よりも彼の毅然たる権威の行使によるものであった。
Non enim cessit umquam tumultuantibus(暴動) atque etiam obviam semper iit;
なぜなら軍隊が反抗を企てたときは決して彼等に譲歩せず、大胆に彼等に立ち向い、
et nonam(第九) quidem legionem apud Placentiam, quanquam in armis adhuc Pompeius esset, totam cum ignominia missam fecit(捨てる) aegreque(不本意) post multas et supplicis(哀願する) preces, nec nisi exacta de sontibus(罪人) poena, restituit(復帰させる).
例えば、プラケンティア(ピアチェンツァ、ミラノ近郊)ではポンペイウスがまだ屈服していないにもかかわらず第九軍団全部を不名誉な除隊処分にし、彼等が卑屈な嘆願を何回も繰り返し、カエサルが首謀者の処罰をすませてからやっと不本意ながら原隊に復帰させた。
[70] Decimanos(第十) autem Romae cum ingentibus minis summoque etiam urbis periculo missionem(除隊) et praemia(報酬) flagitantes(要求), ardente(たけなわ) tunc in Africa bello, neque adire(訪れる) cunctatus est, quanquam deterrentibus(やめさせる) amicis, neque dimittere(除隊する);
またローマで第十軍団の兵士が除隊と報酬とを執拗に要求してローマを少なからざる危険に曝したが、アフリカでの戦闘がなお激烈を極めていたにもかかわらず彼は友の忠告を無視して、臆するところなく彼等の前に姿を現わし彼等を除隊した。
sed una voce, qua 'Quirites' eos pro militibus appellarat, tam facile circumegit(気持ちを変えさせる) et flexit(気持ちを変えさせる),
しかし彼等を兵士諸君と呼ぶ代りに市民諸君と呼んで、ただその一語で造作なく彼等の考えを一変させ自分の意志に従わせた。
ut ei milites esse confestim(直ちに) responderint et quamvis recusantem ultro in Africam sint secuti;
というのは彼等は直ちに自分たちは彼の兵士であると答え、カエサルが拒否したが、彼に従ってアフリカに赴くといって聞かなかった。
ac sic quoque seditiosissimum quemque et praedae et agri destinati tertia parte multavit(罰する).
そのときも彼は最も反抗的な者には彼等を処罰する意味で彼等に与えるつもりであった戦利品と土地との三分の一を差引いた。
[71] Studium et fides erga clientes ne juveni quidem defuerunt.
青年時代にもカエサルは自分の手下の者に対する献身と信義に欠けてはいなかった。
Masintham nobilem juvenem, cum adversus Hiempsalem regem tam enixe(熱心に) defendisset, ut Jubae regis filio in altercatione(論争) barbam(髭) invaserit,
彼は高貴の生れの青年マシンタをヌミディア王ヒエムプサルに対して弁護したとき熱が入り過ぎて、論争の途中で王の息子ユバの髭を掴んだ。
stipendiarium quoque pronuntiatum et abstrahentibus(ひったくる) statim eripuit occultavitque apud se diu
マシンタが王の貢納者(属国の王)だと宣告されると、すぐさま彼を拉致しようとする者の手から彼を救い、しばらく自分の家に匿まった。
et mox ex praetura proficiscens in Hispaniam inter officia(表敬) prosequentium(見送る) fascesque lictorum lectica(輿) sua(奪) avexit(運び去る).
やがてプラエトルの任期が終ってイスパニアへ出発したとき、この青年を自分の轎(かご)に乗せ、自分を見送りに来た人達の別れの挨拶やリクトルの奉持する束桿(権威標章)に紛れて運び去った。
[72] Amicos tanta semper facilitate(親切) indulgentiaque tractavit(扱う),
友達に対しては常に親切で思いやりがあった。
ut Gaio Oppio comitanti se per silvestre(森の) iter correptoque(corripio襲う) subita valetudine(病気) deversoriolo(宿舎) eo, quod unum erat, cesserit et ipse humi ac sub divo(戸外で) cubuerit(寝る).
かつてガイウス・オッピウスが彼のお伴をして荒涼とした森林地方を旅行中急に病気で倒れたとき、カエサルはそこにあったたった一軒の小屋を彼に譲り、自分は戸外の土の上で眠った。
Jam autem rerum potens quosdam etiam infimi(卑しい) generis ad amplissimos高い honores provexit(昇進させる),
政権を握ると友人のうちの何人かを素姓が極めて卑賤であるにもかかわらず最高の官職に昇進させ、
cum ob id culparetur(とがめる), professus(公言) palam(はっきり), si grassatorum(追い剥ぎ) et sicariorum(刺客) ope in tuenda sua dignitate usus esset, talibus quoque se parem gratiam relaturum.
それを非難されると、もし盗賊や殺し屋が自分の名誉を守るのを手伝ってくれたならば、こういう連中に対してもやはり同じように酬いたであろうときっぱりといい切った。
[73] Simultates(敵対) contra(それに対して) nullas tam graves excepit(抱く) umquam, ut non occasione oblata libens deponeret(捨てる).
その反面どんなに憎々しく思っていても機会さえあれば喜んで憎しみを棄てた。
Gai Memmi, cuius asperrimis orationibus non minore acerbitate rescripserat(反論する), etiam suffragator(支援者) mox in petitione(立候補) consulatus fuit.
ガイウス・メンミウスは彼に対し痛烈極まる演説をし、彼もそれに答えてそれに劣らぬ痛烈な演説をしたが、メンミウスがのちにコンスルに立候補したとき、彼を支持した。
Gaio Calvo post famosa(中傷ほ) epigrammata de reconciliatione(和解) per amicos agenti ultro ac prior scripsit.
またガイウス・カルウス(82〜47年)が彼について口汚い諷刺詩を書いたあとから友達を通じて仲直りの工作をしたとき、カエサルは自分から進んで真っ先に彼に和解の手紙を送った。
Valerium Catullum, a quo sibi versiculis de Mamurra perpetua stigmata imposita non dissimulaverat(隠す), satis facientem(謝る) eadem die adhibuit(招く) cenae hospitioque(歓迎) patris eius, sicut consuerat, uti perseveravit(続ける).
ウァレリウス・カトゥルス(詩人84〜54年)は、カエサル自身が敢えて認めているように、マムッラ(カエサルのホモの相手。カトゥルス29、57)に関する詩を書いて彼に容易に消えない汚名を負わせたが、彼が謝まると、カエサルはすぐその日にこの詩人を晩餐に招き、カトゥルスの父との日頃の友情を絶つことはなかった。
[74] Sed et in ulciscendo(復讐) natura lenissimus
復讐をするにしても彼は生れつき極めて寛容であった。
piratas(海賊), a quibus captus est, cum in dicionem(支配) redegisset, quoniam suffixurum(磔にする) se cruci ante juraverat, jugulari(殺す) prius jussit, deinde suffigi;
自分を捕虜にした海賊を捕縛すると、磔刑にするぞと監禁中に彼等に言明した手前、彼等を磔刑にしたが、その前にまず彼等の咽喉を切るように命じた。
Cornelio Phagitae, cuius quondam nocturnas insidias aeger(病気の) ac latens, ne perduceretur ad Sullam, vix praemio dato evaserat(逃れる), numquam nocere sustinuit;
カエサルが病気になって身を隠していたとき、毎晩のように待伏せするコルネリウス・パギテスを買収して、かろうじてスッラに引渡されるのをまぬがれたが([1])、パギテスにあえて危害を加える気にはなれなかった。
Philemonem a manu servum, qui necem suam per venenum inimicis promiserat(約束する), non gravius quam simplici morte puniit;
カエサルの書記を勤めていながら、彼を毒殺することをカエサルの敵に約束した奴隷のピレモンを死刑に処したときも拷問は行わなかった。
in Publium Clodium Pompeiae uxoris suae adulterum atque eadem de causa pollutarum(汚す) caerimoniarum(神聖) reum testis citatus negavit se quicquam comperisse(知る), quamvis et mater Aurelia et soror Julia apud eosdem judices omnia ex fide(誠実に) rettulissent(述べる);
妻ポンペイアと通じ、不敬罪と同じ罪で告発されていたプブリウス・クロディウスに対する証人として法廷に呼び出されたとき、母のアウレリアと妹のユリアとが二人とも同じ審判員たちに一部始終を詳しくありのままに陳述したにもかかわらず、自分は何も知らないといった。
interrogatusque, cur igitur repudiasset(離婚) uxorem: 'quoniam,' inquit, 'meos tam suspicione quam crimine judico carere oportere.'
ではどうして妻を離別したのかと訊かれると、「私の家族たるものは罪を犯してはならないのはもちろんだが、嫌疑を受けることさえあってはならぬと考えるから。」と答えた。
[75] Moderationem vero clementiamque cum in administratione(指揮) tum in victoria belli civilis admirabilem exhibuit.
内乱の際も勝利を収めたときも確かに彼は天晴れな自制心と慈悲心を示した。
Denuntiante(告示する) Pompeio pro hostibus se habiturum qui rei publicae defuissent(協力しない), ipse medios et neutrius(属) partis suorum sibi numero futuros pronuntiavit.
ポンペイウスが共和国のために協力しない者は敵と見做すと宣言したとき、カエサルは中立を守りいずれの党派にも属しない者は自分の味方に数えると公表した。
Quibus autem ex commendatione(推薦) Pompei ordines(百人隊) dederat, potestatem(可能) transeundi ad eum omnibus fecit.
彼がポンペイウスの推薦で百人隊長にしてやった者には、全員ポンペイウス側に走るのを黙認した。
Motis(討議する) apud Ilerdam deditionis(降伏) condicionibus, cum, assiduo(絶えず) inter utrasque partes usu(交際) atque commercio(交流), Afranius(ルキウス・アフラニウス) et Petreius(マルクス・ペトレイウス) deprehensos intra castra Julianos(カエサル方の) subita paenitentia(心変わり) interfecissent(殺す), admissam(犯す) in se perfidiam(裏切り) non sustinuit(あえて～する) imitari.
イレルダ(イスパニアの町)で降伏条件が検討され、両派の間に交流が生れていたときに、アフラニウスとペトレイウス(ポンペイウス側の兵士)とは急に気が変って自分の陣営内にきていたカエサルの兵士をことごとく殺してしまった。しかしカエサルは同じ方法で復讐する気にはならなかった。
Acie Pharsalica proclamavit(要求する), ut civibus parceretur(助命する), deincepsque nemini non(みんなに) suorum quem vellet unum partis adversae servare concessit(許す).
パルサルスの戦いで彼は同胞市民の命を助けてやれと叫び、のちに部下全員に敵方のうち誰でも自分の好きな者を救ってやるのを許した。
Nec ulli perisse nisi in proelio reperientur(未), exceptis(除外) dum taxat(単に) Afranio et Fausto et Lucio Caesare juvene;
その結果、アフラニウスとファウストゥス(スッラ)と若い方のルキウス・カエサル(前64年執政官の同名の子)を除いて、ポンペイウス派の者は誰一人戦闘で斃れた者以外に命を失った者は見つからないだろう。
ac ne hos quidem voluntate ipsius interemptos(殺す) putant, quorum tamen et priores post impetratam veniam rebellaverant(過去完 抵抗) et Caesar libertis(解放奴隷) servisque eius ferro et igni crudelem in modum enectis(殺す) bestias quoque ad munus populi comparatas contrucidaverat(切り刻む).
この連中にしても、前の二人が助命されたあとでふたたび反旗を翻えしたからで、ルキウス・カエサルに至ってはカエサルの奴隷と解放奴隷とを残酷にも火と剣で殺したうえ、カエサルが民衆に見せる催物のために用意していた野獣まで屠殺してしまったからで、決してカエサルの意志によって殺されたのではないと信じられている。
Denique tempore extremo etiam quibus nondum ignoverat(許す), cunctis in Italiam redire permisit magistratusque et imperia capere;
最後に、晩年にはそれまで赦さなかったものも全部イタリアに戻って官職についたり、軍の司令官になるのを許している。
sed et statuas(彫像) Luci Sullae atque Pompei a plebe disjectas(壊す) reposuit(元に戻す);
また民衆によって破壊されていたルキウス・スッラとポンペイウスの立像を立て直した。
ac si qua posthac aut cogitarentur(企み) gravius adversus se aut dicerentur, inhibere(阻止) maluit quam vindicare(復讐).
この後、彼に対して危険な陰謀が企てられたり、中傷的な言葉が発せられると、それを罰するよりもやめさせる方を好んだ。
Itaque et detectas conjurationes conventusque nocturnos non ultra arguit(咎める), quam ut edicto ostenderet esse sibi notas,
陰謀が発覚しても、夜間の秘密の集会に気づいても、先刻承知済みだと公言するだけで、それ以上問題にしなかった。
et acerbe loquentibus satis habuit pro contione denuntiare(通告する) ne perseverarent,
彼を誹謗するものに対しては好い加減に誹謗をやめるようにと公開の警告文を出すだけで十分と考え、
Aulique Caecinae criminosissimo(中傷する) libro et Pitholai carminibus maledicentissimis laceratam(損なう) existimationem(評判) suam civili animo tulit.
アウルス・カエキナのはなはだしい罵詈讒謗の書やピトラウス(ポンペイウスの解放奴隷)の中傷的な諷刺詩によって名声を傷つけられたことをおとなしく我慢した。
[76] Praegravant(当惑させる) tamen cetera facta dictaque eius, ut et abusus(乱用した) dominatione(独裁) et jure caesus(殺される) existimetur.
しかしそれ以外の彼の言動は彼の人物評価に極めて不利なもので、彼は権力を乱用したとか、暗殺されたのも当然だと考えられている。
Non enim honores modo(だけでなく) nimios(過度の) recepit: continuum consulatum, perpetuam dictaturam praefecturamque(監督) morum(道徳), insuper(ほかに) praenomen Imperatoris, cognomen Patris patriae, statuam inter reges, suggestum(高い場所) in orchestra;
というのは長期連続のコンスル任命、終身ディクタトル、検察官、インペラートルの副名、国父という副名、王たちの立像に混って立てられた立像、劇場の貴賓席に一段と高くおかれた長椅子といったように過度の栄誉を受けたばかりでなく、
sed et ampliora etiam humano fastigio(最高点) decerni(栄誉を与える) sibi passus est:
死すべき人間には分に過ぎた栄誉まで断わりもせずもらっている。
sedem auream in curia et pro tribunali, tensam(車) et ferculum(轎) circensi(円形劇場) pompa, templa, aras, simulacra(像) juxta deos, pulvinar(貴賓席), flaminem(神官), Lupercos, appellationem mensis e suo nomine;
元老院や法廷における黄金の椅子、円形劇場における行列に加わる戦車と轎(かご)。神殿、祭壇、神々の立像と肩をならべた立像、特別の司祭職、彼の神性を祝うためルペルクス司祭団(狼から羊を守る神に仕える司祭)をもう一団余分に任命したこと、十二ヵ月のなかのある月に自分と同じ名前(ユリウス)をつけたことなど。
ac nullos non honores ad libidinem cepit et dedit.
事実あらゆる栄誉を自分の思うままに受けたり与えたりしたのである。
Tertium et quartum consulatum titulo tenus(肩書きだけ) gessit contentus dictaturae potestate decretae cum consulatibus simul
彼はコンスル職と同時に与えられたディクタトールの権力に満足していたのに、名目だけ第三、第四のコンスルになった。
atque utroque anno binos consules substituit(代わりを立てる) sibi in ternos novissimos menses, ita ut medio tempore comitia nulla habuerit praeter tribunorum et aedilium plebis praefectosque pro praetoribus constituerit, qui absente se res urbanas administrarent.
さらにこの両年のいずれの年にもその最後の三ヵ月だけ自分の代りに一人づつコンスルを立て、一方トリブヌスとアエディリス以外の選挙は行わず、自分の留守中ローマの市政を司るようにプラエトルの代りにプラエフェクトゥス(ローマ市長)を任命した。
Pridie autem Kalendas Januarias repentina consulis morte cessantem(空きの) honorem in paucas horas petenti dedit.
(前45年)十二月三十一日コンスルの一人が突然死んだときは、その任期がわずか数時間しか残っていないのにそれを要求する男をコンスルに任命した。
Eadem licentia spreto(無視する) patrio more magistratus in plures annos ordinavit(任命), decem praetoriis viris consularia ornamenta tribuit, civitate donatos et quosdam e semibarbaris Gallorum recepit in curiam.
同じように法と先例を無視して次の数年間の官吏を任命し、十人の前プラエトルにコンスル職の標章を与え、半未開のガリア人数人に市民権を与えて元老院議員にした。
Praeterea monetae publicisque vectigalibus peculiares servos praeposuit.
さらに、造幣局や国庫の管理を自分の奴隷に任せたり、
Trium legionum, quas Alexandreae relinquebat, curam et imperium Rufioni liberti sui filio exoleto suo demandavit(任せる).
また、アレクサンドリアに残してきた三軍団の監督と指揮を自分の解放奴隷の息子で自分の寵臣のルフィオに委した。
[77] Nec minoris impotentiae(傲慢) voces propalam edebat(発する), ut Titus Ampius scribit:
ティトゥス・アンピウスの書いたものによると、彼の公式の発言にも同じような彼の傍若無人さが見られる。
nihil esse rem publicam, appellationem modo sine corpore ac specie.
曰く「共和国とは空の空なるもので、実体も形もない単なる名前に過ぎない。」
Sullam nescisse litteras, qui dictaturam deposuerit.
曰く「ディクタトールの職を辞したスルラは目に一丁字も知らなかったのである。」
Debere homines consideratius jam loqui secum ac pro legibus habere quae dicat.
曰く「今後は人々は私に話しかけるときは言葉に注意し、私の言葉を法律と考えなければならぬ。」
Eoque arrogantiae progressus(進む) est, ut haruspice(腸占官) tristia(不吉) et sine corde exta(内蔵) quondam nuntiante, futura diceret laetiora, cum vellet; nec pro ostento(前兆) ducendum, si pecudi cor defuisset.
それどころか、ある占い師が動物の内蔵に心臓が見当らなかったと不吉な報告をすると、カエサルは「俺の望み次第で幾らでも吉兆になるのだ。動物に心臓がないからとて不吉の兆しと考えてはならない。」と答えるほどの傲慢さであった。
[78] Verum praecipuam et exitiabilem(破滅的) sibi invidiam hinc maxime movit.
しかし彼に対する特に恐ろしい憎しみを駆り立てたのは次の行動であった。
Adeuntes se cum plurimis honorificentissimisque decretis universos patres conscriptos(元老) sedens pro aede Veneris Genetricis excepit(迎える).
元老院議員全部が彼に与えるよう決議した夥しい栄誉のリストを携えて打ち揃って彼の前に進みでたとき、彼は座ったままで母なるウエヌスの神殿の前で彼等を迎えた。
Quidam putant retentum a Cornelio Balbo, cum conaretur assurgere(立ち上がる);
ある人は彼が立ちあがろうとしたとき、コルネリウス・バルブスに引き止められたのだと考えている。
alii, ne conatum quidem omnino, sed etiam admonentem Gaium Trebatium ut assurgeret minus familiari(親しい) vultu respexisse(振り返る).
またある人は彼は全然そんな動きは見せず、それどころかガイウス・トレバティウスから起立するようにと注意を受けたとき、彼に向って顔をしかめたのだと考えている。
Idque factum eius tanto intolerabilius(耐えがたい) est visum, quod ipse triumphanti et subsellia(座席) tribunicia(護民官の) praetervehenti(馬で通過する) sibi unum e collegio(護民官団) Pontium Aquilam non assurrexisse adeo indignatus sit, ut proclamaverit: 'repete(命 取り戻す) ergo a me Aquila rem publicam tribunus!' et nec destiterit(やめる) per continuos dies quicquam cuiquam nisi sub exceptione(例外なく) polliceri: 'si tamen per Pontium Aquilam licuerit.'
彼のこの行動は、かつて彼が凱旋式の行列にトリブヌスたちの坐っている席の前を馬に乗って通り過ぎたとき、そのうちの一人のポンティウス・アクィラが起立しなかったので立腹のあまり、「おい！トリブヌスのアクィラ。俺から共和国を取り戻してみろ。」と叫び、しかもそれから数日間は誰に約束するときも必ず「ただしポンティウス・アクィラの許しがあればの話だよ。」の一言をつけ加えた事実があるだけに一層我慢のならないものとなった。
[79] Adjecit ad tam insignem despecti(軽蔑された) senatus contumeliam(侮辱) multo arrogantius factum.
元老院に対するこのような露骨な侮辱に加えて彼はそれに輪をかけたような不遜な行動を敢えてした。
Nam cum in sacrificio Latinarum(ラティウム祭) revertente(帰る) eo inter immodicas(過度の) ac novas populi acclamationes(叫び) quidam e turba statuae eius coronam lauream candida fascia(リボン) praeligata(上に結ぶ) imposuisset(接過去完)
というのは、ラティウム祭(1月26日)の犠牲式から、民衆の派手で前例のない歓呼のなかをローマに帰ってきたとき、群衆のなかの一人が彼の立像の上に白いリボンをつけた月桂樹の花輪をおいた。
et tribuni plebis Epidius Marullus Caesetiusque Flavus coronae fasciam detrahi hominemque duci in vincula(投獄) jussissent,
トリブヌス・プレビスの二人エピディウス・マルルスとカエセティウス・フラウスはその花輪からリボンをとり除き、その男を牢獄へ引張って行くように命じたとき、
dolens(悲しむ) seu parum prospere(不都合) motam(mentionem moveo言及する) regni mentionem sive, ut ferebat, ereptam(奪う) sibi gloriam recusandi, tribunos graviter increpitos(非難) potestate privavit.
カエサルは彼に王冠を授けようとする提案がそんなに冷く一蹴されたことに腹をたてたのかそれとも、彼の主張するように、それを辞退する光栄を奪われたことに腹をたてたのかこの二人を激しく糾弾し、その官職を奪った。
Neque ex eo infamiam(悪評) affectati(熱望) etiam regii nominis discutere(追い払う) valuit(できる),
それ以後、王位を熱望しているとの悪評を免れることが出来なかった。
quanquam et plebei(与) regem se salutanti Caesarem se, non regem esse responderit
民衆が彼を王と呼んだとき、「私はカエサルであって王ではない。」と答えたり、
et Lupercalibus pro rostris(演壇) a consule Antonio admotum(近づけた) saepius capiti suo diadema(王冠) reppulerit atque in Capitolium Jovi Optimo Maximo miserit.
またルペルクス祭でコンスルのアントニウスが演壇のカエサルの頭に何度も王冠を載せようとしたが、彼はそれを押しやって、遂にカピトリウムの丘に運び、大神ユピテルに捧げたのも無駄だった。
Quin etiam varia fama percrebruit(広がる) migraturum Alexandream vel Ilium, translatis(持ち出す) simul opibus(財産) imperii exhaustaque Italia delectibus(徴兵) et procuratione(管理) urbis amicis permissa(委ねる),
さらに彼は国家の財産を持ち去り、徴兵によってイタリア全土の人的資源を枯渇せしめ、ローマの市政は友人に託してイリウムかアレクサンドリアに移ろうと意図しているという噂が各方面に流れた、
proximo autem senatu Lucium Cottam quindecimvirum(15人委員) sententiam dicturum, ut, quoniam fatalibus(運命の) libris contineretur(含まれる) Parthos nisi a rege non posse vinci, Caesar rex appellaretur.
また元老院の次の集会でルキウス・コッタがパルティア人は王でなければ征服出来ないと運命の書に記されているから、カエサルに王の称号を授けるべきだという十五人祭司団の決議を発表するとかいう噂が各方面に流れた。
[80] Quae causa conjuratis(共謀者) maturandi(属→causa) fuit destinata(計画) negotia, ne assentiri necesse esset.
このため陰謀家たちはこの提案に賛成しなくて済むように彼等の計画の実行を急いだ。
Consilia igitur dispersim antea habita et quae saepe bini ternive ceperant, in unum omnes contulerunt,
そこで以前はしばしば二、三人のグループで個々別々に立てられていた計画が統合されて一つの統一された陰謀となった。
ne populo quidem jam praesenti statu(現状) laeto, sed clam palamque detrectante(誹謗する) dominationem(独裁) atque assertores(解放者) flagitante(求める).
民衆も最早現状に満足しなくなり、陰に陽に彼の暴政に反抗し、彼等の自由の擁護者を声を大にして求めるにいたった。
Peregrinis in senatum allectis libellus(中傷文) propositus est:
外国人が元老院議員として認められたとき、次のような貼紙が掲げられた。
'Bonum factum: ne quis senatori novo curiam monstrare(案内する) velit!'
「共和国万歳！新任の元老院議員に元老院議事堂への道を教えるな。」
et illa vulgo canebantur:Gallos Caesar in triumphum ducit, idem in curiam:
Galli bracas(ズボン) deposuerunt(脱ぐ), latum clavum(紫の縞) sumpserunt(まとう).
次のような俗歌もいたるところで唱われた。ガリアの奴めカエサルの先導で凱旋式から元老院へ上り込み、ズボンを脱ぎ棄て、紫縞の服に着替えやがった。
Quinto Maximo suffecto(補充) trimenstrique(三ヶ月) consule theatrum introeunte, cum lictor animadverti(不 注意する) ex more(慣例で) jussisset, ab universis(全員) conclamatum(叫ぶ) est non esse eum consulem.
任期三ヵ月の補充コンスルだったクィントゥス・マクシムスが劇場に入ろうとし、彼のリクトルが例によって注意を喚起したとき、民衆は彼はコンスルではないと叫んだ。
Post remotos Caesetium et Marullum tribunos reperta sunt proximis comitiis complura suffragia consules eos declarantium.
カエセティウスとマルルスの二人のトリブヌス解任後最初の選挙のとき、この二人をコンスルに任命する票が数多くあることが分かった。
Subscripsere quidam Luci Bruti statuae: 'utinam viveres!'
ルキウス・ブルートゥス(ローマを共和制にした人物)の立像にこんなことを書いた者があった。「あなたはまだ生きていて下さい。」
item ipsius Caesaris: 'Brutus, quia reges ejecit, consul primus factus est:
hic, quia consules ejecit, rex postremo(ついに) factus est.'
そしてカエサル自身の立像には、「王を追い出したブルートゥスが最初にコンスルになり、コンスルを追い出したこの男が最後に王になった。」
Conspiratum est in eum a sexaginta amplius, Gaio Cassio Marcoque et Decimo Bruto principibus conspirationis.
ガイウス・カッシウス、マルクス・ブルートゥス、デキムス・ブルートゥスを首謀者とするカエサル暗殺の陰謀にくわわった者は六十人を越えていた。
Qui primum cunctati utrumne(〜か) in Campo per comitia(選挙) tribus(対 選挙民に) ad suffragia(投票) vocantem partibus divisis(二手に分かれて) e ponte deicerent atque exceptum(受け止めて) trucidarent, an(〜か) in Sacra via vel in aditu theatri adorirentur(襲う),
最初はマルスの原での選挙の際、二つのグループに分れて、一方のグループはカエサルが(選挙民が一人宛投票のため渡る)橋の上で選挙民に投票を呼びかけているところを橋の上から投げとばし、それを橋の下で待ち受けている別のグループが殺すか、それともサクラ・ウィア(ローマの街道)か劇場の入口で彼に襲いかかるか、その選択に迷った。
postquam(接) senatus Idibus Martiis in Pompei curiam edictus est, facile tempus et locum praetulerunt(選んだ).
しかしポンペイウスの議事堂で三月のイドゥスの日(十五日)に元老院を召集するとの布告が出ると、彼等は早速その時間と場所を一番好都合だと考えた。
[81] Sed Caesari futura caedes evidentibus prodigiis denuntiata est.
さてカエサルの暗殺が近づいていることは紛れもない前兆によって彼に予告された。
Paucos ante menses, cum in colonia Capua deducti lege Julia coloni ad exstruendas villas vetustissima sepulcra disicerent(あばいた) idque eo studiosius facerent, quod aliquantum(かなりの量) vasculorum(壺) operis antiqui scrutantes(探す) reperiebant,
数ヵ月前、ユリウス法によってカプア(カンパニアの町)の植民地に割り当てられていた移民たちが屋敷を建てるため古代の墳墓のとり毀し作業に従事中、あちこちかき廻しているうちに古代人の製作になる壺を大量に発見したため一層仕事に精が出たが、
tabula aenea in monumento, in quo dicebatur Capys conditor Capuae sepultus, inventa est conscripta litteris verbisque Graecis hac sententia:
カプアの創建者カピュスのそれと称せられる墓の中から、青銅の書板が発見された。そこにはギリシア文字このように刻まれていた。
quandoque ossa Capyis detecta essent, fore ut Ilio(イリオン) prognatus(子孫) manu consanguineorum(親族) necaretur magnisque mox Italiae cladibus vindicaretur(復讐する).
「カピュスの骨があばかれる時はいつでもトロイの息子はその親族の手によって殺されるであろうが、イタリアはそのために大きな代償を支払うであろう。」
Cuius rei, ne quis fabulosam(架空の) aut commenticiam(作り話の) putet, auctor est Cornelius Balbus, familiarissimus Caesaris.
この話をつくり話だとか嘘だとか思ってはならない。なぜなら、カエサルの最大の親友コルネリウス・バルブスによって証言されているのだから。
Proximis diebus equorum greges(群), quos in trajiciendo Rubiconi flumini consecrarat ac vagos(さまよう) et sine custode dimiserat(放免), comperit pertinacissime pabulo(秣) abstinere ubertimque(滂沱の) flere(泣く).
彼がルビコン河を渡るとき、ルビコン河に献げ、番人もつけずに放してやった馬の群が頑として草を食べようとせず、涙を溢れんばかりに流して泣いたという知らせが、死の数日前彼の耳に達した。
Et immolantem haruspex Spurinna monuit, caveret periculum, quod(関) non ultra Martias(3月の) Idus(女複対) proferretur(延期される).
また彼が犠牲を献げていたとき、予言者スプリンナが彼に向って三月のイドゥスの日に危険が起るだろうと警告した。
Pridie(+対) autem easdem Idus avem regaliolum(ミソサザイ) cum laureo(月桂樹の) ramulo(小枝) Pompeianae curiae se inferentem(突進) volucres varii generis ex proximo nemore(森) persecutae ibidem(そこで) discerpserunt(引き裂く).
すると三月のイドゥスの前の日に月桂樹の小枝を嘴に啣えた一羽のミソサザエがポンペイウスの議事堂に飛び込んできたが、近くの森から追ってきた他の種々雑多な鳥のためにそこで八つ裂きにされてしまった。
Ea vero nocte, cui illuxit(明ける) dies caedis, et ipse sibi visus est per quietem interdum supra nubes volitare, alias(後に) cum Jove dextram jungere(握手);
また殺される前の晩、雲の上を飛んでいる夢を見たかと思うと今度はユピテルと握手している夢を見た。
et Calpurnia uxor imaginata est collabi(崩壊) fastigium(破風) domus(属) maritumque(夫) in gremio(ひざ) suo confodi(刺し通す); ac subito cubiculi(寝室) fores sponte patuerunt.
一方、彼の妻のカルプルニアは彼等の家の棟が崩れ落ち、彼女の膝の上に夫が刺されて倒れている夢を見た。すると突然部屋の戸がひとりでにパッと開いた。
Ob haec simul et ob infirmam valitudinem diu cunctatus an se contineret(閉じこもる) et quae apud senatum proposuerat agere differret(延期する),
こういう警告があったのと健康が勝れないため、彼は家に閉じ籠って、元老院でやろうと思っていたことを延期しようかどうかと長い間ためらっていた。
tandem Decimo Bruto adhortante, ne frequentis ac jam dudum(ずっと) opperientis(待つ) destitueret(置き去り), quinta fere hora progressus est
しかし遂にデキムス・ブルートゥスから折角全員が集って彼の到着を数時間も前から待っている議員たちを失望させないようにと勧められたので、朝の十時頃やっと出掛けた。
libellumque insidiarum indicem ab obvio(行き合う) quodam porrectum(porrigo差出す) libellis ceteris, quos sinistra manu tenebat, quasi mox lecturus commiscuit.
そして途中で誰かから陰謀を暴露した手紙を手渡されたが、あとで読むつもりで左手に持っていた他の手紙と一緒にしてしまった。
Dein pluribus hostiis(生贄) caesis, cum litare(吉兆を得る) non posset, introiit curiam spreta(無視する) religione(迷信)
それから何回か犠牲を献げても吉兆がえられなかったにもかかわらず、宗教を軽視して元老院へ乗り込んだ。
Spurinnamque irridens et ut falsum(嘘つき) arguens(咎める), quod sine ulla sua noxa(災い) Idus Martiae adessent:
そして三月のイドゥスの日がやってきたが別に何の災いも起らなかったと、スプリンナを嘲笑い、彼を偽予言者だと呼んだ。
quanquam is venisse quidem eas diceret, sed non praeterisse.
これに対しスプリンナはなるほど三月のイドゥスはきましたが、まだ終っていませんと答えた。
[82] Assidentem conspirati(共謀者) specie officii(表敬) circumsteterunt,
カエサルが席に着くと陰謀家たちは敬意を表するためといったふうに彼の周りに集まった。
ilicoque(直ちに) Cimber Tillius, qui primas partes susceperat, quasi aliquid rogaturus(懇願) propius accessit
すると早速、先鋒役のティリウス・キンベルが何か嘆願するような振りをして近寄って行った。
renuentique(renuo退ける) et gestu in aliud tempus differenti(待たせる) ab utroque umero togam apprehendit:
カエサルがこの次にしてくれと身振りではねつけると、キンベルは彼の上衣の両肩を掴んだ。
deinde clamantem: 'ista quidem vis est!' alter e Cascis(カスカ兄弟) aversum(avertoそらす) vulnerat paulum infra jugulum(喉).
それからカエサルが「何をする。乱暴はよせ。」と叫ぶとカスカの兄弟の一人が顔をそむけたカエサルのちょうど咽喉の下を刺した。
Caesar Cascae brachium(腕) arreptum(掴む) graphio(尖筆) trajecit(刺す)
カエサルはカスカの腕を捉まえて鉄筆を突き刺した。
conatusque prosilire(飛び出る) alio vulnere tardatus(阻む) est;
しかし身を踊らせて立ち上ろうとしたときにまた一撃を食って押し止められた。
utque animadvertit undique se strictis(抜いた) pugionibus(短剣) peti(襲う), toga caput obvolvit(被う), simul sinistra manu sinum(服) ad ima(最低) crura(すね) deduxit(引き下ろす), quo honestius caderet(死ぬ) etiam inferiore corporis parte velata(包む).
どっちを向いても抜身の剣に取り巻かれていることを知ると顔を上衣で覆い、同時に左手で上衣の裾を足先まで引き下げたが、これは下半身も覆い隠して斃れても見苦しくないようにするためであった。
Atque ita tribus et viginti(二十三) plagis(打撃) confossus(突き通す) est uno modo(ただ) ad primum ictum gemitu(うめき) sine voce edito(発する), etsi(もっとも) tradiderunt quidam Marco Bruto irruenti dixisse: καὶ σὺ τέκνον;
もっともマルクス・ブルートゥスが彼のところへ駆け寄ったとき、「我が子よ、お前もか。」とギリシア語で叫んだと伝えているものもあるが。
Exanimis(死んだ) diffugientibus(散り散りになる) cunctis aliquamdiu iacuit,
陰謀家たちは全部散ってしまい、彼の死体は暫くの間そのままそこに横たわっていたが、
donec lecticae(輿) impositum, dependente(垂れ下がる) brachio, tres servuli(奴隷) domum rettulerunt(連れ帰る).
遂に三人の奴隷が遺骸を轎に乗せて、片腕が垂れ下がったまま家へ運んで行った。
Nec in tot vulneribus, ut Antistius medicus existimabat, letale(vulnus致命傷) ullum repertum est, nisi quod secundo loco(第二に) in pectore acceperat.
医師のアンティスティウスの診断ではこれだけ多くの傷を受けながら、胸に受けた第二の傷を除いてどれ一つとして致命傷にならなかった。
Fuerat animus(計画) conjuratis corpus occisi in Tiberim trahere, bona publicare(没収), acta(布告) rescindere(無効),
陰謀家たちは彼を殺した後、その遺骸をティベリス河まで引きずって行き、その財産を没収し、彼の布告を全部取り消すつもりであった。
sed metu Marci Antoni consulis et magistri(長) equitum(騎士) Lepidi destiterunt.
しかしコンスルのマルクス・アントニウスと騎兵長官のレピドゥス(アエミリウス、第二次三頭政治家、前出のレピドゥスの子)を恐れて思いとどまった。
[83] Postulante ergo Lucio Pisone socero testamentum eius aperitur recitaturque in Antoni domo, quod(関) Idibus Septembribus proximis in Lavicano suo fecerat demandaveratque(委ねる) virgini Vestali maximae.
それから舅のルキウス・ピソーの要求で、カエサルが生前ラウィクムの自分の屋敷で前年の九月のイドゥスの日に作製させ、ウェスタ女神の女祭司長に管理させていた遺書がアントニウスの家で開封され、読み上げられた。
Quintus Tubero tradit(伝える) heredem ab eo scribi solitum ex consulatu ipsius primo usque ad initium civilis belli Cn. Pompeium, idque militibus pro contione recitatum.
クィントゥス・トゥベローの伝えるところによれば、第一回目にコンスルに就任してから内乱が始まるまで、カエサルはいつもグナエウス・ポンペイウスを自分の相続人と記し、兵士の集っている前でこれを読み上げたそうである。
Sed novissimo testamento tres instituit heredes sororum nepotes, Gaium Octavium ex dodrante(3/4), et Lucium Pinarium et Quintum Pedium ex quadrante(1/4) reliquo;
しかし最後の遺書では自分の姉の三人の孫息子を相続人に指定し、そのうちガイウス・オクタヴィウスを彼の地所の四分の三の相続人に、その残りをルキウス・ピナリウスとクィントゥス・ペディウスが折半して相続するように指名している。
in ima cera(蝋) Gaium Octavium etiam in familiam nomenque adoptavit;
またその遺書の終りではガイウス・オクタヴィウスを養子とし、彼に自分の名前を襲名させている。
plerosque percussorum(刺客) in tutoribus(後見人) fili, si qui sibi nasceretur, nominavit, Decimum Brutum etiam in secundis heredibus(相続人).
そして自分の息子が生れる場合の用意に彼の暗殺者のうちの数人をその後見人に選び、デキムス・ブルートゥスにいたっては第二位の相続人に選んでいた。
Populo hortos(公園) circa Tiberim publice et viritim trecenos(300づつ) sestertios legavit.
ティベリス河近くの自分の庭園を民衆の共同地として民衆に遺し、一人一人に三百セステルティウスの贈与をした。
[84] Funere indicto(布告) rogus(薪の山) exstructus est in Martio campo juxta Juliae tumulum et pro rostris aurata aedes ad simulacrum(模して) templi Veneris Genetricis collocata;
葬儀が執り行われるとの発表があると、マルスの原のユリアの墓の近くで薪が積みあげられ、ロストルムの上には母なるウェヌスの神殿を模して作られた金メッキの小神殿が安置された。
intraque lectus eburneus auro ac purpura(紫衣) stratus(広げる) et ad caput tropaeum(トロフィー) cum veste, in qua fuerat occisus.
そのなかには紫色と金色の布を張った象牙の寝床がおかれ、その頭のところのトロフィーから彼が殺されたときに着ていた上衣が垂れ下っていた。
Praeferentibus munera, quia suffecturus(足りる) dies non videbatur, praeceptum(指示する), ut omisso ordine, quibus quisque vellet itineribus urbis, portaret in Campum.
献げ物をする人たちが全部献げ物をするにはその日一日では足りないことが明かだったので、各自自分の好きな道を通って、序列に関わらず、マルスの原までお供えを持ってくるように指示された。
Inter ludos(催し物) cantata sunt quaedam ad miserationem et invidiam caedis eius accommodata, ex Pacuvi Armorum judicio:
葬礼競技では彼の死に対する同情と憤激の情を掻きたてるためにパクウィウスの劇「武器の審判」のなかの次の台辞が唱われた。
men(mene) servasse, ut essent qui me perderent?
私が彼らを生かしてやったのは彼らに殺されるためだったのか。
et ex Electra Atili ad similem sententiam.
また、アティリウスの「エレクトラ」(ソポクレスの悲劇の訳)のなかの同じ趣旨の文句が唱われた。
Laudationis loco consul Antonius per praeconem(伝令) pronuntiavit senatus consultum, quo omnia simul ei divina atque humana decreverat(栄誉を与える), item jus jurandum, quo se cuncti pro salute(安全) unius(Caesaris) astrinxerant;
コンスルのアントニウスは頌讃(しょうさん)の演説をする代りにカエサルに聖俗のあらゆる栄誉を同時に与えることを決議した元老院決議と彼の遺骸の安全を守るという全員一致の宣誓文を読み上げるよう伝令官に命じ、
quibus perpauca a se verba addidit.
それに加えて自分自身も二言三言述べた。
Lectum pro rostris in forum magistratus et honoribus functi(果たした) detulerunt(運ぶ).
演壇上の棺は現職の官吏や元官吏によってフォルムまで運びおろされた。
Quem cum pars in Capitolini Jovis cella(神殿) cremare(火葬にする) pars in curia Pompei destinaret(目指す), repente duo quidam gladiis(剣) succincti ac bina jacula(槍) gestantes ardentibus cereis(ろうそく) succenderunt(火をつける)
遺骸の火葬はカピトリウムのユピテル神殿で行なうべきだとか、ポンペイウスの議事堂にすべきだとか言い争っている間に、剣を腰に帯び、槍を手にした二人の姿が突然現われ、燃えさかるろうそくで棺に火をつけた。
confestimque(直ちに) circumstantium turba virgulta(薪) arida(乾いた) et cum subselliis tribunalia(席), quicquid praeterea ad donum(供物) aderat, congessit(積む).
するとたちまち回りの群衆はそのうえに乾いた木の枝、裁判官の椅子と腰掛けその他供え物になりそうなものは片端から積みあげた。
Deinde tibicines(笛吹き) et scaenici artifices(俳優) vestem, quam ex triumphorum(凱旋式) instrumento(衣装) ad praesentem usum induerant, detractam(脱ぐ) sibi atque discissam injecere(完3pl) flammae
それから音楽家や俳優たちは凱旋式のときに着ていた服装からとった上衣を脱ぎ棄ててそれを細かくちぎって焰のなかに投げ込んだ。
et veteranorum(古参) militum legionarii(軍団兵) arma sua, quibus exculti(飾る) funus celebrabant(大勢で訪れる);
そこへ軍団の帰還兵たちは葬式のために着飾っていた武具を投げ込んだ。
matronae etiam pleraeque ornamenta sua, quae gerebant, et liberorum bullas(お守り) atque praetextas(服).
婦人の多くも身に着けていた宝石や自分の子供たちのお守りや上衣をお供えした。
In summo publico luctu exterarum gentium multitudo circulatim(群をなして) suo quaeque more lamentata est praecipueque Judaei, qui etiam noctibus continuis bustum(薪) frequentarunt.
民衆の悲しみが絶頂に達したとき、外国人が大勢群をなしてそれぞれお国ぶりの哀悼を捧げたが、なかでもユダヤ人は幾晩も毎晩欠かさず火葬場に集まってきた。
[85] Plebs statim a funere ad domum Bruti et Cassi cum facibus tetendit
葬儀が終ると民衆は炬火を持ってブルートゥスとカッシウスの家に駆けつけた。
atque aegre repulsa obvium sibi Helvium Cinnam per errorem nominis, quasi Cornelius is esset, quem graviter(厳しく) pridie contionatum(演説) de Caesare requirebat(探す), occidit caputque eius praefixum hastae circumtulit.
そこからやっとのことで追払われた民衆は名前が紛らわしいところからヘルウィウス・キンナ(52節)を前日カエサルを激しく弾劾した(アッピアノス『内乱記』2-121)ため彼等のお尋ね者になっていたコルネリウス・キンナと思い込んで出会頭に殺してしまい、その頭を槍の先に突き刺して街中に見せまわった。
Postea solidam columnam(柱) prope viginti pedum lapidis Numidici in foro statuit(立てる) inscripsitque PARENTI PATRIAE.
そのあとでほとんど二十フィートに達するヌミディア産の大理石の固い柱をフォルムに立て、それに「祖国の父に」という字句を刻み込んだ。
Apud eam(柱) longo tempore sacrificare, vota suscipere(誓いを立てる), controversias quasdam interposito per Caesarem jure jurando distrahere(終わらせる) perseveravit(持続する).
彼等はその後長い間この足許で犠牲を献げたり、誓いを立てたり、カエサルの名において宣誓を行って争いを終わらせることが習慣となった。
[86] Suspicionem Caesar quibusdam suorum reliquit neque voluisse se diutius vivere neque curasse quod(理由) valitudine minus prospera uteretur(享受する), ideoque et quae religiones monerent et quae renuntiarent(知らせる) amici neglexisse.
カエサルの死後、彼の友人のなかには、彼は健康が衰えてきたためにもうこれ以上生き延びようと思わなくなり、したがって全然用心をしなかったとか、またそれゆえに前兆や友人の話などは全然問題にしなかったのではないかと疑うものがいた。
Sunt qui putent, confisum(信じる) eum novissimo illo senatus consulto ac jure jurando etiam custodias Hispanorum cum gladiis †adsectantium(付き従う) se removisse.
彼が以前に彼に附き添っていたイスパニア人の武装した護衛兵を解雇したのは元老院の最後の布告とその誓約を全面的に信頼していたからだと考える向きもある。
Alii e diverso(逆に) opinantur insidias undique imminentes subire(被る) semel quam cavere semper sollicitum(心配して) maluisse.
これと反対に始終心配して用心しているよりも、むしろどちらを向いても自分の命を狙っている陰謀に断然身を曝そうと思ったのだと信じる向きもある。
Quidam (Caesarem) dicere etiam solitum ferunt: non tam sua quam rei publicae interesse(重要である), uti salvus(無事な) esset: se jam pridem potentiae gloriaeque abunde adeptum; rem publicam, si quid sibi eveniret, neque quietam(平和な) fore et aliquanto deteriore condicione civilia bella subituram.
また一部の人のいうところによると自分が生きているのは自分の利益よりも共和国の利益になるのだ――権力と栄光にはずっと前から十分に恵まれた――しかし自分の身に何かが起れば共和国は平和を失い、前の内乱よりももっとひどい内乱状態に突入するであろうと常々言い放っていたそうである。
[87] Illud plane inter omnes fere constitit, talem ei mortem paene ex sententia(希望どおり) obtigisse(起こる).
彼がほとんど自分の望み通りの死を遂げたというこの一事についてはほとんどすべての人の意見が完全に一致している。
Nam et quondam, cum apud Xenophontem legisset Cyrum ultima valitudine mandasse(指示する) quaedam de funere suo, aspernatus(拒否) tam lentum mortis genus subitam sibi celeremque optaverat;
というのはかつて彼がクセノポン(ソクラテスの弟子)の本のなかでキュロス(ペルシア王)が臨終の床に臥しながら葬式について指示を与えている一節を読んで、こんなにいつまでも死を待たなければならぬとは思ってもぞっとする、自分は突然あっという間に死にたいといったからである。
et pridie quam occideretur, in sermone nato super cenam(食事) apud Marcum Lepidum, quisnam(一体どんな) esset finis vitae(死) commodissimus(ふさわしい), repentinum(突然の) inopinatumque(思いがけない) praetulerat.
また暗殺される前の日にマルクス・レピドゥスの家に招かれて食事をしていたとき、話が偶々どんな死に方が一番望ましいかということになるとカエサルは突然の思いもかけない死だといったのである。
[88] Periit sexto et quinquagensimo(56) aetatis anno
彼が死んだ時は五十六歳であった。
atque in deorum numerum relatus(みなす) est, non ore(声) modo decernentium(元老院決議), sed et persuasione vulgi.
そして元老院の布告によって神々の列に加えられたが、これには民衆の十分な納得が得られた。
Siquidem ludis, quos primos consecrato ei heres Augustus edebat, stella crinita(彗星) per septem continuos dies fulsit(fulgeo輝く) exoriens(昇る) circa undecimam(11) horam, creditumque est animam esse Caesaris in caelum recepti;
と云うのは彼の後継者アウグストゥスが彼が神に祀られたことを祝って催した競技の最初の日に、彗星が日没の一時間前に現われて七晩続けて輝き、天国に召されたカエサルの魂だと信じられたからである。
et hac de causa simulacro eius in vertice(頂き) additur stella.
彼の立像の頭の天辺に星がおかれているのは実はこういう理由からである。
Curiam, in qua occisus est, obstrui placuit Idusque Martias Parricidium nominari, ac ne umquam eo die senatus ageretur.
カエサルが殺された議事堂は壁でふさぎ、三月のイドゥスの日を「父殺しの日」と呼び、その日は元老院を召集しないことが元老院で決議された。
[89] Percussorum(刺客) autem fere neque triennio quisquam amplius supervixit neque sua morte defunctus est.
彼の暗殺者のうちで彼の死後三年以上生き延びた者もなく、天寿を全うした者もなかった。
Damnati omnes alius alio casu periit, pars naufragio, pars proelio;
全員有罪の宣告を受け、その死に方もさまざまであった。ある者は難船のために命を失い、ある者は戦闘に斃れた。
nonnulli semet eodem illo pugione, quo Caesarem violaverant, interemerunt.
またある者はカエサルの暗殺に使った同じ剣で我と我が身を刺して命を絶った。
SVETONI TRANQVILII VITA DIVI AVGVSTI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101
[1] Gentem Octaviam Velitris praecipuam olim fuisse multa declarant. Nam et vicus celeberrima parte oppidi jam pridem Octavius vocabatur et ostendebatur ara Octavio consecrata, qui bello dux finitimo(隣の), cum forte Marti rem divinam faceret, nuntiata repente hostis incursione semicruda exta rapta foco prosecuit atque ita proelium ingressus victor redit. Decretum etiam publicum exstabat, quo cavebatur, ut in posterum quoque simili modo exta Marti redderentur reliquiaeque ad Octavios referrentur.
[2] Ea gens a Tarquinio Prisco rege inter minores gentis adlecta in senatum, mox a Servio Tullio in patricias traducta, procedente tempore ad plebem se contulit, ac rursus magno intervallo per Divum Julium in patriciatum redit. Primus ex hac magistratum populi suffragio cepit C. Rufus. Is quaestorius Cn. et C. procreavit, a quibus duplex Octaviorum familia defluxit conditione diversa. Siquidem Gnaeus et deinceps ab eo reliqui omnes functi sunt honoribus summis. At Gaius eiusque posteri, seu fortuna seu voluntate, in equestri ordine constiterunt usque ad Augusti patrem. Proavus Augusti secundo Punico bello stipendia in Sicilia tribunus militum fecit Aemilio Papo imperatore. Avus municipalibus magisteriis contentus abundante patrimonio tranquillissime senuit. Sed haec alii; ipse Augustus nihil amplius quam equestri familia ortum se scribit vetere ac locuplete, et in qua primus senator pater suus fuerit. M. Antonius libertinum ei proavum exprobrat, restionem e pago Thurino, avum argentarium. Nec quicquam ultra de paternis Augusti maioribus repperi.
[3] C. Octavius pater a principio aetatis et re et existimatione magna fuit, ut equidem mirer hunc quoque a nonnullis argentarium atque etiam inter divisores operasque compestris proditum; amplis enim innutritus opibus, honores et adeptus est facile et egregie administravit. Ex praetura Macedoniam sortitus, fugitivos, residuam Spartaci et Catilinae manum, Thurinum agrum tenentis, in itinere delevit, negotio sibi in senatu extra ordinem dato. Provinciae praefuit non minore justitia quam fortitudine; namque Bessis ac Thracibus magno proelio fusis, ita socios tractavit, ut epistolae M. Ciceronis exstent quibus Quintum fratrem eodem tempore parum secunda fama proconsulatum Asiae administrantem, hortatur et monet, imitetur in promerendis sociis vicinum suum Octavium.
[4] Decedens Macedonia, prius quam profiteri se candidatum consulatus posset, mortem obiit repentinam, superstitibus liberis Octavia maiore, quam ex Ancharia, et Octavia minore item Augusto, quos ex Atia tulerat. Atia M. Atio Balbo et Julia, sorore C. Caesaris, genita est. Balbus, paterna stirpe Aricinus, multis in familia senatoriis imaginibus, a matre Magnum Pompeium artissimo contingebat gradu, functusque honore praeturae inter vigintiviros agrum Campanum plebi Julia lege divisit. Verum idem Antonius, despiciens etiam maternam Augusti originem, proavum eius Afri generis fuisse et modo unguentariam tabernam modo pistrinum Ariciae exercuisse obicit. Cassius quidem Parmensis quadam epistola non tantum ut pistoris, sed etiam ut nummulari nepotem sic taxat Augustum: "Materna tibi farinast ex crudissimo Ariciae pistrino: hanc finxit manibus collybo decoloratis Nerulonensis mensarius."
[5] Natus est Augustus M. Tullio Cicerone C. Antonio conss. XIIII. Kal. Octob., paulo ante solis exortum, regione Palati, ad Capita Bubulo, ubi nunc sacrarium habet, aliquanto post quam excessit constitutum. Nam ut senatus actis continetur, cum C. Laetorius, adulscens patricii generis, in deprecanda graviore adulterii poena praeter aetatem atque natales hoc quoque patribus conscriptis allegaret, esse possessorem ac velut aedituum soli, quod primum Divus Augustus nascens attigisset, peteretque donari quasi proprio suo ac peculiari deo, decretum est ut ea pars domus consecraretur.
[6] Nutrimentorum eius ostenditur adhuc locus in avito suburbano juxta Velitras permodicus et cellae penuariae instar, tenetque vicinitatem opinio tamquam et natus ibi sit. Huc introire nisi necessario et caste religio est, concepta opinione veteri, quasi temere adeuntibus horror quidam et metus obiciatur, sed et mox confirmata. Nam cum possessor villae novus seu forte seu temptandi causa cubitum se eo contulisset, evenit ut post paucissimas noctis horas exturbatus inde subita vi et incerta paene semianimis cum strato simul ante fores inveniretur.
[7] Infanti cognomen Thurino inditum est, in memoriam maiorum originis, vel quod regione Thurina recens eo nato pater Octavius adversus fugitivos rem prospere gesserat. Thurinum cognominatum satis certa probatione tradiderim, nactus puerilem imagunculam eius aeream veterem, ferreis et paene jam exolescentibus litteris hoc nomine inscriptam, quae dono a me principi data inter cubiculi Lares colitur. Sed et a M. Antonio in epistolis per contumeliam saepe Thurinus appellatur, et ipse nihil amplius quam mirari se rescribit, pro obprobio sibi prius nomen obici. Postea Gai Caesaris et deinde Augusti cognomen assumpsit, alterum testamento maioris avunculi, alterum Munati Planci sententia, cum, quibusdam censentibus Romulum appellari oportere quasi et ipsum conditorem urbis, praevaluisset, ut Augustus potius vocaretur, non tantum novo sed etiam ampliore cognomine, quod loca quoque religiosa et in quibus augurato quid consecratur augusta dicantur, ab auctu vel ab avium gestu gustuve, sicut etiam Ennius docet scribens:
Augusto augurio postquam incluta condita Roma est.
[8] Quadrimus patrem amisit. Duodecimum annum agens aviam Juliam defunctam pro contione laudavit. Quadriennio post virili toga sumpta, militaribus donis triumpho Caesaris Africano donatus est, quanquam expers belli propter aetatem. Profectum mox avunculum in Hispanias adversus Cn. Pompei liberos, vixdum firmus a gravi valitudine, per infestas hostibus vias paucissimis comitibus naufragio etiam facto subsecutus, magno opere demeruit, approbata cito etiam morum indole super itineris industriam. Caesare post receptas Hispanias expeditionem in Dacos et inde in Parthos destinante, praemissus Apolloniam studiis vacavit. Utque primum occisum eum heredemque se comperit, diu cunctatus an proximas legiones imploraret, id quidem consilium ut praeceps immaturumque omisit, ceterum urbe repetita hereditatem adiit, dubitante matre, vitrico vero Marcio Philippo consulari multum dissuadente. Atque ab eo tempore exercitibus comparatis primum cum M. Antonio M.que Lepido deinde tantum cum Antonio per duodecim fere annos, novissime per quattuor et quadraginta solus rem publicam tenuit.
[9] Proposita vitae eius velut summa, partes singillatim neque per tempora sed per species exsequar, quo distinctius demonstrari cognoscique possint. Bella civilia quinque gessit: Mutinense, Philippense, Perusinum, Siculum, Actiacum; e quibus primum ac novissimum adversus M. Antonium, secundum adversus Brutum et Cassium, tertium adversus L. Antonium triumviri fratrem, quartum adversus Sextum Pompeium Cn. f.
[10] Omnium bellorum initium et causam hinc sumpsit: nihil convenientius ducens quam necem avunculi vindicare tuerique acta, confestim ut Apollonia rediit, Brutum Cassiumque et vi necopinantis et (quia provisum periculum subterfugerat) legibus aggredi reosque caedis absentis deferre statuit. Ludos autem victoriae Caesaris, non audentibus facere quibus optigerat id munus, ipse edidit. Et quo constantius cetera quoque exsequeretur, in locum tr. pl. forte demortui candidatum se ostendit, quanquam patricius necdum senator. Sed adversante conatibus suis M. Antonio consule, quem vel praecipuum adjutorem speraverat, ac ne publicum quidem et tralaticium jus ulla in re sibi sine pactione gravissimae mercedis impertiente, ad optimates se contulit, quibus eum invisum sentiebat, maxime quod D. Brutum obsessum Mutinae provincia a Caesare data et per senatum confirmata expellere armis niteretur. Hortantibus itaque nonullis percussores ei subornavit, ac fraude deprehensa periculum in vicem metuens veteranos simul in suum ac rei publicae auxilium quanta potuit largitione contraxit; jussusque comparato exercituii pro praetore praeesse et cum Hirtio ac Pansa, qui consulatum susceperant, D. Bruto opem ferre, demandatum bellum tertio mense confecit duobus proeliis. Priore Antonius fugisse eum scribit ac sine paludamento equoque post biduum demum apparuisse, sequenti satis constat non modo ducis, sed etiam militis functum munere atque in media dimicatione, aquilifero legionis suae graviter saucio, aquilam umeris subisse diuque portasse.
[11] Hoc bello cum Hirtius in acie, Pansa paulo post ex vulnere perissent, rumor increbruit ambos opera eius occisos, ut Antonio fugato, re publica consulibus orbata, solus victores exercitus occuparet. Pansae quidem adeo suspecta mors fuit, ut Glyco medicus custoditus sit, quasi venenum vulneri indidisset. Adicit his Aquilius Niger, alterum e consulibus Hirtium in pugnae tumultu ab ipso interemptum.
[12] Sed ut cognovit Antonium post fugam a M. Lepido receptum ceterosque duces et exercitus consentire pro patribus, causam optimatium sine cunctatione deseruit, ad praetextum mutatae voluntatis dicta factaque quorundam calumniatus, quasi alii se puerum, alii ornandum tolendumque jactassent, ne aut sibi aut veteranis par gratia referretur. Et quo magis paenitentiam prioris sectae approbaret, Nursinos grandi pecunia et quam pendere nequirent multatos extorres oppido egit, quod Mutinensi acie interemptorum civium tumulo publice exstructo ascripserant, pro libertate eos occubuisse.
[13] Inita cum Antonio et Lepido societate, Philippense quoque bellum, quamquam invalidus atque aeger, duplici proelio transegit, quorum priore castris exutus vix ad Antoni cornu fuga evaserat. Nec successum victoriae moderatus est, sed capite Bruti Romam misso, ut statuae Caesaris subiceretur, in splendidissimum quemque captivum non sine verborum contumelia saeviit; ut quidem uni suppliciter sepulturam precanti respondisse dicitur, jam istam volucrum fore potestatem; alios, patrem et filium, pro vita rogantis sortiri vel micare jussisse, ut alterutri concederetur, ac spectasse utrumque morientem, cum patre, quia se optulerat, occiso filius quoque voluntariam occubuisset necem. Quare ceteri, in his M. Favionius ille Catonis aemulus, cum catenati producerentur, imperatore Antonio honorifice salutato, hunc foedissimo convitio coram prosciderunt. Partitis post victoriam officiis, cum Antonius Orientem ordinandum, ipse veteranos in Italiam reducendos et municipalibus agris conlocandos recepisset, neque veteranorum neque possessorum gratiam tenuit, alteris pelli se, alteris non pro spe meritorum tractari querentibus.
[14] Quo tempore L. Antonium fiducia consulatus, quem gerebat, ac fraternae potentiae res novas molientem confugere Perusiam coegit et ad deditionem fame compulit, non tamen sine magnis suis et ante bellum et in bello discriminibus. Nam cum spectaculo ludorum gregarium militem in quattuordecim ordinibus sedentem excitari per apparitorem jussisset, rumore ab obtrectatoribus dilato quasi eundem mox et discruciatum necasset, minimum afuit, quin periret concursu et indignatione turbae militaris. Saluti fuit, quod qui desiderabatur repente comparuit incolumnis ac sine iniuria. Circa Perusinum autem murum sacrificans paene interceptus est a manu gladiatorum, quae oppido eruperat.
[15] Perusia capta in plurimos animadvertit, orare veniam vel excusare se conantibus una voce occurrens, moriendum esse. Scribunt quidam, trecentos ex dediticiis electos, utriusque ordinis ad aram Divo Julio exstructam Idibus Martiis hostiarum more mactatos. Extiterunt qui traderent, compecto eum ad arma isse, ut occulti adversarii et quos metus magis quam voluntas contineret, facultate L. Antoni ducis praebita, detegerentur devictisque iis et confiscatis, promissa veteranis praemia perolverentur.
[16] Siculum bellum incohavit in primis, sed diu traxit intermissum saepius, modo reparandarum classium causa, quas tempestatibus duplici naufragio et quidem per aestatem amiserat, modo pace facta, flagitante populo ob interclusos commeatus famemque ingravescentem; donec navibus ex integro fabricatis ac viginti servorum milibus manumissis et ad remum datis, portum Julium apud Baias, immisso in Lucrinum et Avernum lacum mari, effecit. In quo cum hieme tota copias exercuisset, Pompeium inter Mylas et Naulochum superavit sub horam pugnae tam arto repente somno divinctus, ut ad dandum signum ab amicis excitaretur. Unde praebitam Antonio materiam putem exprobrandi, ne rectis quidem oculis eum aspicere potuisse instructam aciem, verum supinum, caelum intuentem, stupidum cubuisse, nec prius surrexisse ac militibus in conspectum venisse quam a M. Agrippa fugatae sint hostium naves. Alii dictum factumque eius criminantur, quasi classibus tempestate perditis exclamaverit, etiam invito Neptuno victoriam se adepturum, ac die circensium proximo sollemni pompae simulacrum dei detraxerit. Nec temere plura ac maiora pericula ullo alio bello adiit. Trajecto in Siciliam exercitu , cum partem reliquam copiarum continenti repeteret, oppressus ex improviso a Demochare et Appollophane praefectis Pompei, uno demum navigio aegerrime effugit. Iterum cum praeter Locros Regium pedibus iret et prospectis biremibus Pompeianis terram legentibus, suas ratus, descendisset ad litus, paene exceptus est. Tunc etiam per devios tramites refugientem servus Aemili Pauli comitis eius, dolens proscriptum olim ab eo patrem Paulum et quasi occasione ultionis oblata, interficere conatus est. Post Pompei fugam collegarum alterum M. Lepidum, quem ex Africa in auxilium evocarat, superbientem viginti legionum fiducia summasque sibi partes terrore et minis vindicantem spoliavit exercitu supplicemque concessa vita Circeios in perpetuum relegavit.
[17] M. Antonii societatem semper dubiam et incertam reconciliationibusque variis male focilatam abrupit tandem, et quo magis degenerasse eum a civili more approbaret, testamentum, quod is Romae, etiam de Cleopatra liberis inter heredes nuncupatis, reliquerat, aperiundum recitandumque pro contione curavit. Remisit tamen hosti judicato necessitudines amicosque omnes, atque inter alios C. Sosium et Cn. Domitium tunc adhuc consules. Bononiensibus quoque publice, quod in Antoniorum clientela antiquitus erant, gratiam fecit conjurandi cum tota Italia pro partibus suis. Nec multo post navali proelio apud Actium vicit, in serum dimicatione protacta, ut in nave victor pernoctaverit. Ab Actio cum Samum in hiberna se recepisset, turbatus nuntiis de seditione praemia et missionem poscentium, quos ex omni numero confecta victoria Brundisium praemiserat, repetita Italia, tempestate in trajectu bis conflictatus (primo inter promuntoria Peloponnesi atque Aetoliae, rursus circa montes Ceraunios, utrubique parte liburnicarum demersa, simul eius, in qua vehebatur, fusis armamentis et gubernaculo diffracto) nec amplius quam septem et viginti dies, donec desideria militum ordinarentur, Brundisii commoratus, Asiae Syriaeque circuitu Aegyptum petit obsessaque Alexandrea, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, brevi potitus est. Et Antonium quidem, seras conditiones pacis temptantem, ad mortem adegit viditque mortuum. Cleopatrae, quam servatam triumpho magno opere cupiebat, etiam Psyllos admovit, qui venenum ac virus exugerent, quod perisse morsu aspidis putabatur. Ambobus communem sepulturae honorem tribuit ac tumulum ab ipsis incohatum perfici jussit. Antonium juvenem, maiorem de duobus Fulvia genitis, simulacro Divi Juli, ad quod post multas et irritas preces confugerat, abreptum interemit. Item Caesarionem, quem ex Caesare Cleopatra concepisse praedicabat, retractum e fuga supplicio affecit. Reliquos Antonii reginaeque commmunes liberos non secus ac necessitudine junctos sibi et conservavit et mox pro conditione cuiusque sustinuit ac fovit.
[18] Per idem tempus conditorium et corpus Magni Alexandri, cum prolatum e penetrali subjecisset oculis, corona aurea imposita ac floribus aspersis veneratus est, consultusque, num et Ptolemaeum inspicere vellet, regem se voluisse ait videre, non mortuos. Aegyptum in provinciae formam redactam ut feraciorem habilioremque annonae urbicae redderet, fossas omnis, in quas Nilus exaestuat, oblimatas longa vetustate militari opere detersit. Quoque Actiacae victoria memoria celebratior et in posterum esset, urbem Nicopolim apud Actium condidit ludosque illic quinquennales constituit et ampliato vetere Apollinis templo locum castrorum, quibus fuerat usus, exornatum navalibus spoliis Neptuno ac Marti consecravit.
[19] Tumultus posthac et rerum novarum initia conjurationesque complures, prius quam invalescerent indicio detectas, compressit alias alio tempore: Lepidi juvenis, deinde Varronis Murenae et Fanni Caepionis, mox M. Egnati, exin Plauti Rufi Lucique Pauli progeneri sui, ac praeter has L. Audasi, falsarum tabularum rei ac neque aetate neque corpore integri, item Asini Epicadi ex gente Parthina ibridae, ad extremum Telephi, mulieris servi nomenculatoris. Nam ne ultimae quidem sortis hominum conspiratione et periculo caruit. Audasius atque Epicadus Juliam filiam et Agrippam nepotem ex insulis, quibus continebantur, rapere ad exercitus, Telephus quasi debita sibi fato dominatione et ipsum et senatum aggredi destinarant. Quin etiam quondam juxta cubiculum eius lixa quidam ex Illyrico exercitu, ianitoribus deceptis, noctu deprehensus est cultro venatorio cinctus, imposne mentis an simulata dementia, incertum; nihil enim exprimi quaestione potuit.
[20] Externa bella duo omnino per se gessit, Delmaticum adulescens adhuc, et Antonio devicto Cantabricum. Delmatico etiam vulnera excepit, una acie dextrum genu lapide ictus, altera et crus et utrumque brachium ruina pontis consauciatus. Reliqua per legatos administravit, ut tamen quibusdam Pannonicis atque Germanicis aut interveniret aut non longe abesset, Ravennam vel Mediolanium vel Aquileiam usque ab urbe progrediens.
[21] Domuit autem partim ductu partim auspiciis suis Cantabriam, Aquitaniam, Pannoniam, Delmatiam cum Illyrico omni, item Raetiam et Vindelicos ac Salassos, gentes Inalpinas. Coercuit et Dacorum incursiones, tribus eorum ducibus cum magna copia caesis, Germanosque ultra Albim fluvium summovit, ex quibus Suebos et Sigambros dedentis se traduxit in Galliam atque in proximis Rheno agris conlocavit. Alias item nationes male quietas ad obsequium redegit. Nec ulli genti sine justis et necessariis causis bellum intulit, tantumque afuit a cupiditate quoquo modo imperium vel bellicam gloriam augendi, ut quorundam barbarorum principes in aede Martis Ultoris jurare coegerit mansuros se in fide ac pace quam peterent, a quibusdam vero novum genus obsidum, feminas, exigere temptaverit, quod neglegere marum pignora(人質) sentiebat; et tamen potestatem semper omnibus fecit, quotiens vellent, obsides recipiendi. Neque aut crebrius aut perfidiosius rebellantis graviore umquam ultus est poena, quam ut captivos sub lege venundaret, ne in vicina regione servirent neve intra tricensimum annum liberarentur. Qua virtutis moderationisque fama Indos etiam ac Scythas, auditu modo cognitos, pellexit ad amicitiam suam populique Romani ultro per legatos petendam. Parthi quoque et Armeniam vindicanti facile cesserunt et signa militaria, quae M. Crasso et M. Antonio ademerant, reposcenti reddiderunt obsidesque insuper optulerunt, denique, pluribus quondam de regno concertantibus, nonnisi ab ipso electum probaverunt.
[22] Ianum Quirinum, semel atque iterum a condita urbe ante memoriam suam clausum, in multo breviore temporis spatio terra marique pace parta ter clusit. Bis ovans ingressus est urbem, post Philippense et rursus post Siculum bellum. Curulis triumphos tris egit, Delmaticum, Actiacum, Alexandrinum, continuo triduo omnes.
[23] Graves ignominias cladesque duas omnino nec alibi quam in Germania accepit, Lollianam et Varianam, sed Lollianam maioris infamiae quam detrimenti, Varianam paena exitiabilem, tribus legionibus cum duce legatisque et auxiliis omnibus caesis. Hac nuntiata excubias per urbem indixit, ne quis tumultus existeret, et praesidibus provinciarum propagavit imperium, ut a peritis et assuetis socii continerentur. Vovit et magnos ludos jovi Optimo Maximo, si res p. in meliorem statum vertisset: quod factum Cimbrico Marsicoque bello erat. Adeo denique consternatum ferunt, ut per continuos menses barba capilloque summisso caput interdum foribus illideret, vociferans: Quintili Vare, legiones redde! diemque cladis quot annis maestum habuerit ac lugubrem.
[24] In re militari et commutavit multa et instituit, atque etiam ad antiquum morem nonnulla revocavit. Disciplinam severissime rexit: ne legatorum quidem cuiquam, nisi gravate hibernisque demum mensibus, permisit uxorem intervisere. Equitem Romanum, quod duobus filiis adulescentibus causa detrectandi sacramenti pollices amputasset, ipsum bonaque subjecit hastae; quem tamen, quod imminere emptioni publicanos videbat, liberto suo addixit, ut relegatum in agros pro libero esse sineret. Decimam legionem contumacius parentem cum ignominia totam dimisit, item alias immodeste missionem postulantes citra commoda emeritorum praemiorum exauctoravit. Cohortes, si quae cessissent loco, decimatas hordeo pavit. Centuriones statione deserta, itidem ut manipulares, capitali animadversione puniit, pro cetero delictorum genere variis ignominis affecit, ut stare per totum diem juberet ante praetorium, interdum tunicatos discinctosque, nonnumquam cum decempedis, vel etiam cespitem portantes.
[25] Neque post bella civilia aut in contione aut per edictum ullos militum commilitones appellabat, sed milites, ac ne a filiis quidem aut privignis suis imperio praeditis aliter appellari passus est, ambitiosius id existimans, quam aut ratio militaris aut temporum quies aut sua domusque suae maiestas postularet. Libertino milite, praeterquam Romae incendiorum causa et si tumultus in graviore annona metueretur, bis usus est: semel ad praesidium coloniarum Illyricum contingentium, iterum ad tutelam ripae Rheni fluminis; eosque, servos adhuc viris feminisque pecuniosioribus indictos ac sine mora manumissos, sub priore vexillo habuit, neque aut commixtos cum ingenuis aut eodem modo armatos. Dona militaria, aliquanto facilius phaleras et torques, quicquid auro argentoque constaret, quam vallares ac murales coronas, quae honore praecellerent, dabat; has quam parcissime et sine ambitione ac saepe etiam caligatis tribuit. M. Agrippam in Sicilia post navalem victoriam caeruleo vexillo donavit. Solos triumphales, quamquam et socios expeditionum et participes victoriarum suarum, numquam donis impertiendos putavit, quod ipsi quoque jus habuissent tribuendi ea quibus vellent. Nihil autem minus perfecto duci quam festinationem temeritatemque convenire arbitrabatur. Crebro itaque illa jactabat:
Σπευδε βραδέως. Ἀσφανς γἀρ ἐστ᾽ἀμείνον ή θρασὺς στρατηλάτης.
Et: sat celeriter fieri quidquid fiat satis bene. Proelium quidem aut bellum suscipiendum omnino negabat, nisi cum maior emolumenti spes quam damni metus ostenderetur. Nam minima commoda non minimo sectantis discrimine similes aiebat esse aureo hamo piscantibus, cuius abrupti damnum nulla captura pensari posset.
[26] Magistratus atque honores et ante tempus et quosdam novi generis perpetuosque cepit. Consulatum vicesimo aetatis anno invasit, admotis hostiliter ad urbem legionibus, missisque qui sibi nomine exercitus deposcerent ; cum quidem cunctante senatu Cornelius centurio, princeps legationis, rejecto sagulo ostendens gladii capulum, non dubitasset in curia dicere: Hic faciet, si vos non feceritis. Secundum consulatum post novem annos, tertium anno interjecto gessit, sequentis usque ad undecimum continuavit, multisque mox, cum deferrentur, recusatis duodecim magno, id est septemdecim annorum, intervallo et rursus tertium decimum biennio post ultro petiit, ut C. et Lucium filios amplissimo praeditus magistratu suo quemque tirocinio deduceret in forum. Quinque medios consulatus a sexto ad decimum annuos gessit, ceteros aut novem aut sex aut quattuor aut tribus mensibus, secundum vero paucissimis horis. Nam die Kal. Ian. cum mane pro aede Capitolini jovis paululum curuli sella praesedisset, honore abiit suffecto alio in locum suum. Nec omnes Romae, sed quartum consulatum in Asia, quintum in insula Samo, octavum et nonum Tarracone iniit.
[27] Triumviratum rei p. constituendae per decem annos administravit; in quo restitit quidem aliquandiu collegis ne qua fieret proscriptio, sed inceptam utroque acerbius exercuit. Namque illis in multorum saepe personam per gratiam et preces exorabilibus, solus magno opere contendit ne cui parceretur, proscripsitque etiam C. Toranium tutorem suum, eundem collegam patris sui Octavi in aedilitate. Junius Saturninus hoc amplius tradit, cum peracta proscriptione M. Lepidus in senatu excusasset praeterita et spem clementiae in posterum fecisset, quoniam satis poenarum exactum esset, hunc a diverso professum, ita modum se proscribendi statuisse, ut omnia sibi reliquerit libera. In cuius tamen pertinaciae paenitentiam postea T. Vincium Philopoemenem, quod patronum suum proscriptum celasse olim diceretur, equestri dignitate honoravit. In eadem hac potestate multiplici flagravit invidia. Nam et Pinarium equitem R. cum, contionante se admissa turba paganorum, apud milites subscribere quaedam animadvertisset, curiosum ac speculatorem ratus, coram confodi imperavit; et Tedium Afrum consulem designatum, quia factum quoddam suum maligno sermone carpsisset, tantis conterruit minis, ut is se praecipitaverit; et Quintum Gallium praetorem, in officio salutationis tabellas duplices veste tectas tenentem, suspicatus gladium occulere, nec quidquam statim, ne aliud inveniretur, ausus inquirere, paulo post per centuriones et milites raptum e tribunali, servilem in modum torsit ac fatentem nihil jussit occidi, prius oculis eius sua manu effossis; quem tamen scribit conloquio petito insidiatum sibi conjectumque a se in custodiam, diende urbe interdicta dimissum, naufragio vel latronum insidiis perisse. Tribuniciam potestatem perpetuam recepit, in qua semel atque iterum per singula lustra collegam sibi cooptavit. Recepit et morum legumque regimen aeque perpetuum, quo jure, quamquam sine censurae honore, censum tamen populi ter egit; primum ac tertium cum collega, medium solus.
[28] De reddenda re p. bis cogitavit: primum post oppressum statim Antonium, memor objectum sibi ab eo saepius, quasi per ipsum staret ne redderetur; ac rursus taedio diuturnae valitudinis, cum etiam magistratibus ac senatu domum accitis rationarium imperii tradidit. Sed reputans et se privatum non sine periculo fore et illam plurium arbitrio temere committi, in retinenda perseveravit, dubium eventu meliore an voluntate. Quam voluntatem, cum prae se identidem ferret, quodam etiam edicto his verbis testatus est: "Ita mihi salvam ac sospitem rem p. sistere in sua sede liceat atque eius rei fructum percipere, quem peto, ut optimi status auctor dicar et moriens ut feram mecum spem, mansura in vestigio suo fundamenta rei p. quae jecero." Fecitque ipse se compotem voti nisus omni modo, ne quem novi status paeniteret. Urbem neque pro maiestate imperii ornatam et inundationibus incendiisque obnoxiam excoluit adeo, ut jure sit gloriatus marmoream se relinquere, quam latericiam accepisset. Tutam vero, quantum provideri humana ratione potuit, etiam in posterum praestitit.
[29] Publica opera plurima exstruxit, e quibus vel praecipua: forum cum aede Martis Ultoris, templum Apollinis in Palatio, aedem Tonantis jovis in Capitolio. Fori exstruendi causa fuit hominum et judiciorum multitudo, quae videbatur non sufficientibus duobus etiam tertio indigere; itaque festinatius necdum perfecta Martis aede publicatum est cautumque, ut separatim in eo publica judicia et sortitiones judicum fierent. Aedem Martis bello Philippensi pro ultione paterna suscepto voverat; sanxit ergo, ut de bellis triumphisque hic consuleretur senatus, provincias cum imperio petituri hinc deducerentur, quique victores redissent, huc insignia triumphorum conferrent. Templum Apollinis in ea parte Palatinae domus excitavit, quam fulmine ictam desiderari a deo haruspices pronuntiarant; addidit porticus cum bibliotheca Latina Graecaque, quo loco jam senior saepe etiam senatum habuit decuriasque judicum recognovit. Tonanti jovi aedem consecravit liberatus periculo, cum expeditione Cantabrica per nocturnum iter lecticam eius fulgur praestrinxisset servumque praelucentem exanimasset. Quaedam etiam opera sub nomine alieno, nepotum scilicet et uxoris sororisque fecit, ut porticum basilicamque Gai et Luci, item porticus Liviae et Octaviae theatrumque Marcelli. Sed et ceteros principes viros saepe hortatus est, ut pro facultate quisque monumentis vel novis vel refectis et excultis urbem adornarent. Multaque a multis tunc exstructa sunt, sicut a Marcio Philippo aedes Herculis Musarum, a L. Cornificio aedes Dianae, ab Asinio Pollione atrium Libertatis, a Munatio Planco aedes Saturni, a Cornelio Balbo theatrum, a Statilio Tauro amphitheatrum, a M. vero Agrippa complura et egregia.
[30] Spatium urbis in regiones vicosque divisit instituitque, ut illas annui magistratus sortito tuerentur, hos magistri e plebe cuiusque viciniae lecti. Adversus incendia excubias nocturnas vigilesque commentus est; ad coercendas inundationes alveum Tiberis laxavit ac repurgavit completum olim ruderibus et aedificiorum prolationibus coartatum. Quo autem facilius undique urbs adiretur, desumpta sibi Flaminia via Arimino tenus munienda reliquas triumphalibus viris ex manubiali pecunia sternendas distribuit. Aedes sacras vetustate conlapsas aut incendio absumptas refecit easque et ceteras opulentissimis donis adornavit, ut qui in cellam Capitolini jovis sedecim milia pondo auri gemmasque ac margaritas quingenties sestertium una donatione contulerit.
[31] Postquam vero pontificatum maximum, quem numquam vivo Lepido auferre sustinuerat, mortuo demum suscepit, quidquid fatidicorum librorum Graeci Latinique generis nullis vel parum idoneis auctoribus vulgo ferebatur, supra duo milia contracta undique cremavit ac solos retinuit Sibyllinos, hos quoque dilectu habito; condiditque duobus forulis auratis sub Palatini Apollinis basi. Annum a Divo Julio ordinatum, sed postea neglegentia conturbatum atque confusum, rursus ad pristinam rationem redegit; in cuius ordinatione Sextilem mensem e suo cognomine nuncupavit magis quam Septembrem quo erat natus, quod hoc sibi et primus consulatus et insignes victoriae optigissent. Sacerdotum et numerum et dignitatem sed et commoda auxit, praecipue Vestalium virginum. Cumque in demortuae locum aliam capi oporteret ambirentque multi ne filias in sortem darent, adjuravit, si cuiusquam neptium suarum competeret aetas, oblaturum se fuisse eam. Nonnulla etiam ex antiquis caerimoniis paulatim abolita restituit, ut Salutis augurium, Diale flamonium, sacrum Lupercale, ludos Saeculares et Compitalicios. Lupercalibus vetuit currere inberbes, item Saecularibus ludis juvenes utriusque sexus prohibuit ullum nocturnum spectaculum frequentare nisi cum aliquo maiore natu propinquorum. Compitales Lares ornari bis anno instituit vernis floribus et aestivis. Proximum a dis immortalibus honorem memoriae ducum praestitit, qui imperium p. R. ex minimo maximum reddidissent. Itaque et opera cuiusque manentibus titulis restituit et statuas omnium triumphali effigie in utraque fori sui porticu dedicavit, professus et edicto: commentum id se, ut ad illorum vitam velut ad exemplar et ipse, dum viveret, et insequentium aetatium principes exigerentur a civibus. Pompei quoque statuam contra theatri eius regiam marmoreo Iano superposuit translatam e curia, in qua C. Caesar fuerat occisus.
[32] Pleraque pessimi exempli in perniciem publicam aut ex consuetudine licentiaque bellorum civilium duraverant aut per pacem etiam exstiterant. Nam et grassatorum plurimi palam se ferebant succincti ferro, quasi tuendi sui causa, et rapti per agros viatores sine discrimine liberi servique ergastulis possessorum supprimebantur, et plurimae factiones titulo collegi novi ad nullius non facinoris societatem coibant. Igitur grassaturas dispositis per opportuna loca stationibus inhibuit, ergastula recognovit, collegia praeter antiqua et legitima dissolvit. Tabulas veterum aerari debitorum, vel praecipuam calumniandi materiam, exussit; loca in urbe publica juris ambigui possessoribus adjudicavit; diuturnorum reorum et ex quorum sordibus nihil aliud quam voluptas inimicis quaereretur nomina abolevit condicione proposita, ut si quem quis repetere vellet, par periculum poenae subiret. Ne quod autem maleficium negotiumve impunitate vel mora elaberetur, triginta amplius dies, qui honoraris ludis occupabantur, actui rerum accommodavit. Ad tris judicum decurias quartam addidit ex inferiore censu, quae ducenariorum vocaretur judicaretque de levioribus summis. Judices a tricensimo aetatis anno adlegit, id est quinquennio maturius quam solebant. Ac plerisque judicandi munus detractantibus vix concessit, ut singulis decuriis per vices annua vacatio esset et ut solitae agi Novembri ac Decembri mense res omitterentur.
[33] Ipse jus dixit assidue et in noctem nonnumquam, si parum corpore valeret lectica pro tribunali collocata, vel etiam domi cubans. Dixit autem jus non diligentia modo summa sed et lenitate, siquidem manifesti parricidii reum, ne culleo insueretur, quod non nisi confessi afficiuntur hac poena, ita fertur interrogasse: "Certe patrem tuum non occidisti?" Et cum de falso testamento ageretur omnesque signatores lege Cornelia tenerentur, non tantum duas tabellas, damnatoriam et absolutoriam, simul cognoscentibus dedit, sed tertiam quoque, qua ignosceretur iis, quos fraude ad signandum vel errore inductos constitisset. Appellationes quotannis urbanorum quidem litigatorum praetori delegabat urbano, at provincialium consularibus viris, quos singulos cuiusque provinciae negotiis praeposuisset.
[34] Leges retractavit et quasdam ex integro sanxit, ut sumptuariam et de adulteriis et de pudicitia, de ambitu, de maritandis ordinibus. Hanc cum aliquanto severius quam ceteras emendasset, prae tumultu recusantium perferre non potuit nisi adempta demum lenitave parte poenarum et vacatione trienni data auctisque praemiis. Sic quoque abolitionem eius publico spectaculo pertinaciter postulante equite, accitos Germanici liberos receptosque partim ad se partim in patris gremium ostentavit, manu vultuque significans ne gravarentur imitari juvenis exemplum. Cumque etiam immaturitate sponsarum et matrimoniorum crebra mutatione vim legis eludi sentiret, tempus sponsas habendi coartavit, divortiis modum imposuit.
[35] Senatorum affluentem numerum deformi et incondita turba - erant enim super mille, et quidam indignissimi et post necem Caesaris per gratiam et praemium adlecti, quos orcinos vulgus vocabat - ad modum pristinum et splendorem redegit duabus lectionibus: prima ipsorum arbitratu, quo vir virum legit, secunda suo et Agrippae; quo tempore existimatur lorica sub veste munitus ferroque cinctus praesedisse decem valentissimis senatorii ordinis amicis sellam suam circumstantibus. Cordus Cremutius scribit ne admissum quidem tunc quemquam senatorum nisi solum et praetemptato sinu. Quosdam ad excusandi se verecundiam compulit servavitque etiam excusantibus insigne vestis et spectandi in orchestra epulandique publice jus. Quo autem lecti probatique et religiosius et minore molestia senatoria munera fungerentur, sanxit, ut prius quam consideret quisque ture ac mero supplicaret apud aram eius dei, in cuius templo coiretur, et ne plus quam bis in mense legitimus senatus ageretur, Kalendis et Idibus, neve Septembri Octobrive mense ullos adesse alios necesse esset quam sorte ductos, per quorum numerum decreta confici possent; sibique instituit consilia sortiri semenstria, cum quibus de negotiis ad frequentem senatum referendis ante tractaret. Sententias de maiore negotio non more atque ordine sed prout libuisset perrogabat, ut perinde quisque animum intenderet ac si censendum magis quam adsentiendum esset.
[36] Auctor et aliarum rerum fuit, in quis: ne acta senatus publicarentur, ne magistratus deposito honore statim in provincias mitterentur, ut proconsulibus ad mulos et tabernacula, quae publice locari solebant, certa pecunia constitueretur, ut cura aerari a quaestoribus urbanis ad praetorios praetoresve transiret, ut centumviralem hastam quam quaesturam functi consuerant cogere decemviri cogerent.
[37] Quoque plures partem administrandae rei p. caperent, nova officia excogitavit: curam operum publicorum, viarum, aquarum, alvei Tiberis, frumenti populo dividundi, praefecturam urbis, triumviratum legendi senatus et alterum recognoscendi turmas equitum, quotiensque opus esset. Censores creari desitos longo intervallo creavit. Numerum praetorum auxit. Exegit etiam, ut quotiens consulatus sibi daretur, binos pro singulis collegas haberet, nec optinuit, reclamantibus cunctis satis maiestatem eius imminui, quod honorem eum non solus sed cum altero gereret.
[38] Nec parcior in bellica virtute honoranda, super triginta ducibus justos triumphos et aliquanto pluribus triumphalia ornamenta decernenda curavit. Liberis senatorum, quo celerius rei p. assuescerent, protinus a virili toga latum clavum induere et curiae interesse permisit militiamque auspicantibus non tribunatum modo legionum, sed et praefecturas alarum dedit; ac ne qui expers castrorum esset, binos plerumque laticlavios praeposuit singulis alis. Equitum turmas frequenter recognovit, post longam intercapedinem reducto more travectionis. Sed neque detrahi quemquam in travehendo ab accusatore passus est, quod fieri solebat, et senio vel aliqua corporis labe insignibus permisit, praemisso in ordine equo, ad respondendum quotiens citarentur pedibus venire; mox reddendi equi gratiam fecit eis, qui maiores annorum quinque et triginta retinere eum nollent.
[39] Impetratisque a senatu decem adjutoribus unum quemque equitum rationem vitae reddere coegit atque ex improbatis alios poena, alios ignominia notavit, plures admonitione, sed varia. Lenissimum genus admonitionis fuit traditio coram pugillarium, quos taciti et ibidem statim legerent; notavitque aliquos, quod pecunias levioribus usuris mutuati graviore faenore collocassent.
[40] Ac comitiis tribuniciis si deessent candidati senatores, ex equitibus R. creavit, ita ut potestate transacta in utro vellent ordine manerent. Cum autem plerique equitum attrito bellis civilibus patrimonio spectare ludos e quattuordecim non auderent metu poenae theatralis, pronuntiavit non teneri ea, quibus ipsis parentibusve equester census umquam fuisset. Populi recensum vicatim egit, ac ne plebs frumentationum causa frequentius ab negotiis avocaretur, ter in annum quaternum mensium tesseras dare destinavit; sed desideranti consuetudinem veterem concessit rursus, ut sui cuiusque mensis acciperet. Comitiorum quoque pristinum jus reduxit ac multiplici poena coercito ambitu, Fabianis et Scaptiensibus tribulibus suis die comitiorum, ne quid a quoquam candidato desiderarent, singula milia nummum a se dividebat. Magni praeterea existimans sincerum atque ab omni colluvione peregrini ac servilis sanguinis incorruptum servare populum, et civitates Romanas parcissime dedit et manumittendi modum terminavit. Tiberio pro cliente Graeco petenti rescripsit, non aliter se daturum, quam si praesens sibi persuasisset, quam justas petendi causas haberet; et Liviae pro quodam tributario Gallo roganti civitatem negavit, immunitatem optulit affirmans facilius se passurum fisco detrahi aliquid, quam civitatis Romanae vulgari honorem. Servos non contentus multis difficultatibus a libertate et multo pluribus a libertate justa removisse, cum et de numero et de condicione ac differentia eorum, qui manumitterentur, curiose cavisset, hoc quoque adjecit, ne vinctus umquam tortusve quis ullo libertatis genere civitatem adipisceretur. Etiam habitum vestitumque pristinum reducere studuit, ac visa quondam pro contione pullatorum turba indignabundus et clamitans: "en Romanos, rerum dominos, gentemque togatam!" negotium aedilibus dedit, ne quem posthac paterentur in Foro circave nisi positis lacernis togatum consistere.
[41] Liberalitatem omnibus ordinibus per occasiones frequenter exhibuit. Nam et invecta urbi Alexandrino triumpho regia gaza tantam copiam nummariae rei effecit, ut faenore deminuto plurimum agrorum pretiis accesserit, et postea, quotiens ex damnatorum bonis pecunia superflueret, usum eius gratuitum iis, qui cavere in duplum possent, ad certum tempus indulsit. Senatorum censum ampliavit ac pro octingentorum milium summa duodecies sestertium taxavit supplevitque non habentibus. Congiaria populo frequenter dedit, sed diversae fere summae: modo quadringenos, modo trecenos, nonnumquam ducenos quinquagenosque nummos; ac ne minores quidem pueros praeteriit, quamvis non nisi ab undecimo aetatis anno accipere consuessent. Frumentum quoque in annonae difficultatibus saepe levissimo, interdum nullo pretio viritim admensus est tesserasque nummarias duplicavit.
[42] Sed ut salubrem magis quam ambitiosum principem scires, querentem de inopia et caritate vini populum severissima coercuit voce: satis provisum a genero suo Agrippa perductis pluribus aquis, ne homines sitirent. Eidem populo promissum quidem congiarium reposcenti bonae se fidei esse respondit; non promissum autem flagitanti turpitudinem et impudentiam edicto exprobravit affirmavitque non daturum se quamvis dare destinaret. Nec minore gravitate atque constantia, cum proposito congiario multos manumissos insertosque civium numero comperisset, negavit accepturos quibus promissum non esset, ceterisque minus quam promiserat dedit, ut destinata summa sufficeret. Magno vero quondam sterilitate ac difficili remedio cum venalicias et lanistarum familias peregrinosque omnes exceptis medicis et praeceptoribus partimque servitiorum urbe expulisset, ut tandem annona convaluit, impetum se cepisse scribit frumentationes publicas in perpetuum abolendi, quod earum fiducia cultura agrorum cessaret; neque tamen perseverasse, quia certum haberet posse per ambitionem quandoque restitui. Atque ita posthac rem temperavit, ut non minorem aratorum ac negotiantium quam populi rationem deduceret.
[43] Spectaculorum et assiduitate et varietate et magnificentia omnes antecessit. Fecisse se ludos ait suo nomine quater, pro aliis magistratibus, qui aut abessent aut non sufficerent, ter et vicies. Fecitque nonnumquam etiam vicatim ac pluribus scaenis per omnium linguarum histriones, munera non in Foro modo, nec in amphitheatro, sed et in Circo et in Saeptis, et aliquando nihil praeter venationem edidit; athletas quoque exstructis in campo Martio sedilibus ligneis; item navale proelium circa Tiberim cavato solo, in quo nunc Caesarum nemus est. Quibus diebus custodes in urbe disposuit, ne raritate remanentium grassatoribus obnoxia esset. In Circo aurigas cursoresque et confectores ferarum, et nonnumquam ex nobilissima juventute, produxit. Sed et Troiae lusum edidit frequentissime maiorum minorumque puerorum, prisci decorique moris existimans clarae stirpis indolem sic notescere. In hoc ludicro Nonium Asprenatem lapsu debilitatum aureo torque donavit passusque est ipsum posterosque Torquati ferre cognomen. Mox finem fecit talia edendi Asinio Pollione oratore graviter invidioseque in curia questo Aesernini nepotis sui casum, qui et ipse crus fregerat. Ad scaenicas quoque et gladiatorias operas et equitibus Romanis aliquando usus est, verum prius quam senatus consulto interdiceretur. Postea nihil sane praeterquam adulescentulum Lycium honeste natum exhibuit, tantum ut ostenderet, quod erat bipedali minor, librarum septemdecim ac vocis immensae. Quodam autem muneris die Parthorum obsides tunc primum missos per mediam harenam ad spectaculum induxit superque se subsellio secundo collocavit. Solebat etiam citra spectaculorum dies, si quando quid invisitatum dignumque cognitu advectum esset, id extra ordinem quolibet loco publicare, ut rhinocerotem apud Saepta, tigrim in scaena, anguem quinquaginta cubitorum pro Comitio. Accidit votivis circensibus, ut correptus valitudine lectica cubans tensas deduceret; rursus commissione ludorum, quibus theatrum Marcelli dedicabat, evenit ut laxatis sellae curulis compagibus caderet supinus. Nepotum quoque suorum munere cum consternatum ruinae metu populum retinere et confirmare nullo modo posset, transiit e loco suo atque in ea parte consedit, quae suspecta maxime erat.
[44] Spectandi confusissimum ac solutissimum morem correxit ordinavitque, motus iniuria senatoris, quem Puteolis per celeberrimos ludos consessu frequenti nemo receperat. Facto igitur decreto patrum ut, quotiens quid spectaculi usquam publice ederetur, primus subselliorum ordo vacaret senatoribus, Romae legatos liberarum sociarumque gentium vetuit in orchestra sedere, cum quosdam etiam libertini generis mitti deprendisset. Militem secrevit a populo. Maritis e plebe proprios ordines assignavit, praetextatis cuneum suum, et proximum paedagogis, sanxitque ne quis pullatorum media cavea sederet. Feminis ne gladiatores quidem, quos promiscue spectari sollemne olim erat, nisi ex superiore loco spectare concessit. Solis virginibus Vestalibus locum in theatro separatim et contra praetoris tribunal dedit. Athletarum vero spectaculo muliebre secus omne adeo summovit, ut pontificalibus ludis pugilum par postulatum distulerit in insequentis diei matutinum tempus edixeritque mulieres ante horam quintam venire in theatrum non placere.
[45] Ipse circenses ex amicorum fere libertorumque cenaculis spectabat, interdum ex pulvinari et quidem cum coniuge ac liberis sedens. Spectaculo plurimas horas, aliquando totos dies aberat, petita venia commendatisque qui suam vicem praesidendo fungerentur. Verum quotiens adesset, nihil praeterea agebat, seu vitandi rumoris causa, quo patrem Caesarem vulgo reprehensum commemorabat, quod inter spectandum epistulis libellisque legendis aut rescribendis vacaret, seu studio spectandi ac voluptate, qua teneri se neque dissimulavit umquam et saepe ingenue professus est. Itaque corollaria et praemia in alienis quoque muneribus ac ludis et crebra et grandia de suo offerebat nullique Graeco certamini interfuit, quo non pro merito quemque certantium honorarit. Spectavit autem studiosissime pugiles et maxime Latinos, non legitimos atque ordinarios modo, quos etiam committere cum Graecis solebat, sed et catervarios oppidanos inter angustias vicorum pugnantis temere ac sine arte. Universum denique genus operas aliquas publico spectaculo praebentium etiam cura sua dignatus est; athletis et conservavit privilegia et ampliavit, gladiatores sine missione edi prohibuit, coercitionem in histriones magistratibus omni tempore et loco lege vetere permissam ademit praeterquam ludis et scaena. Nec tamen eo minus aut xysticorum certationes aut gladiatorum pugnas severissime semper exegit. Nam histrionum licentiam adeo compescuit, ut Stephanionem togatarium, cui in puerilem habitum circum tonsam matronam ministrasse compererat, per trina theatra virgis caesum relegaverit, Hylan pantomimum querente praetore in atrio domus suae nemine excluso flagellis verberarit et Pyladen urbe atque Italia summoverit, quod spectatorem, a quo exsibilabatur, demonstrasset digito conspicuumque fecisset.
[46] Ad hunc modum urbe urbanisque rebus administratis Italiam duodetriginta coloniarum numero deductarum a se frequentavit operibusque ac vectigalibus publicis plurifariam instruxit, etiam jure ac dignatione urbi quodam modo pro parte aliqua adaequavit excogitato genere suffragiorum, quae de magistratibus urbicis decuriones colonici in sua quisque colonia ferrent et sub die comitiorum obsignata Romam mitterent. Ac necubi aut honestorum deficeret copia aut multitudinis suboles, equestrem militiam petentis etiam ex commendatione publica cuiusque oppidi ordinabat, at iis, qui e plebe regiones sibi revisenti filios filiasve approbarent, singula nummorum milia pro singulis dividebat.
[47] Provincias validiores et quas annuis magistratuum imperiis regi nec facile nec tutum erat, ipse suscepit, ceteras proconsulibus sortito permisit; et tamen nonnullas commutavit interdum atque ex utroque genere plerasque saepius adiit. Urbium quasdam, foederatas sed ad exitium licentia praecipites, libertate privavit, alias aut aere alieno laborantis levavit aut terrae motu subversas denuo condidit aut merita erga populum R. adlegantes Latinitate vel civitate donavit. Nec est, ut opinor, provincia, excepta dum taxat Africa et Sardinia, quam non adierit. In has fugato Sex. Pompeio trajicere ex Sicilia apparantem continuae et immodicae tempestates inhibuerunt nec mox occasio aut causa trajiciendi fuit.
[48] Regnorum quibus belli jure potitus est, praeter pauca, aut iisdem quibus ademerat reddidit aut alienigenis contribuit. Reges socios etiam inter semet ipsos necessitudinibus mutuis junxit, promptissimus affinitatis cuiusque atque amicitiae conciliator et fautor; nec aliter universos quam membra partisque imperii curae habuit, rectorem quoque solitus apponere aetate parvis aut mente lapsis, donec adolescerent aut resipiscerent; ac plurimorum liberos et educavit simul cum suis et instituit.
[49] Ex militaribus copiis legiones et auxilia provinciatim distribuit, classem Miseni et alteram Ravennae ad tutelam Superi et Inferi maris conlocavit, ceterum numerum partim in urbis partim in sui custodiam adlegit dimissa Calagurritanorum manu, quam usque ad devictum Antonium, item Germanorum, quam usque ad cladem Varianam inter armigeros circa se habuerat. Neque tamen umquam plures quam tres cohortes in urbe esse passus est easque sine castris, reliquas in hiberna et aestiva circa finitima oppida dimittere assuerat. Quidquid autem ubique militum esset, ad certam stipendiorum praemiorumque formulam adstrinxit definitis pro gradu cuiusque et temporibus militiae et commodis missionum, ne aut aetate aut inopia post missionem sollicitari ad res novas possent. Utque perpetuo ac sine difficultate sumptus ad tuendos eos prosequendosque suppeteret, aerarium militare cum vectigalibus novis constituit. Et quo celerius ac sub manum annuntiari cognoscique posset, quid in provincia quaque gereretur, juvenes primo modicis intervallis per militaris vias, dehinc vehicula disposuit. Commodius id visum est, ut qui a loco idem perferunt litteras, interrogari quoque, si quid res exigant, possint.
[50] In diplomatibus libellisque et epistulis signandis initio sphinge usus est, mox imagine Magni Alexandri, novissime sua, Dioscuridis manu scalpta, qua signare insecuti quoque principes perseverarunt. Ad epistulas omnis horarum quoque momenta nec diei modo sed et noctis, quibus datae significarentur, addebat.
[51] Clementiae civilitatisque eius multa et magna documenta sunt. Ne enumerem, quot et quos diversarum partium venia et incolumitate donatos principem etiam in civitate locum tenere passus sit: Junium Novatum et Cassium Patavinum e plebe homines alterum pecunia, alterum levi exilio punire satis habuit, cum ille Agrippae juvenis nomine asperrimam de se epistulam in vulgus edidisset, hic convivio pleno proclamasset neque votum sibi neque animum deesse confodiendi eum. Quadam vero cognitione, cum Aemilio Aeliano Cordubensi inter cetera crimina vel maxime obiceretur quod male opinari de Caesare soleret, conversus ad accusatorem commotoque similis: "Velim," inquit, "hoc mihi probes; faciam sciat Aelianus et me linguam habere, plura enim de eo loquar"; nec quicquam ultra aut statim aut postea inquisiit. Tiberio quoque de eadem re, sed violentius apud se per epistulam conquerenti ita rescripsit: "Aetati tuae, mi Tiberi, noli in hac re indulgere et nimium indignari quemquam esse, qui de me male loquatur; satis est enim, si hoc habemus ne quis nobis male facere possit."
[52] Templa, quamvis sciret etiam proconsulibus decerni solere, in nulla tamen provincia nisi communi suo Romaeque nomine recepit. Nam in urbe quidem pertinacissime abstinuit hoc honore; atque etiam argenteas statuas olim sibi positas conflavit omnis exque iis aureas cortinas Apollini Palatino dedicavit. Dictaturam magna vi offerente populo genu nixus dejecta ab umeris toga nudo pectore deprecatus est.
[53] Domini appellationem ut maledictum et obprobrium semper exhorruit. Cum spectante eo ludos pronuntiatum esset in mimo: "O dominum aequum et bonum!" et universi quasi de ipso dictum exsultantes comprobassent, et statim manu vultuque indecoras adulationes repressit et insequenti die gravissimo corripuit edicto; dominumque se posthac appellari ne a liberis quidem aut nepotibus suis vel serio vel joco passus est atque eius modi blanditias etiam inter ipsos prohibuit. Non temere urbe oppidove ullo egressus aut quoquam ingressus est nisi vespera aut noctu, ne quem officii causa inquietaret. In consulatu pedibus fere, extra consulatum saepe adoperta sella per publicum incessit. Promiscuis salutationibus admittebat et plebem, tanta comitate adeuntium desideria excipiens, ut quendam joco corripuerit, quod sic sibi libellum porrigere dubitaret, "quasi elephanto stipem." Die senatus numquam patres nisi in curia salutavit et quidem sedentis ac nominatim singulos nullo submonente; etiam discedens eodem modo sedentibus valere dicebat. Officia cum multis mutuo exercuit, nec prius dies cuiusque sollemnes frequentare desiit, quam grandior jam natu et in turba quondam sponsaliorum die vexatus. Gallum Cerrinium senatorem minus sibi familiarem, sed captum repente oculis et ob id inedia mori destinantem praesens consolando revocavit ad vitam.
[54] In senatu verba facienti dictum est: "Non intellexi," et ab alio: "Contra dicerem tibi, si locum haberem." Interdum ob immodicas disceptantium altercationes e curia per iram se proripienti quidam ingesserunt licere oportere senatoribus de re p. loqui. Antistius Labeo senatus lectione, cum vir virum legeret, M. Lepidum hostem olim eius et tunc exsulantem legit interrogatusque ab eo an essent alii digniores, suum quemque judicium habere respondit. Nec ideo libertas aut contumacia fraudi cuiquam fuit.
[55] Etiam sparsos de se in curia famosos libellos nec expavit et magna cura redarguit ac ne requisitis quidem auctoribus id modo censuit, cognoscendum posthac de iis, qui libellos aut carmina ad infamiam cuiuspiam sub alieno nomine edant.
[56] jocis quoque quorundam invidiosis aut petulantibus lacessitus contra dixit edicto. Et tamen ne de inhibenda testamentorum licentia quicquam constitueretur intercessit. Quotiens magistratuum comitiis interesset, tribus cum candidatis suis circuibat supplicabatque more sollemni. Ferebat et ipse suffragium in tribu, ut unus e populo. Testem se in judiciis et interrogari et refelli aequissimo animo patiebatur. Forum angustius fecit non ausus extorquere possessoribus proximas domos. Numquam filios suos populo commendavit ut non adiceret: "Si merebuntur." Eisdem praetextatis adhuc assurrectum ab universis in theatro et a stantibus plausum gravissime questus est. Amicos ita magnos et potentes in civitate esse voluit, ut tamen pari jure essent quo ceteri legibusque judiciariis aeque tenerentur. Cum Asprenas Nonius artius ei junctus causam veneficii accusante Cassio Severo diceret, consuluit senatum, quid officii sui putaret; cunctari enim se, ne si superesset, eripere legibus reum, sin deesset, destituere ac praedamnare amicum existimaretur; et consentientibus universis sedit in subselliis per aliquot horas, verum tacitus et ne laudatione quidem judiciali data. Affuit et clientibus, sicut Scutario cuidam evocato quondam suo, qui postulabatur iniuniarum. Unum omnino e reorum numero ac ne eum quidem nisi precibus eripuit, exorato coram judicibus accusatore, Castricium, per quem de conjuratione Murenae cognoverat.
[57] Pro quibus meritis quanto opere dilectus sit, facile est aestimare. Omitto senatus consulta, quia possunt videri vel necessitate expressa vel verecundia. Equites R. natalem eius sponte atque consensu biduo semper celebrarunt. Omnes ordines in lacum Curti quotannis ex voto pro salute eius stipem iaciebant, item Kal. Ian. strenam in Capitolio etiam absenti, ex qua summa pretiosissima deorum simulacra mercatus vicatim dedicabat, ut Apollinem Sandaliarium et jovem Tragoedum aliaque. In restitutionem Palatinae domus incendio absumptae veterani, decuriae, tribus atque etiam singillatim e cetero genere hominum libentes ac pro facultate quisque pecunias contulerunt, delibante tantum modo eo summarum acervos neque ex quoquam plus denario auferente. Revertentem ex provincia non solum faustis ominibus, sed et modulatis carminibus prosequebantur. Observatum etiam est, ne quotiens introiret urbem, supplicium de quoquam sumeretur.
[58] Patris patriae cognomen universi repentino maximoque consensu detulerunt ei: prima plebs legatione Antium missa; dein, quia non recipiebat, ineunti Romae spectacula frequens et laureata; mox in curia senatus, neque decreto neque adclamatione, sed per Valerium Messalam. Is mandantibus cunctis: "Quod bonum," inquit, "faustumque sit tibi domuique tuae, Caesar Auguste! Sic enim nos perpetuam felicitatem rei p. et laeta huic [urbi] precari existimamus: senatus te consentiens cum populo R. consalutat patriae patrem." Cui lacrimans respondit Augustus his verbis – ipsa enim, sicut Messalae, posui –: "Compos factus votorum meorum, patres conscripti, quid habeo aliud deos immortales precari, quam ut hunc consensum vestrum ad ultimum finem vitae mihi perferre liceat?"
[59] Medico Antonio Musae, cuius opera ex ancipiti morbo convaluerat, statuam aere conlato juxta signum Aesculapi statuerunt. Nonnulli patrum familiarum testamento caverunt, ut ab heredibus suis praelato titulo victimae in Capitolium ducerentur votumque pro se solveretur, quod superstitem Augustum reliquissent. Quaedam Italiae civitates diem, quo primum ad se venisset, initium anni fecerunt. Provinciarum pleraeque super templa et aras ludos quoque quinquennales paene oppidatim constituerunt.
[60] Reges amici atque socii et singuli in suo quisque regno Caesareas urbes condiderunt et cuncti simul aedem jovis Olympii Athenis antiquitus incohatam perficere communi sumptu destinaverunt Genioque eius dedicare; ac saepe regnis relictis non Romae modo sed et provincias peragranti cotidiana officia togati ac sine regio insigni more clientium praestiterunt.
[61] Quoniam qualis in imperiis ac magistratibus regendaque per terrarum orbem pace belloque re p. fuerit, exposui, referam nunc interiorem ac familiarem eius vitam quibusque moribus atque fortuna domi et inter suos egerit a juventa usque ad supremum vitae diem. Matrem amisit in primo consulatu, sororem Octaviam quinquagensimum et quartum agens aetatis annum. Utrique cum praecipua officia vivae praestitisset, etiam defunctae honores maximos tribuit.
[62] Sponsam habuerat adulescens P. Servili Isaurici filiam, sed reconciliatus post primam discordiam Antonio, expostulantibus utriusque militibus ut et necessitudine aliqua jungerentur, privignam eius Claudiam, Fulviae ex P. Clodio filiam, duxit uxorem vixdum nubilem ac simultate cum Fulvia socru orta dimisit intactam adhuc et virginem. Mox Scriboniam in matrimonium accepit nuptam ante duobus consularibus, ex altero etiam matrem. Cum hac quoque divortium fecit, "pertaesus," ut scribit, "morum perversitatem eius," ac statim Liviam Drusillam matrimonio Tiberi Neronis et quidem praegnantem abduxit dilexitque et probavit unice ac perseveranter.
[63] Ex Scribonia Juliam, ex Livia nihil liberorum tulit, cum maxime cuperet. Infans, qui conceptus erat, immaturus est editus. Juliam primum Marcello Octaviae sororis suae filio tantum quod pueritiam egresso, deinde, ut is obiit, M. Agrippae nuptum dedit exorata sorore, ut sibi genero cederet; nam tunc Agrippa alteram Marcellarum habebat et ex ea liberos. Hoc quoque defuncto, multis ac diu, etiam ex equestri ordine, circumspectis condicionibus, Tiberium privignum suum elegit coegitque praegnantem uxorem et ex qua jam pater erat dimittere. M. Antonius scribit primum eum Antonio filio suo despondisse Juliam, dein Cotisoni Getarum regi, quo tempore sibi quoque in vicem filiam regis in matrimonium petisset.
[64] Nepotes ex Agrippa et Julia tres habuit C. et L. et Agrippam, neptes duas Juliam et Agrippinam. Juliam L. Paulo censoris filio, Agrippinam Germanico sororis suae nepoti collocavit. Gaium et L. adoptavit domi per assem et libram emptos a patre Agrippa tenerosque adhuc ad curam rei p. admovit et consules designatos circum provincias exercitusque dimisit. Filiam et neptes ita instituit, ut etiam lanificio assuefaceret vetaretque loqui aut agere quicquam nisi propalam et quod in diurnos commentarios referretur; extraneorum quidem coetu adeo prohibuit, ut L. Vinicio, claro decoroque juveni, scripserit quondam parum modeste fecisse eum, quod filiam suam Baias salutatum venisset. Nepotes et litteras et natare aliaque rudimenta per se plerumque docuit, ac nihil aeque elaboravit quam ut imitarentur chirographum suum; neque cenavit una, nisi ut in imo lecto assiderent, neque iter fecit, nisi ut vehiculo anteirent aut circa adequitarent.
[65] Sed laetum eum atque fidentem et subole et disciplina domus Fortuna destituit. Julias, filiam et neptem, omnibus probris contaminatas relegavit; G. et L. in duodeviginti mensium spatio amisit ambos, Gaio in Lycia, Lucio Massiliae defunctis. Tertium nepotem Agrippam simulque privignum Tiberium adoptavit in foro lege curiata; ex quibus Agrippam brevi ob ingenium sordidum ac ferox abdicavit seposuitque Surrentum. Aliquanto autem patientius mortem quam dedecora suorum tulit. Nam C. Lucique casu non adeo fractus, de filia absens ac libello per quaestorem recitato notum senatui fecit abstinuitque congressu hominum diu prae pudore, etiam de necanda deliberavit. Certe cum sub idem tempus una ex consciis liberta Phoebe suspendio vitam finisset, maluisse se ait Phoebes patrem fuisse. Relegatae usum vini omnemque delicatiorem cultum ademit neque adiri a quoquam libero servove nisi se consulto permisit, et ita ut certior fieret, qua is aetate, qua statura, quo colore esset, etiam quibus corporis notis vel cicatricibus. Post quinquennium demum ex insula in continentem lenioribusque paulo condicionibus transtulit eam. Nam ut omnino revocaret, exorari nullo modo potuit, deprecanti saepe p. R. et pertinacius instanti tales filias talesque coniuges pro contione imprecatus. Ex nepte Julia post damnationem editum infantem agnosci alique vetuit. Agrippam nihilo tractabiliorem, immo in dies amentiorem, in insulam transportavit saepsitque insuper custodia militum. Cavit etiam s. c. ut eodem loci in perpetuum contineretur. Atque ad omnem et eius et Juliarum mentionem ingemiscens proclamare etiam solebat:
Αἴθ᾽ ὄφελον ἄγαμός τ᾽ ἔμεναι ἄγονός τ᾽ ἀπολέσθαι.
Nec aliter eos appellare quam tris vomicas ac tria carcinomata sua.
[66] Amicitias neque facile admisit et constantissime retinuit, non tantum virtutes ac merita cuiusque digne prosecutus, sed vitia quoque et delicta, dum taxat modica, perpessus. Neque enim temere ex omni numero in amicitia eius afflicti reperientur praeter Salvidienum Rufum, quem ad consulatum usque, et Cornelium Gallum, quem ad praefecturam Aegypti, ex infima utrumque fortuna provexerat. Quorum alterum res novas molientem damnandum senatui tradidit, alteri ob ingratum et malivolum animum domo et provinciis suis interdixit. Sed Gallo quoque et accusatorum denuntiationibus et senatus consultis ad necem compulso laudavit quidem pietatem tanto opere pro se indignantium, ceterum et illacrimavit et vicem suam conquestus est, quod sibi soli non liceret amicis, quatenus vellet, irasci. Reliqui potentia atque opibus ad finem vitae sui quisque ordinis principes floruerunt, quanquam et offensis intervenientibus. Desideravit enim nonnumquam, ne de pluribus referam, et M. Agrippae patientiam et Maecenatis taciturnitatem, cum ille ex levi frigoris suspicione et quod Marcellus sibi anteferretur, Mytilenas se relictis omnibus contulisset, hic secretum de comperta Murenae conjuratione uxori Terentiae prodidisset. Exegit et ipse in vicem ab amicis benivolentiam mutuam, tam a defunctis quam a vivis. Nam quamvis minime appeteret hereditates, ut qui numquam ex ignoti testamento capere quicquam sustinuerit, amicorum tamen suprema judicia morosissime pensitavit, neque dolore dissimulato, si parcius aut citra honorem verborum, neque gaudio, si grate pieque quis se prosecutus fuisset. Legata vel partes hereditatium a quibuscumque parentibus relicta sibi aut statim liberis eorum concedere aut, si pupillari aetate essent, die virilis togae vel nuptiarum cum incremento restituere consueverat.
[67] Patronus dominusque non minus severus quam facilis et clemens multos libertorum in honore et usu maximo habuit, ut Licinum et Celadum aliosque. Cosmum servum gravissime de se opinantem non ultra quam compedibus coercuit. Diomeden dispensatorem, a quo simul ambulante incurrenti repente fero apro per metum objectus est, maluit timiditatis arguere quam noxae, remque non minimi periculi, quia tamen fraus aberat, in jocum vertit. Idem Polum ex acceptissimis libertis mori coegit compertum adulterare matronas; Thallo a manu, quod pro epistula prodita denarios quingentos accepisset, crura ei fregit; paedagogum ministrosque C. fili, per occasionem valitudinis mortisque eius superbe avareque in provincia grassatos, oneratis gravi pondere cervicibus praecipitavit in flumen.
[68] Prima juventa variorum dedecorum in famiam subiit. Sextus Pompeius ut effeminatum insectatus est; M. Antonius adoptionem avunculi stupro meritum; item L. Marci frater, quasi pudicitiam delibatam a Caesare Aulo etiam Hirtio in Hispania trecentis milibus nummum substraverit solitusque sit crura suburere nuce ardenti, quo mollior pilus surgeret. Sed et populus quondam universus ludorum die et accepit in contumeliam eius et adsensu maximo comprobavit versum in scaena pronuntiatum de gallo Matris Deum tympanizante: "Videsne, ut cinaedus orbem digito temperat?"
[69] Adulteria quidem exercuisse ne amici quidem negant, excusantes sane non libidine, sed ratione commissa, quo facilius consilia adversariorum per cuiusque mulieres exquireret. M. Antonius super festinatas Liviae nuptias objecit et feminam consularem e triclinio viri coram in cubiculum abductam, rursus in convivium rubentibus auriculis incomptiore capillo reductam; dimissam Scriboniam, quia liberius doluisset nimiam potentiam paelicis; condiciones quaesitas per amicos, qui matres familias et adultas aetate virgines denudarent atque perspicerent, tamquam Toranio mangone vendente. Scribit etiam ad ipsum haec familiariter adhuc necdum plane inimicus aut hostis: "Quid te mutavit? Quod reginam ineo? Uxor mea est. Nunc coepi an abhinc annos novem? Tu deinde solam Drusillam inis? Ita valeas, uti tu, hanc epistulam cum leges, non inieris Tertullam aut Terentillam aut Rufillam aut Salviam Titiseniam aut omnes. An refert, ubi et in qua arrigas? "
[70] Cena quoque eius secretior in fabulis fuit, quae vulgo δωδεκάθεος vocabatur; in qua deorum dearumque habitu discubuisse convivas et ipsum pro Apolline ornatum non Antoni modo epistulae singulorum nomina amarissime enumerantis exprobrant, sed et sine auctore notissimi versus:
Cum primum istorum conduxit mensa choragum,
Sexque deos vidit Mallia sexque deas,
Impia dum Phoebi Caesar mendacia ludit,
Dum nova divorum cenat adulteria:
Omnia se a terris tunc numina declinarunt,
Fugit et auratos Juppiter ipse thronos.
Auxit cenae rumorem summa tunc in civitate penuria ac fames, adclamatumque est postridie omne frumentum deos comedisse et Caesarem esse plane Apollinem, sed Tortorem, quo cognomine is deus quadam in parte urbis colebatur. Notatus est et ut pretiosae supellectilis Corinthiorumque praecupidus et aleae indulgens. Nam et proscriptionis tempore ad statuam eius ascriptum est:
Pater argentarius, ego Corinthiarius,
cum existimaretur quosdam propter vasa Corinthia inter proscriptos curasse referendos; et deinde bello Siciliensi epigramma vulgatum est:
Postquam bis classe victus naves perdidit,
Aliquando ut vincat, ludit assidue aleam.
[71] Ex quibus sive criminibus sive maledictis infamiam impudicitiae facillime refutavit et praesentis et posterae vitae castitate; item lautitiarum invidiam, cum et Alexandria capta nihil sibi praeter unum murrinum calicem ex instrumento regio retinuerit et mox vasa aurea assiduissimi usus conflaverit omnia. Circa libidines haesit, postea quoque, ut ferunt, ad vitiandas virgines promptior, quae sibi undique etiam ab uxore conquirerentur. Aleae rumorem nullo modo expavit lusitque simpliciter et palam oblectamenti causa etiam senex ac praeterquam Decembri mense aliis quoque festis et profestis diebus. Nec id dubium est. Autographa quadam epistula: "Cenavi," ait, "mi Tiberi, cum iisdem; accesserunt convivae Vinicius et Silius pater. Inter cenam lusimus geronticos et heri et hodie; talis enim jactatis, ut quisque canem aut senionem miserat, in singulos talos singulos denarios in medium conferebat, quos tollebat universos, qui Venerem jecerat." Et rursus aliis litteris: "Nos, mi Tiberi, Quinquatrus satis jucunde egimus; lusimus enim per omnis dies forumque aleatorium calfecimus. Frater tuus magnis clamoribus rem gessit; ad summam tamen perdidit non multum, sed ex magnis detrimentis praeter spem paulatim retractum est. Ego perdidi viginti milia nummum meo nomine, sed cum effuse in lusu liberalis fuissem, ut soleo plerumque. Nam si quas manus remisi cuique exegissem aut retinuissem quod cuique donavi, vicissem vel quinquaginta milia. Sed hoc malo; benignitas enim mea me ad caelestem gloriam efferet." Scribit ad filiam: "Misi tibi denarios ducentos quinquaginta, quos singulis convivis dederam, si vellent inter se inter cenam vel talis vel par impar ludere."
[72] In ceteris partibus vitae continentissimum constat ac sine suspicione ullius vitii. Habitavit primo juxta Romanum Forum supra Scalas anularias, in domo quae Calvi oratoris fuerat; postea in Palatio, sed nihilo minus aedibus modicis Hortensianis, et neque laxitate neque cultu conspicuis, ut in quibus porticus breves essent Albanarum columnarum et sine marmore ullo aut insigni pavimento conclavia. Ac per annos amplius quadraginta eodem cubiculo hieme et aestate mansit, quamvis parum salubrem valitudini suae urbem hieme experiretur assidueque in urbe hiemaret. Si quando quid secreto aut sine interpellatione agere proposuisset, erat illi locus in edito singularis, quem Syracusas et τεχνύφιον vocabat; huc transibat aut in alicuius libertorum suburbanum; aeger autem in domo Maecenatis cubabat. Ex secessibus praecipue frequentavit maritima insulasque Campaniae aut proxima urbi oppida, Lanuvium, Praeneste, Tibur, ubi etiam in porticibus Herculis templi persaepe jus dixit. Ampla et operosa praetoria gravabatur. Et neptis quidem suae Juliae, profuse ab ea exstructa, etiam diruit ad solum, sua vero quamvis modica non tam statuarum tabularumque pictarum ornatu quam xystis et nemoribus excoluit rebusque vetustate ac raritate notabilibus, qualia sunt Capreis immanium beluarum ferarumque membra praegrandia, quae dicuntur gigantum ossa, et arma heroum.
[73] Instrumenti eius et supellectilis parsimonia apparet etiam nunc residuis lectis atque mensis, quorum pleraque vix privatae elegantiae sint. Ne toro quidem cubuisse aiunt nisi humili et modice instrato. Veste non temere alia quam domestica usus est, ab sorore et uxore et filia neptibusque confecta; togis neque restrictis neque fusis, clavo nec lato nec angusto, calciamentis altiusculis, ut procerior quam erat videretur. Et forensia autem et calceos numquam non intra cubiculum habuit ad subitos repentinosque casus parata.
[74] Convivabatur assidue nec umquam nisi recta, non sine magno ordinum hominumque dilectu. Valerius Messala tradit, neminem umquam libertinorum adhibitum ab eo cenae excepto Mena, sed asserto in ingenuitatem post proditam Sexti Pompei classem. Ipse scribit, invitasse se quendam, in cuius villa maneret, qui speculator suus olim fuisset. Convivia nonnumquam et serius inibat et maturius relinquebat, cum convivae et cenare inciperent, prius quam ille discumberet, et permanerent digresso eo. Cenam ternis ferculis aut cum abundantissime senis praebebat, ut non nimio sumptu, ita summa comitate. Nam et ad communionem sermonis tacentis vel summissim fabulantis provocabat, et aut acroamata et histriones aut etiam triviales ex circo ludios interponebat ac frequentius aretalogos.
[75] Festos et sollemnes dies profusissime, nonnumquam tantum joculariter celebrabat. Saturnalibus, et si quando alias libuisset, modo munera dividebat, vestem et aurum et argentum, modo nummos omnis notae, etiam veteres regios ac peregrinos, interdum nihil praeter cilicia et spongias et rutabula et forpices atque alia id genus titulis obscuris et ambiguis. Solebat et inaequalissimarum rerum sortes et aversas tabularum picturas in convivio venditare incertoque casu spem mercantium vel frustrari vel explere, ita ut per singulos lectos licitatio fieret et seu jactura seu lucrum communicaretur.
[76] Cibi – nam ne haec quidem omiserim – minimi erat atque vulgaris fere. Secundarium panem et pisciculos minutos et caseum bubulum manu pressum et ficos virides biferas maxime appetebat; vescebaturque et ante cenam quocumque tempore et loco, quo stomachus desiderasset. Verba ipsius ex epistulis sunt: "Nos in essedo panem et palmulas gustavimus." Et iterum: "Dum lectica ex regia domum redeo, panis unciam cum paucis acinis uvae duracinae comedi." Et rursus: "Ne Judaeus quidem, mi Tiberi, tam diligenter sabbatis ieiunium servat quam ego hodie servavi, qui in balineo demum post horam primam noctis duas buccas manducavi prius quam ungui inciperem." Ex hac inobservantia nonnumquam vel ante initum vel post dimissum convivium solus cenitabat, cum pleno convivio nihil tangeret.
[77] Vini quoque natura parcissimus erat. Non amplius ter bibere eum solitum super cenam in castris apud Mutinam, Cornelius Nepos tradit. Postea quotiens largissime se invitaret, senos sextantes non excessit, aut si excessisset, reiciebat. Et maxime delectatus est Raetico neque temere interdiu bibit. Pro potione sumebat perfusum aqua frigida panem aut cucumeris frustum vel lactuculae thyrsum aut recens aridumve pomum suci vinosioris.
[78] Post cibum meridianum, ita ut vestitus calciatusque erat, retectis pedibus paulisper conquiescebat opposita ad oculos manu. A cena in lecticulam se lucubratoriam recipiebat; ibi, donec residua diurni actus aut omnia aut ex maxima parte conficeret, ad multam noctem permanebat. In lectum inde transgressus non amplius cum plurimum quam septem horas dormiebat, ac ne eas quidem continuas, sed ut in illo temporis spatio ter aut quater expergisceretur. Si interruptum somnum reciperare, ut evenit, non posset, lectoribus aut fabulatoribus arcessitis resumebat producebatque ultra primam saepe lucem. Nec in tenebris vigilavit umquam nisi assidente aliquo. Matutina vigilia offendebatur; ac si vel officii vel sacri causa maturius vigilandum esset, ne id contra commodum faceret, in proximo cuiuscumque domesticorum cenaculo manebat. Sic quoque saepe indigens somni, et dum per vicos deportaretur et deposita lectica inter aliquas moras condormiebat.
[79] Forma fuit eximia et per omnes aetatis gradus venustissima, quamquam et omnis lenocinii neglegens; in capite comendo tam incuriosus, ut raptim compluribus simul tonsoribus operam daret ac modo tonderet modo raderet barbam eoque ipso tempore aut legeret aliquid aut etiam scriberet. Vultu erat vel in sermone vel tacitus adeo tranquillo serenoque, ut quidam e primoribus Galliarum confessus sit inter suos, eo se inhibitum ac remollitum quo minus, ut destinarat, in transitu Alpium per simulationem conloquii propius admissus in praecipitium propelleret. Oculos habuit claros ac nitidos, quibus etiam existimari volebat inesse quiddam divini vigoris, gaudebatque, si qui sibi acrius contuenti quasi ad fulgorem solis vultum summitteret; sed in senecta sinistro minus vidit; dentes raros et exiguos et scabros; capillum leviter inflexum et subflavum; supercilia conjuncta; mediocres aures; nasum et a summo eminentiorem et ab imo deductiorem; colorem inter aquilum candidumque; staturam brevem – quam tamen Julius Marathus libertus et a memoria eius quinque pedum et dodrantis fuisse tradit, – sed quae commoditate et aequitate membrorum occuleretur, ut non nisi ex comparatione astantis alicuius procerioris intellegi posset.
[80] Corpore traditur maculoso dispersis per pectus atque alvum genetivis notis in modum et ordinem ac numerum stellarum caelestis ursae, sed et callis quibusdam ex prurigine corporis adsiduoque et vehementi strigilis usu plurifariam concretis ad impetiginis formam. Coxendice et femore et crure sinistro non perinde valebat, ut saepe etiam inclaudicaret; sed remedio harenarum atque harundinum confirmabatur. Dextrae quoque manus digitum salutarem tam imbecillum interdum sentiebat, ut torpentem contractumque frigore vix cornei circuli supplemento scripturae admoveret. Questus est et de vesica, cuius dolore calculis demum per urinam ejectis levabatur.
[81] Graves et periculosas valitudines per omnem vitam aliquot expertus est; praecipue Cantabria domita, cum etiam destillationibus jocinere vitiato ad desperationem redactus contrariam et ancipitem rationem medendi necessario subiit; quia calida fomenta non proderant, frigidis curari coactus auctore Antonio Musa. Quasdam et anniversarias ac tempore certo recurrentes experiebatur; nam sub natalem suum plerumque languebat; et initio veris praecordiorum inflatione temptabatur, austrinis autem tempestatibus gravedine. Quare quassato corpore neque frigora neque aestus facile tolerabat.
[82] Hieme quaternis cum pingui toga tunicis et subucula et thorace laneo et feminalibus et tibialibus muniebatur, aestate apertis cubiculi foribus, ac saepe in peristylo saliente aqua atque etiam ventilante aliquo cubabat. Solis vero ne hiberni quidem patiens, domi quoque non nisi petasatus sub divo spatiabatur. Itinera lectica et noctibus fere, eaque lenta ac minuta faciebat, ut Praeneste vel Tibur biduo procederet; ac si quo pervenire mari posset, potius navigabat. Verum tantam infirmitatem magna cura tuebatur, in primis lavandi raritate (unguebatur enim saepius). Aut sudabat ad flammam, deinde perfundebatur egelida aqua vel sole multo tepefacta; aut quotiens nervorum causa marinis albulisque calidis utendum esset, contentus hoc erat ut insidens ligneo solio, quod ipse Hispanico verbo duretam vocabat, manus ac pedes alternis jactaret.
[83] Exercitationes campestres equorum et armorum statim post civilia bella omisit et ad pilam primo folliculumque transiit, mox nihil aliud quam vectabatur et deambulabat, ita ut in extremis spatiis, subsultim decurreret segestria vel lodicula involutus. Animi laxandi causa modo piscabatur hamo, modo talis aut ocellatis nucibusque ludebat cum pueris minutis, quos facie et garrulitate amabilis undique conquirebat, praecipue Mauros et Syros. Nam pumilos atque distortos et omnis generis eiusdem ut ludibria naturae malique ominis abhorrebat.
[84] Eloquentiam studiaque liberalia ab aetate prima et cupide et laboriosissime exercuit. Mutinensi bello in tanta mole rerum et legisse et scripsisse et declamasse cotidie traditur. Nam deinceps neque in senatu neque apud populum neque apud milites locutus est umquam nisi meditata et composita oratione, quamvis non deficeretur ad subita extemporali facultate. Ac ne periculum memoriae adiret aut in ediscendo tempus absumeret, instituit recitare omnia. Sermones quoque cum singulis atque etiam cum Livia sua graviores non nisi scriptos et e libello habebat, ne plus minusve loqueretur ex tempore. Pronuntiabat dulci et proprio quodam oris sono, dabatque assidue phonasco operam; sed non numquam, infirmatis faucibus, praeconis voce ad populum concionatus est.
[85] Multa varii generis prosa oratione composuit, ex quibus nonnulla in coetu familiarium velut in auditorio recitavit, sicut "Rescripta Bruto de Catone," quae volumina cum jam senior ex magna parte legisset, fatigatus Tiberio tradidit perlegenda; item "Hortationes ad philosophiam," et aliqua "De vita sua," quam tredecim libris Cantabrico tenus bello nec ultra exposuit. Poetica summatim attigit. Unus liber exstat scriptus ab eo hexametris versibus, cuius et argumentum et titulus est "Sicilia"; exstat alter aeque modicus "Epigrammatum," quae fere tempore balinei meditabatur. Nam tragoediam magno impetu exorsus, non succedenti stilo, abolevit quaerentibusque amicis, quidnam Aiax ageret, respondit, Aiacem suum in spongeam incubuisse.
[86] Genus eloquendi secutus est elegans et temperatum, vitatis sententiarum ineptiis atque concinnitate et "reconditorum verborum," ut ipse dicit, "fetoribus"; praecipuamque curam duxit sensum animi quam apertissime exprimere. Quod quo facilius efficeret aut necubi lectorem vel auditorem obturbaret ac moraretur, neque praepositiones urbibus addere neque conjunctiones saepius iterare dubitavit, quae detractae afferunt aliquid obscuritatis, etsi gratiam augent. Cacozelos et antiquarios, ut diverso genere vitiosos, pari fastidio sprevit, exagitabatque nonnumquam; in primis Maecenatem suum, cuius "myrobrechis," ut ait, "cincinnos" usque quaque persequitur et imitando per jocum irridet. Sed nec Tiberio parcit et exoletas interdum et reconditas voces aucupanti. M. quidem Antonium ut insanum increpat, quasi ea scribentem, quae mirentur potius homines quam intellegant; deinde ludens malum et inconstans in eligendo genere dicendi judicium eius, addit haec: "Tuque dubitas, Cimberne Annius an Veranius Flaccus imitandi sint tibi, ita ut verbis, quae Crispus Sallustius excerpsit ex Originibus Catonis, utaris? an potius Asiaticorum oratorum inanis sententiis verborum volubilitas in nostrum sermonem transferenda?" Et quadam epistula Agrippinae neptis ingenium conlaudans, "sed opus est," inquit, "dare te operam, ne moleste scribas et loquaris."
[87] Cotidiano sermone quaedam frequentius et notabiliter usurpasse eum, litterae ipsius autographae ostentant, in quibus identidem, cum aliquos numquam soluturos significare vult, "ad Kal. Graecas soluturos" ait; et cum hortatur ferenda esse praesentia, qualiacumque sint: "contenti simus hoc Catone"; et ad exprimendam festinatae rei velocitatem: "celerius quam asparagi cocuntur"; ponit assidue et pro stulto "baceolum" et pro pullo "pulleiaceum" et pro cerrito "vacerrosum" et "vapide" se habere pro male et "betizare" pro languere, quod vulgo "lachanizare" dicitur; item "simus" pro sumus et "domos" genetivo casu singulari pro domus. Nec umquam aliter haec duo, ne quis mendam magis quam consuetudinem putet. Notavi et in chirographo eius illa praecipue: non dividit verba nec ab extrema parte versuum abundantis litteras in alterum transfert, sed ibidem statim subicit circumducitque.
[88] Orthographiam, id est formulam rationemque scribendi a grammaticis institutam, non adeo custodit ac videtur eorum potius sequi opinionem, qui perinde scribendum ac loquamur existiment. Nam quod saepe non litteras modo sed syllabas aut permutat aut praeterit, communis hominum error est. Nec ego id notarem, nisi mihi mirum videretur tradidisse aliquos, legato eum consulari successorem dedisse ut rudi et indocto, cuius manu "ixi" pro "ipsi" scriptum animadverterit. Quotiens autem per notas scribit, B pro A, C pro B ac deinceps eadem ratione sequentis litteras ponit; pro X autem duplex A.
[89] Ne Graecarum quidem disciplinarum leviore studio tenebatur. In quibus et ipsis praestabat largiter magistro dicendi usus Apollodoro Pergameno, quem jam grandem natu Apolloniam quoque secum ab urbe juvenis adhuc eduxerat, deinde eruditione etiam varia repletus per Arei philosophi filiorumque eius Dionysi et Nicanoris contubernium; non tamen ut aut loqueretur expedite aut componere aliquid auderet; nam et si quid res exigeret, Latine formabat vertendumque alii dabat. Sed plane poematum quoque non imperitus, delectabatur etiam comoedia veteri et saepe eam exhibuit spectaculis publicis. In evolvendis utriusque linguae auctoribus nihil aeque sectabatur, quam praecepta et exempla publice vel privatim salubria, eaque ad verbum excerpta aut ad domesticos aut ad exercituum provinciarumque rectores aut ad urbis magistratus plerumque mittebat, prout quique monitione indigerent. Etiam libros totos et senatui recitavit et populo notos per edictum saepe fecit, ut orationes Q. Metelli "de prole augenda" et Rutili "de modo aedificiorum," quo magis persuaderet utramque rem non a se primo animadversam, sed antiquis jam tunc curae fuisse. Ingenia saeculi sui omnibus modis fovit; recitantis et benigne et patienter audiit, nec tantum carmina et historias, sed et orationes et dialogos. Componi tamen aliquid de se nisi et serio et a praestantissimis offendebatur, admonebatque praetores ne paterentur nomen suum commissionibus obsolefieri.
[90] Circa religiones talem accepimus. Tonitrua et fulgura paulo infirmius expavescebat, ut semper et ubique pellem vituli marini circumferret pro remedio, atque ad omnem maioris tempestatis suspicionem in abditum et concamaratum locum se reciperet, consternatus olim per nocturnum iter transcursu fulguris, ut praediximus.
[91] Somnia neque sua neque aliena de se neglegebat. Philippensi acie quamvis statuisset non egredi tabernaculo propter valitudinem, egressus est tamen amici somnio monitus; cessitque res prospere, quando captis castris lectica eius, quasi ibi cubans remansisset, concursu hostium confossa atque lacerata est. Ipse per omne ver plurima et formidulosissima et vana et irrita videbat, reliquo tempore rariora et minus vana. Cum dedicatam in Capitolio aedem Tonanti jovi assidue frequentaret, somniavit, queri Capitolinum jovem cultores sibi abduci, seque respondisse, Tonantem pro ianitore ei appositum; ideoque mox tintinnabulis fastigium aedis redimiit, quod ea fere ianuis dependebant. Ex nocturno visu etiam stipem quotannis die certo emendicabat a populo cavam manum asses porrigentibus praebens.
[92] Auspicia et omina quaedam pro certissimis observabat: si mane sibi calceus perperam ac sinister pro dextro induceretur, ut dirum; si terra marive ingrediente se longinquam profectionem forte rorasset, ut laetum maturique et prosperi reditus. Sed et ostentis praecipue movebatur. Enatam inter juncturas lapidum ante domum suam palmam in compluvium deorum Penatium transtulit, utque coalesceret magno opere curavit. Apud insulam Capreas veterrimae ilicis demissos jam ad terram languentisque ramos convaluisse adventu suo, adeo laetatus est, ut eas cum re publica Neapolitanorum permutaverit, Aenaria data. Observabat et dies quosdam, ne aut postridie nundinas quoquam proficisceretur aut Nonis quicquam rei seriae incoharet; nihil in hoc quidem aliud devitans, ut ad Tiberium scribit, quam δυσφημίαν nominis.
[93] Peregrinarum caerimoniarum sicut veteres ac praeceptas reverentissime coluit, ita ceteras contemptui habuit. Namque Athenis initiatus, cum postea Romae pro tribunali de privilegio sacerdotum Atticae Cereris cognosceret et quaedam secretiora proponerentur, dimisso consilio et corona circum stantium solus audiit disceptantes. At contra non modo in peragranda Aegypto paulo deflectere ad visendum Apin supersedit, sed et Gaium nepotem, quod Judaeam praetervehens apud Hierosolyma non supplicasset, conlaudavit.
[94] Et quoniam ad haec ventum est, non ab re fuerit subtexere, quae ei prius quam nasceretur et ipso natali die ac deinceps evenerint, quibus futura magnitudo eius et perpetua felicitas sperari animadvertique posset. Velitris antiquitus tacta de caelo parte muri, responsum est eius oppidi civem quandoque rerum potiturum; qua fiducia Veliterni et tunc statim et postea saepius paene ad exitium sui cum populo Romano belligeraverant; sero tandem documentis apparuit ostentum illud Augusti potentiam portendisse. Auctor est Julius Marathus, ante paucos quam nasceretur menses prodigium Romae factum publice, quo denuntiabatur, regem populo Romano naturam parturire; senatum exterritum censuisse, ne quis illo anno genitus educaretur; eos qui gravidas uxores haberent, quod ad se quisque spem traheret, curasse ne senatus consultum ad aerarium deferretur. In Asclepiadis Mendetis Theologumenon libris lego, Atiam, cum ad sollemne Apollinis sacrum media nocte venisset, posita in templo lectica, dum ceterae matronae dormirent, obdormisse; draconem repente irrepsisse ad eam pauloque post egressum; illam expergefactam quasi a concubitu mariti purificasse se; et statim in corpore eius exstitisse maculam velut picti draconis nec potuisse umquam exigi, adeo ut mox publicis balineis perpetuo abstinuerit; Augustum natum mense decimo et ob hoc Apollinis filium existimatum. Eadem Atia prius quam pareret somniavit, intestina sua ferri ad sidera explicarique per omnem terrarum et caeli ambitum. Somniavit et pater Octavius utero Atiae jubar solis exortum. Quo natus est die, cum de Catilinae conjuratione ageretur in curia et Octavius ob uxoris puerperium serius affuisset, nota ac vulgata res est P. Nigidium, comperta morae causa, ut horam quoque partus acceperit, affirmasse dominum terrarum orbi natum. Octavio postea, cum per secreta Thraciae exercitum duceret, in Liberi patris luco barbara caerimonia de filio consulenti, idem affirmatum est a sacerdotibus, quod infuso super altaria mero tantum flammae emicuisset, ut supergressa fastigium templi ad caelum usque ferretur, unique omnino Magno Alexandro apud easdem aras sacrificanti simile provenisset ostentum. Atque etiam sequenti statim nocte videre visus est filium mortali specie ampliorem, cum fulmine et sceptro exuviisque jovis Optimi Maximi ac radiata corona, super laureatum currum, bis senis equis candore eximio trahentibus. Infans adhuc, ut scriptum apud C. Drusum exstat, repositus vespere in cunas a nutricula loco plano, postera luce non comparuit, diuque quaesitus tandem in altissima turri repertus est iacens contra solis exortum. Cum primum fari coepisset, in avito suburbano obstrepentis forte ranas silere jussit, atque ex eo negantur ibi ranae coaxare. Ad quartum lapidem Campanae viae in nemore prandenti ex improviso aquila panem ei e manu rapuit et, cum altissime evolasset, rursus ex improviso leniter delapsa reddidit. Q. Catulus post dedicatum Capitolium duabus continuis noctibus somniavit: prima, jovem Optimum Maximum e praetextatis compluribus circum aram ludentibus unum secrevisse atque in eius sinum signum rei publicae quam manu gestaret reposuisse; at insequenti, animadvertisse se in gremio Capitolini jovis eundem puerum, quem cum detrahi jussisset, prohibitum monitu dei, tanquam is ad tutelam rei publicae educaretur; ac die proximo obvium sibi Augustum, cum incognitum alias haberet, non sine admiratione contuitus, simillimum dixit puero, de quo somniasset. Quidam prius somnium Catuli aliter exponunt, quasi Juppiter compluribus praetextatis tutorem a se poscentibus, unum ex eis demonstrasset, ad quem omnia desideria sua referrent, eiusque osculum delibatum digitis ad os suum rettulisset. M. Cicero C. Caesarem in Capitolium prosecutus, somnium pristinae noctis familiaribus forte narrabat: puerum facie liberali, demissum e caelo catena aurea, ad fores Capitoli constitisse eique jovem flagellum tradidisse; deinde repente Augusto viso, quem ignotum plerisque adhuc avunculus Caesar ad sacrificandum acciverat, affirmavit ipsum esse, cuius imago secundum quietem sibi obversata sit. Sumenti virilem togam tunica lati clavi, resuta ex utraque parte, ad pedes decidit. Fuerunt qui interpretarentur, non aliud significare, quam ut is ordo cuius insigne id esset quandoque ei subiceretur. Apud Mundam Divus Julius, castris locum capiens cum silvam caederet, arborem palmae repertam conservari ut omen victoriae jussit; ex ea continuo enata suboles adeo in paucis diebus adolevit, ut non aequiperaret modo matricem, verum et obtegeret frequentareturque columbarum nidis, quamvis id avium genus duram et asperam frondem maxime vitet. Illo et praecipue ostento motum Caesarem ferunt, ne quem alium sibi succedere quam sororis nepotem vellet. In secessu Apolloniae Theogenis mathematici pergulam comite Agrippa ascenderat; cum Agrippae, qui prior consulebat, magna et paene incredibilia praedicerentur, reticere ipse genituram suam nec velle edere perseverabat, metu ac pudore ne minor inveniretur. Qua tamen post multas adhortationes vix et cunctanter edita, exilivit Theogenes adoravitque eum. Tantam mox fiduciam fati Augustus habuit, ut thema suum vulgaverit nummumque argenteum nota sideris Capricorni, quo natus est, percusserit.
[95] Post necem Caesaris reverso ab Apollonia et ingrediente eo urbem, repente liquido ac puro sereno circulus ad speciem caelestis arcus orbem solis ambiit, ac subinde Juliae Caesaris filiae monumentum fulmine ictum est. Primo autem consulatu et augurium capienti duodecim se vultures ut Romulo ostenderunt, et immolanti omnium victimarum jocinera replicata intrinsecus ab ima fibra paruerunt, nemine peritorum aliter conjectante quam laeta per haec et magna portendi.
[96] Quin et bellorum omnium eventus ante praesensit. Contractis ad Bononiam triumvirorum copiis, aquila tentorio eius supersedens duos corvos hinc et inde infestantis afflixit et ad terram dedit; notante omni exercitu, futuram quandoque inter collegas discordiam talem qualis secuta est, et exitum praesagiente. Philippis Thessalus quidam de futura victoria nuntiavit auctore Divo Caesare, cuius sibi species itinere avio occurrisset. Circa Perusiam, sacrificio non litanti cum augeri hostias imperasset, ac subita eruptione hostes omnem rei divinae apparatum abstulissent, constitit inter haruspices, quae periculosa et adversa sacrificanti denuntiata essent, cuncta in ipsos recasura qui exta haberent; neque aliter evenit. Pridie quam Siciliensem pugnam classe committeret, deambulanti in litore piscis e mari exsilivit et ad pedes iacuit. Apud Actium descendenti in aciem asellus cum asinario occurrit, homini Eutychus, bestiae Nicon erat nomen; utriusque simulacrum aeneum victor posuit in templo, in quod castrorum suorum locum vertit.
[97] Mors quoque eius, de qua dehinc dicam, divinitasque post mortem evidentissimis ostentis praecognita est. Cum lustrum in campo Martio magna populi frequentia conderet, aquila eum saepius circumvolavit transgressaque in vicinam aedem super nomen Agrippae ad primam litteram sedit; quo animadverso vota, quae in proximum lustrum suscipi mos est, collegam suum Tiberium nuncupare jussit; nam se, quamquam conscriptis paratisque jam tabulis, negavit suscepturum quae non esset soluturus. Sub idem tempus ictu fulminis ex inscriptione statuae eius prima nominis littera effluxit; responsum est, centum solos dies posthac victurum, quem numerum C littera notaret, futurumque ut inter deos referretur, quod aesar, id est reliqua pars e Caesaris nomine, Etrusca lingua deus vocaretur. Tiberium igitur in Illyricum dimissurus et Beneventum usque prosecuturus, cum interpellatores aliis atque aliis causis in jure dicendo detinerent, exclamavit, quod et ipsum mox inter omina relatum est, non, si omnia morarentur, amplius se posthac Romae futurum; atque itinere incohato Asturam perrexit, et inde praeter consuetudinem de nocte ad occasionem aurae evectus, causam valitudinis contraxit ex profluvio alvi.
[98] Tunc Campaniae ora proximisque insulis circuitis, Caprearum quoque secessui quadriduum impendit, remississimo ad otium et ad omnem comitatem animo. Forte Puteolanum sinum praetervehenti vectores nautaeque de navi Alexandrina, quae tantum quod appulerat, candidati coronatique et tura libantes fausta omina et eximias laudes congesserant, per illum se vivere, per illum navigare, libertate atque fortunis per illum frui. Qua re admodum exhilaratus quadragenos aureos comitibus divisit jusque jurandum et cautionem exegit a singulis, non alio datam summam quam in emptionem Alexandrinarum mercium absumpturos. Sed et ceteros continuos dies inter varia munuscula togas insuper ac pallia distribuit, lege proposita ut Romani Graeco, Graeci Romano habitu et sermone uterentur. Spectavit assidue exercentes ephebos, quorum aliqua adhuc copia ex vetere instituto Capreis erat; isdem etiam epulum in conspectu suo praebuit, permissa, immo exacta jocandi licentia diripiendique pomorum et obsoniorum rerumque missilia. Nullo denique genere hilaritatis abstinuit. Vicinam Capreis insulam Apragopolim appellabat, a desidia secedentium illuc e comitatu suo. Sed ex dilectis unum, Masgaban nomine, quasi conditorem insulae κτίστην vocare consuerat. Huius Masgabae ante annum defuncti tumulum cum e triclinio animadvertisset magna turba multisque luminibus frequentari, versum compositum ex tempore clare pronuntiavit:
Κτίστου δὲ τύμβον εἰσορῶ πυρούμενον·
conversusque ad Thrasyllum Tiberi comitem, contra accubantem et ignarum rei, interrogavit, cuiusnam poetae putaret esse; quo haesitante subjecit alium:
Ὁρᾷς φάεσσι Μασγάβαν τιμώμενον;
ac de hoc quoque consuluit. Cum ille nihil aliud responderet quam, cuiuscumque essent optimos esse, cachinnum sustulit atque in jocos effusus est.
Mox Neapolim trajecit, quanquam etiam tum infirmis intestinis morbo variante; tamen et quinquennale certamen gymnicum honori suo institutum perspectavit et cum Tiberio ad destinatum locum contendit. Sed in redeundo aggravata valitudine tandem Nolae succubuit revocatumque ex itinere Tiberium diu secreto sermone detinuit, neque post ulli maiori negotio animum accommodavit.
[99] Supremo die identidem exquirens, an jam de se tumultus foris esset, petito speculo, capillum sibi comi ac malas labantes corrigi praecepit, et admissos amicos percontatus, ecquid iis videretur mimum vitae commode transegisse, adjecit et clausulam:
εὶ δέ τι
Ἐπεὶ δὲ πάνυ καλῶς πέπαισται, δότε κρότον
Καὶ πάντες ἡμᾶς μετὰ χαρᾶς προπέμψατε.
Omnibus deinde dimissis, dum advenientes ab urbe de Drusi filia aegra interrogat, repente in osculis Liviae et in hac voce defecit: Livia, nostri coniugii memor vive, ac vale! sortitus exitum facilem et qualem semper optaverat. Nam fere quotiens audisset cito ac nullo cruciatu defunctum quempiam, sibi et suis εὐθανασίαν similem (hoc enim et verbo uti solebat) precabatur. Unum omnino ante efflatam animam signum alienatae mentis ostendit, quod subito pavefactus a quadraginta se juvenibus abripi questus est. Id quoque magis praesagium quam mentis deminutio fuit, siquidem totidem milites praetoriani extulerunt eum in publicum.
[100] Obiit in cubiculo eodem, quo pater Octavius, duobus Sextis, Pompeio et Appuleio, cons. XIIII. Kal. Septemb. hora diei nona, septuagesimo et sexto aetatis anno, diebus V et XXX minus. Corpus decuriones municipiorum et coloniarum a Nola Bovillas usque deportarunt, noctibus propter anni tempus, cum interdiu in basilica cuiusque oppidi vel in aedium sacrarum maxima reponeretur. A Bovillis equester ordo suscepit, urbique intulit atque in vestibulo domus conlocavit. Senatus et in funere ornando et in memoria honoranda eo studio certatim progressus est, ut inter alia complura censuerint quidam, funus triumphali porta ducendum, praecedente Victoria quae est in curia, canentibus neniam principum liberis utriusque sexus; alii, exsequiarum die ponendos anulos aureos ferreosque sumendos; nonnulli, ossa legenda per sacerdotes summorum collegiorum. Fuit et qui suaderet, appellationem mensis Augusti in Septembrem transferendam, quod hoc genitus Augustus, illo defunctus esset; alius, ut omne tempus a primo die natali ad exitum eius saeculum Augustum appellaretur et ita in fastos referretur. Verum adhibito honoribus modo, bifariam laudatus est: pro aede Divi Juli a Tiberio et pro rostris veteribus a Druso Tiberi filio, ac senatorum umeris delatus in Campum crematusque. Nec defuit vir praetorius, qui se effigiem cremati euntem in caelum vidisse juraret. Reliquias legerunt primores equestris ordinis, tunicati et discincti pedibusque nudis, ac Mausoleo condiderunt. Id opus inter Flaminiam viam ripamque Tiberis sexto suo consulatu exstruxerat circumjectasque silvas et ambulationes in usum populi jam tum publicarat.
[101] Testamentum L. Planco C. Silio cons. III. Non. Apriles, ante annum et quattuor menses quam decederet, factum ab eo ac duobus codicibus, partim ipsius partim libertorum Polybi et Hilarionis manu, scriptum depositumque apud se virgines Vestales cum tribus signatis aeque voluminibus protulerunt. Quae omnia in senatu aperta atque recitata sunt. Heredes instituit primos: Tiberium ex parte dimidia et sextante, Liviam ex parte tertia, quos et ferre nomen suum jussit, secundos: Drusum Tiberi filium ex triente, ex partibus reliquis Germanicum liberosque eius tres sexus virilis, tertio gradu: propinquos amicosque compluris. Legavit populo Romano quadringnties, tribubus tricies quinquies sestertium, praetorianis militibus singula milia nummorum, cohortibus urbanis quingenos, legionaris trecenos nummos: quam summam repraesentari jussit, nam et confiscatam semper repositamque habuerat. Reliqua legata varie dedit perduxitque quaedam ad vicies sestertium, quibus solvendis annuum diem finiit, excusata rei familiaris mediocritate, nec plus perventurum ad heredes suos quam milies et quingenties professus, quamvis viginti proximis annis quaterdecies milies ex testamentis amicorum percepisset, quod paene omne cum duobus paternis patrimoniis ceterisque hereditatibus in rem publicam absumpsisset. Julias filiam neptemque, si quid iis accidisset, vetuit sepulcro suo inferri. Tribus voluminibus, uno mandata de funere suo complexus est, altero indicem rerum a se gestarum, quem vellet incidi in aeneis tabulis, quae ante Mausoleum statuerentur, tertio breviarium totius imperii, quantum militum sub signis ubique esset, quantum pecuniae in aerario et fiscis et vectigaliorum residuis. Adjecit et libertorum servorumque nomina, a quibus ratio exigi posset.
SVETONI TRANQVILII VITA TIBERI
ティベリウス伝
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76
[1] Patricia gens Claudia – fuit enim et alia plebeia, nec potentia minor nec dignitate – orta est ex Regillis oppido Sabinorum. Inde Romam recens conditam cum magna clientium manu conmigravit auctore Tito Tatio consorte Romuli, vel, quod magis constat, Atta Claudio gentis principe, post reges exactos sexto fere anno; atque in patricias cooptata agrum insuper trans Anienem clientibus locumque sibi ad sepulturam sub Capitolio publice accepit. Deinceps procedente tempore duodetriginta consulatus, dictaturas quinque, censuras septem, triumphos sex, duas ovationes adepta est. Cum praenominibus cognominibusque variis distingueretur, Luci praenomen consensu repudiavit, postquam e duobus gentilibus praeditis eo alter latrocinii, caedis alter convictus est. Inter cognomina autem et Neronis assumpsit, quo[d] significatur lingua Sabina fortis ac strenuus.
[2] Multa multorum Claudiorum egregia merita, multa etiam sequius admissa in rem p. extant. Sed ut praecipua commemorem, Appius Caecus societatem cum rege Pyrro ut parum salubrem iniri dissuasit. Claudius Caudex primus freto classe trajecto Poenos Sicilia expulit. Tiberius Nero advenientem ex Hispania cum ingentibus copiis Hasdrubalem, prius quam Hannibali fratri coniungeretur, oppressit. Contra Claudius Regillianus, decemvir legibus scribendis, virginem ingenuam per vim libidinis gratia in servitutem asserere conatus causa plebi fuit secedendi rursus a patribus. Claudius [Russus] statua sibi diademata ad Appi Forum posita Italiam per clientelas occupare temptavit. Claudius Pulcher apud Siciliam non pascentibus in auspicando pullis ac per contemptum religionis mari demersis, quasi ut biberent quando esse nollent, proelium navale iniit; superatusque, cum dictatorem dicere a senatu juberetur, velut iterum illudens discrimini publico Glycian viatorem suum dixit. Extant et feminarum exempla diversa aeque, siquidem gentis eiusdem utraque Claudia fuit, et quae navem cum sacris Matris deum Idaeae obhaerentem Tiberino vado extraxit, precata propalam, ut ita demum se sequeretur, si sibi pudicitia constaret; et quae novo more judicium maiestatis apud populum mulier subiit, quod in conferta multitudine aegre procedente carpento palam optaverat, ut frater suus Pulcher revivisceret atque iterum classem amitteret, quo minor turba Romae foret. Praeterea notatissimum est, Claudios omnis, excepto dum taxat P. Clodio, qui ob expellendum urbe Ciceronem plebeio homini atque etiam natu minori in adoptionem se dedit, optimates adsertoresque unicos dignitatis ac potentiae patriciorum semper fuisse atque adversus plebem adeo violentos et contumaces, ut ne capitis quidem quisquam reus apud populum mutare vestem aut deprecari sustinuerit; nonnulli in altercatione et jurgio tribunos plebi pulsaverint. Etiam virgo Vestalis fratrem iniussu populi triumphantem ascenso simul curru usque in Capitolium prosecuta est, ne vetare aut intercedere fas cuiquam tribunorum esset.
[3] Ex hac stirpe Tiberius Caesar genus trahit, e[t] quidem utrumque: paternum a Tiberio Nerone, maternum ab Appio Pulchro, qui ambo Appi Caeci filii fuerunt. Insertus est et Liviorum familiae adoptato in eam materno avo. Quae familia, quanquam plebeia, tamen et ipsa admodum floruit octo consulatibus, censuris duabus, triumphis tribus, dictatura etiam ac magisterio equitum honorata; clara et insignibus viris ac maxime Salinatore Drusisque. Salinator universas tribus in censura notavit levitatis nomine, quod, cum se post Priorem consulatum multa inrogata condemnassent, consulem iterum censoremque fecissent. Drusus hostium duce Drauso comminus trucidato sibi posterisque suis cognomen invenit. Traditur etiam pro praetore ex provincia Gallia ret[t]ulisse aurum Senonibus olim in obsidione Capitolii datum nec, ut fama est, extortum a Camillo. Eius abnepos ob eximiam adversus Gracchos operam patronus senatus dictus filium reliquit, quem in simili dissensione multa varie molientem diversa factio per fraudem interemit.
[4] Pater Tiberi, Nero, quaestor C. Caesaris Alexandrino bello classi praepositus, plurimum ad victoriam contulit. Quare et pontifex in locum P. Scipionis substitutus et ad deducendas in Galliam colonias, in quis Narbo et Arelate erant, missus est. Tamen Caesare occiso, cunctis turbarum metu abolitionem facti decernentibus, etiam de praemiis tyrannicidarum referendum censuit. Praetura deinde functus, cum exitu anni discordia inter triumviros orta esset, retentis ultra justum tempus insignibus L. Antonium consulem triumviri fratrem ad Perusiam secutus, deditione a ceteris facta, solus permansit in partibus ac primo Praeneste, inde Neapolim evasit servisque ad pilleum frustra vocatis in Siciliam profugit. Sed indigne ferens nec statim se in conspectum Sexti Pompei admissum et fascium usu prohibitum, ad M. Antonium trajecit in Achaiam. Cum quo brevi reconciliata inter omnis pace Romam redit uxoremque Liviam Drusillam et tunc gravidam et ante jam apud se filium enixam petenti Augusto concessit. Nec multo post diem obiit, utroque liberorum superstite, Tiberio Drusoque Neronibus.
[5] Tiberium quidam Fundis natum existimaverunt secuti levem conjecturam, quod materna eius avia Fundana fuerit et quod mox simulacrum Felicitatis ex s. c. publicatum ibi sit. Sed ut plures certioresque tradunt, natus est Romae in Palatio XVI. Kal. Dec. M. Aemilio Lepido iterum L. Munatio Planco conss. per bellum Philippense. Sic enim in fastos actaque in publica relatum est. Nec tamen desunt, qui partim antecedente anno, Hirti ac Pansae, partim insequenti, Servili Isaurici [L.]que Antoni consulatu, genitum eum scribant.
[6] Infantiam pueritiamque habuit laboriosam et exercitatam, comes usque quaque parentum fugae; quos quidem apud Neapolim sub inruptionem hostis navigium clam petentis vagitu suo paene bis prodidit, semel cum a nutricis ubere, ite[ru]m cum a sinu matris raptim auferretur ab iis, qui pro necessitate temporis mulierculas levare onere temptabant. Per Siciliam quoque et per Achaiam circumductus ac Lacedaemoniis publice, quod in tutela Claudiorum erant, demandatus, digrediens inde itinere nocturno discrimen vitae adiit flamma repente e silvis undique exorta adeoque omnem comitatum circumplexa, ut Liviae pars vestis et capilli amburerentur. Munera, quibus a Pompeia Sex. Pompei sorore in Sicilia donatus est, chlamys et fibula, item bullae aureae, durant ostendunturque adhuc Baiis. Post reditum in urbem a M. Gallio senatore testamento adoptatus hereditate adita mox nomine abstinuit, quod Gallius adversarum Augusto partium fuerat. Novem natus annos defunctum patrem pro rostris laudavit. Dehinc pubescens Actiaco triumpho currum Augusti comitatus est sinisteriore funali equo, cum Marcellus Octaviae filius dexteriore veheretur. Praesedit et asticis ludis et Troiam circensibus [lusit] ductor turmae puerorum maiorum.
[7] Virili toga sumpta adulescentiam omnem spatiumque insequentis aetatis usque ad principatus initia per haec fere transegit. Munus gladiatorium in memoriam patris et alterum in avi Drusi dedit, diversis temporibus ac locis, primum in foro, secundum in amphitheatro, rudiariis quoque quibusdam revocatis auctoramento centenum milium; dedit et ludos, sed absens: cuncta magnifice, impensa matris ac vitrici. Agrippinam, Marco Agrippa genitam, neptem Caecili Attici equitis R., ad quem sunt Ciceronis epistulae, duxit uxorem; sublatoque ex ea filio Druso, quanquam bene convenientem rursusque gravidam dimittere ac Juliam Augusti filiam confestim coactus est ducere non sine magno angore animi, cum et Agrippinae consuetudine teneretur et Juliae mores improbaret, ut quam sensisset sui quoque sub priore marito appetentem, quod sane etiam vulgo existimabatur. Sed Agrippinam et abegisse post divortium doluit et semel omnino ex occursu visam adeo contentis et umentibus oculis prosecutus est, ut custoditum sit ne umquam in conspectum ei posthac veniret. Cum Julia primo concorditer et amore mutuo vixit, mox dissedit et aliquanto gravius, ut etiam perpetuo secubaret, intercepto communis fili pignore, qui Aquileiae natus infans extinctus est. Drusum fratrem in Germania amisit, cuius corpus pedibus toto itinere praegrediens Romam usque pervexit.
[8] Civilium officiorum rudimentis regem Archelaum Trallianos et Thessalos, varia quosque de causa, Augusto cognoscente defendit; pro Laodicenis Thyatirenis Chiis terrae motu afflictis opemque implorantibus senatum deprecatus est; Fannium Caepionem, qui cum Varrone Murena in Augustum conspiraverat, reum maiestatis apud judices fecit et condemnavit. Interque haec duplicem curam administravit, annonae quae artior inciderat, et repurgandorum tota Italia ergastulorum, quorum domini in invidiam venerant quasi exceptos supprimerent non solum viatores sed et quos sacramenti metus ad eius modi latebras compulisset.
[9] Stipendia prima expeditione Cantabrica tribunus militum fecit, dein ducto ad Orientem exercitu regnum Armeniae Tigrani restituit ac pro tribunali diadema imposuit. Recepit et signa, quae M. Crasso ademerant Parthi. Post hoc Comatam Galliam anno fere rexit et barbarorum incursionibus et principum discordia inquietam. Exin Raeticum Vindelicumque bellum, inde Pannonicum, inde Germanicum gessit. Raetico atque Vindelico gentis Alpinas, Pannonico Breucos et Dalmatas subegit, Germanico quadraginta milia dediticiorum trajecit in Galliam juxtaque ripam Rheni sedibus adsignatis conlocavit. Quas ob res et ovans et curru urbem ingressus est, prius, ut quidam putant, triumphalibus ornamentis honoratus, novo nec antea cuiquam tributo genere honoris. Magistratus et maturius incohavit et paene junctim percucurrit, quaesturam praeturam consulatum; interpositoque tempore consul iterum etiam tribuniciam potestatem in quinquennium accepit.
[10] Tot prosperis confluentibus integra aetate ac valitudine statuit repente secedere seque e medio quam longissime amovere: dubium uxorisne taedio, quam neque criminari aut dimittere auderet neque ultra perferre posset, an ut vitato assiduitatis fastidio auctoritatem absentia tueretur atque etiam augeret, si quando indiguisset sui res p. Quidam existimant, adultis jam Augusti liberis, loco et quasi possessione usurpati a se diu secundi gradus sponte cessisse exemplo M. Agrippae, qui M. Marcello ad munera publica admoto Mytilenas abierit, ne aut obstare aut obtrectare praesens videretur. Quam causam et ipse, sed postea, reddidit. Tunc autem honorum satietatem ac requiem laborum praetendens commeatum petit; neque aut matri suppliciter precanti aut vitrico deseri se etiam in senatu conquerenti veniam dedit. Quin et pertinacius retinentibus, cibo per quadriduum abstinuit. Facta tandem abeundi potestate, relictis Romae uxore et filio confestim Ostiam descendit, ne verbo quidem cuiquam prosequentium reddito paucosque admodum in digressu exosculatus.
[11] Ab Ostia oram Campaniae legens inbecillitate Augusti nuntiata paulum substitit. Sed increbrescente rumore quasi ad occasionem maioris spei commoraretur, tantum non adversis tempestatibus Rhodum enavigavit, amoenitate et salubritate insulae jam inde captus cum ad eam ab Armenia rediens appulisset. Hic modicis contentus aedibus nec multo laxiore suburbano genus vitae civile admodum instituit, sine lictore aut viatore gymnasio interdum obambulans mutuaque cum Graeculis officia usurpans prope ex aequo.
Forte quondam in disponendo die mane praedixerat, quidquid aegrorum in civitate esset visitare se velle; id a proximis aliter exceptum jussique sunt omnes aegri in publicam porticum deferri ac per valitudinum genera disponi. Perculsus ergo inopinata re diuque quid ageret incertus, tandem singulos circuit excusans factum etiam tenuissimo cuique et ignoto.
Unum hoc modo neque praeterea quicquam notatum est, in quo exeruisse jus tribuniciae potestatis visus sit: cum circa scholas et auditoria professorum assiduus esset, moto inter antisophistas graviore jurgio, non defuit qui eum intervenientem et quasi studiosiorem partis alterius convicio incesseret. Sensim itaque regressus domum repente cum apparitoribus prodiit citatumque pro tribunali voce praeconis conviciatorem rapi jussit in carcerem.
Comperit deinde Juliam uxorem ob libidines atque adulteria damnatam repudiumque ei suo nomine ex auctoritate Augusti remissum; et quamquam laetus nuntio, tamen officii duxit, quantum in se esset, exorare filiae patrem frequentibus litteris et vel utcumque meritae, quidquid umquam dono dedisset, concedere. Transacto autem tribuniciae potestatis tempore, confessus tandem, nihil aliud secessu devitasse se quam aemulationis cum C. Lucioque suspicionem, petit ut sibi securo jam ab hac parte, conroboratis his et secundum locum facile tutantibus, permitteretur revisere necessitudines, quarum desiderio teneretur. Sed neque impetravit ultroque etiam admonitus est, dimitteret omnem curam suorum, quos tam cupide reliquisset.
[12] Remansit igitur Rhodi contra voluntatem, vix per matrem consecutus, ut ad velandam ignominiam quasi legatus Augusto abesset.
Enimvero tunc non privatum modo, sed etiam obnoxium et trepidum egit mediterraneis agris abditus vitansque praeternavigantium officia, quibus frequentabatur assidue, nemine cum imperio aut magistratu tendente quoquam quin deverteret Rhodum. Et accesserunt maioris sollicitudinis causae. Namque privignum Gaium Orienti praepositum, cum visendi gratia trajecisset Samum, alieniorem sibi sensit ex criminationibus M. Lolli comitis et rectoris eius. Venit etiam in suspicionem per quosdam beneficii sui centuriones a commeatu castra repetentis mandata ad complures dedisse ambigua et quae temptare singulorum animos ad novas res viderentur. De qua suspicione certior ab Augusto factus non cessavit efflagitare aliquem cuiuslibet ordinis custodem factis atque dictis suis.
[13] Equi quoque et armorum solitas exercitationes omisit redegitque se deposito patrio habitu ad pallium et crepidas atque in tali statu biennio fere permansit, contemptior in dies et invisior, adeo ut imagines eius et statuas Nemausenses subverterint ac familiari quondam convivio mentione eius orta extiterit qui Gaio polliceretur, confestim se, si juberet, Rhodum navigaturum caputque exulis – sic enim appellabatur – relaturum. Quo praecipue non jam metu sed discrimine coactus est, tam suis quam matris impensissimis precibus reditum expostulare, impetravitque adjutus aliquantum etiam casu. Destinatum Augusto erat, nihil super ea re nisi ex voluntate maioris fili statuere; is forte tunc M. Lollio offensior, facilis exorabilisque in vitricum fuit. Permittente ergo Gaio revocatus est, verum sub condicione ne quam partem curamve rei p. attingeret.
[14] Rediit octavo post secessum anno, magna nec incerta spe futurorum, quam et ostentis et praedictionibus ab initio aetatis conceperat.
Praegnans eo Livia cum an marem editura esset, variis captaret ominibus, ovum incubanti gallinae subductum nunc sua nunc ministrarum manu per vices usque fovit, quoad pullus insigniter cristatus exclusus est. Ac de infante Scribonius mathematicus praeclara spopondit, etiam regnaturum quandoque, sed sine regio insigni, ignota scilicet tunc adhuc Caesarum potestate. Et ingresso primam expeditionem ac per Macedoniam ducente exercitum in Syriam, accidit ut apud Philippos sacratae olim victricium legionum arae sponte subitis conlucerent ignibus; et mox, cum Illyricum petens juxta Patavium adisset Geryonis oraculum, sorte tracta, qua monebatur ut de consultationibus in Aponi fontem talos aureos iaceret, evenit ut summum numerum jacti ab eo ostenderent; hodieque sub aqua visuntur hi tali. Ante paucos vero quam revocaretur dies aquila numquam antea Rhodi conspecta in culmine domus eius assedit; et pridie quam de reditu certior fieret, vestimenta mutanti tunica ardere visa est. Thrasyllum quoque mathematicum, quem ut sapientiae professorem contubernio admoverat, tum maxime expertus est affirmantem nave provisa gaudium afferri; cum quidem illum durius et contra praedicta cadentibus rebus ut falsum et secretorum temere conscium, eo ipso momento, dum spatiatur una, praecipitare in mare destinasset.
[15] Romam reversus deducto in forum filio Druso statim e Carinis ac Pompeiana domo Esquilias in hortos Maecenatianos transmigravit totumque se ad quietem contulit, privata modo officia obiens ac publicorum munerum expers.
Gaio et Lucio intra triennium defunctis adoptatur ab Augusto simul cum fratre eorum M. Agrippa, coactus prius ipse Germanicum fratris sui filium adoptare. Nec quicquam postea pro patre familias egit aut jus, quod amiserat, ex ulla parte retinuit. Nam neque donavit neque manumisit, ne hereditatem quidem aut legata percepit ulla aliter quam ut peculio referret accepta. Nihil ex eo tempore praetermissum est ad maiestatem eius augendam ac multo magis, postquam Agrippa abdicato atque seposito certum erat, uni spem successionis incumbere.
[16] Data rursus potestas tribunicia in quinquennium, delegatus pacandae Germaniae status, Parthorum legati mandatis Augusto Romae redditis eum quoque adire in provincia jussi. Sed nuntiata Illyrici defectione transiit ad curam novi belli, quod gravissimum omnium externorum bellorum post Punica, per quindecim legiones paremque auxiliorum copiam triennio gessit in magnis omnium rerum difficultatibus summaque frugum inopia. Et quanquam saepius revocaretur, tamen perseveravit, metuens ne vicinus et praevalens hostis instaret ultro cedentibus. Ac perseverantiae grande pretium tulit, toto Illyrico, quod inter Italiam regnumque Noricum et Thraciam et Macedoniam interque Danuvium flumen et sinum maris Hadriatici patet, perdomito et in dicionem redacto.
[17] Cui gloriae amplior adhuc ex oportunitate cumulus accessit. Nam sub id fere tempus Quintilius Varus cum tribus legionibus in Germania periit, nemine dubitante quin victores Germani juncturi se Pannoniis fuerint, nisi debellatum prius Illyricum esset. Quas ob res triumphus ei decretus est multi[que] et magni honores. Censuerunt etiam quidam ut Pannonicus, alii ut Invictus, nonnulli ut Pius cognominaretur. Sed de cognomine intercessit Augustus, eo contentum repromittens, quod se defuncto suscepturus esset. Triumphum ipse distulit maesta civitate clade Variana; nihilo minus urbem praetextatus et laurea coronatus intravit positumque in Saeptis tribunal senatu astante conscendit ac medius inter duos consules cum Augusto simul sedit; unde populo consalutato circum templa deductus est.
[18] Proximo anno repetita Germania cum animadverteret Varianam cladem temeritate et neglegentia ducis accidisse, nihil non de consilii sententia egit; semper alias sui arbitrii contentusque se uno, tunc praeter consuetudinem cum compluribus de ratione belli communicavit. Curam quoque solito exactiorem praestitit. Trajecturus Rhenum commeatum omnem ad certam formulam adstrictum non ante transmisit, quam consistens apud ripam explorasset vehiculorum onera, ne qua deportarentur nisi concessa aut necessaria. Trans Rhenum vero eum vitae ordinem tenuit, ut sedens in caespite nudo cibum caperet, saepe sine tentorio pernoctaret, praecepta sequentis diei omnia, et si quid subiti muneris iniungendum esset, per libellos daret; addita monitione ut, de quo quisque dubitaret, se nec alio interprete quacumque vel noctis hora uteretur.
[19] Disciplinam acerrime exegit animadversionum et ignominiarum generibus ex antiquitate repetitis atque etiam legato legionis, quod paucos milites cum liberto suo trans ripam venatum misisset, ignominia notato. Proelia, quamvis minimum fortunae casibusque permitteret, aliquanto constantius inibat, quotiens lucubrante se subito ac nullo propellente decideret lumen et extingueretur, confidens, ut aiebat, ostento sibi a maioribus suis in omni ducatu expertissimo. Sed re prospere gesta non multum afuit quin a Bructero quodam occideretur, cui inter proximos versanti et trepidatione detecto tormentis expressa confessio est cogitati facinoris.
[20] A Germania in urbem post biennium regressus triumphum, quem distulerat, egit prosequentibus etiam legatis, quibus triumphalia ornamenta impetrarat. Ac prius quam in Capitolium flecteret, descendit e curru seque praesidenti patri ad genua summisit. Batonem Pannonium ducem ingentibus donatum praemiis Ravennam transtulit, gratiam referens, quod se quondam cum exercitu iniquitate loci circumclusum passus es[se]t evadere. Prandium dehinc populo mille mensis et congiarium trecenos nummos viritim dedit. Dedicavit et Concordiae aedem, item Pollucis et Castoris suo fratrisque nomine de manubiis.
[21] Ac non multo post lege per consules lata, ut provincias cum Augusto communiter administraret simulque censum a[u]geret, condito lustro in Illyricum profectus est. Et statim ex itinere revocatus jam quidem affectum, sed tamen spirantem adhuc Augustum repperit fuitque una secreto per totum diem.
Scio vulgo persuasum quasi egresso post secretum sermonem Tiberio vox Augusti per cubicularios excepta sit: "Miserum populum R., qui sub tam lentis maxillis erit." Ne illud quidem ignoro aliquos tradidisse, Augustum palam nec dissimulanter morum eius diritatem adeo improbasse, ut nonnumquam remissiores hilarioresque sermones superveniente eo abrumperet; sed expugnatum precibus uxoris adoptionem non abnuisse, vel etiam ambitione tractum, ut tali successore desiderabilior ipse quandoque fieret. Adduci tamen nequeo quin existimem, circumspectissimum et prudentissimum principem in tanto praesertim negotio nihil temere fecisse; sed vitiis Tiberi[i] virtutibusque perpensis potiores duxisse virtutes, praesertim cum et rei p. causa adoptare se eum pro contione juraverit et epistulis aliquot ut peritissimum rei militaris utque unicum p. R. praesidium prosequatur. Ex quibus in exemplum pauca hinc inde subjeci.
"Vale, jucundissime Tiberi, et feliciter rem gere, ἐμοὶ καὶ ταῖς μούσαις στρατηγῶν. Jucundissime et ita sim felix, vir fortissime et dux νομιμώτατε, vale. Ordinem aestivorum tuorum ego vero [laudo], mi Tiberi, et inter tot rerum difficultates καὶ τοσαύτην ἀποθυμίαν τῶν στρατευομένων non potuisse quemquam prudentius gerere se quam tu gesseris, existimo. [H]ii quoque qui tecum fuerunt omnes confitentur, versum illum in te posse dici:
unus homo nobis vigilando restituit rem.
Sive quid incidit de quo sit cogitandum diligentius, sive quid stomachor, valde medius Fidius Tiberium meum desidero succurritque versus ille Homericus:
Τούτου γ᾽ ἑσπομένοιο καὶ ἐκ πυρὸς αἰθομένοιο
Ἄμφω νοστήσαιμεν, ἐπεὶ περίοιδε νοῆσαι.
Attenuatum te esse continuatione laborum cum audio et lego, di me perdant nisi cohorrescit corpus meum; teque oro ut parcas tibi, ne si te languere audierimus, et ego et mater tua expiremus et summa imperi sui populus R. periclitetur. Nihil interest valeam ipse necne, si tu non valebis. Deos obsecro, ut te nobis conservent et valere nunc et semper patiantur, si non p. R. perosi sunt."
[22] Excessum Augusti non prius palam fecit, quam Agrippa juvene interempto. Hunc tribunus militum custos appositus occidit lectis codicillis, quibus ut id faceret jubebatur; quos codicillos dubium fuit, Augustusne moriens reliquisset, quo materiam tumultus post se subduceret; an nomine Augusti Livia et ea conscio Tiberio an ignaro, dictasset. Tiberius renuntianti tribuno, factum esse quod imperasset, neque imperasse se et redditurum eum senatui rationem respondit, invidiam scilicet in praesentia vitans. Nam mox silentio rem obliteravit.
[23] Jure autem tribuniciae potestatis coacto senatu incohataque adlocutione derepente velut impar dolori congemuit, utque non solum vox sed et spiritus deficeret optavit ac perlegendum librum Druso filio tradidit. Inlatum deinde Augusti testamentum, non admissis signatoribus nisi senatorii ordinis, ceteris extra curiam signa agnoscentibus, recitavit per libertum. Testamenti initium fuit: "Quoniam atrox fortuna Gaium et Lucium filios mihi eripuit, Tiberius Caesar mihi ex parte dimidia et sextante heres esto." Quo et ipso aucta suspicio est opinantium successorem ascitum eum necessitate magis quam judicio, quando ita praefari non abstinuerit.
[24] Principatum, quamvis neque occupare confestim neque agere dubitasset, et statione militum, hoc est vi et specie dominationis assumpta, diu tamen recusavit, impudentissimo mimo nunc adhortantis amicos increpans ut ignaros, quanta belua esset imperium, nunc precantem senatum et procumbentem sibi ad genua ambiguis responsis et callida cunctatione suspendens, ut quidam patientiam rumperent atque unus in tumultu proclamaret: "Aut agat aut desistat!" Alter coram exprobraret ceteros, quod polliciti sint tarde praestare, se[d] ipsum, quod praestet tarde polliceri. Tandem quasi coactus et querens miseram et onerosam iniungi sibi servitutem, recepit imperium; nec tamen aliter, quam ut depositurum se quandoque spem faceret. Ipsius verba sunt: "Dum veniam ad id tempus, quo vobis aequum possit videri dare vos aliquam senectuti meae requiem."
[25] Cunctandi causa erat metus undique imminentium discriminum, ut saepe lupum se auribus tenere diceret. Nam et servus Agrippae Clemens nomine non contemnendam manum in ultionem domini compararat et L. Scribonius Libo vir nobilis res novas clam moliebatur et duplex seditio militum in Illyrico et in Germania exorta est. Flagitabant ambo exercitus multa extra ordinem, ante omnia ut aequarentur stipendio praetoriani[s]. Germaniciani quidem etiam principem detractabant non a se datum summaque vi Germanicum, qui tum iis praeerat, ad capessendam rem p. urgebant, quanquam obfirmate resistentem. Quem maxime casum timens, partes sibi quas senatui liberet, tuendas in re p. depoposcit, quando universae sufficere solus nemo posset nisi cum altero vel etiam cum pluribus. Simulavit et valitudinem, quo aequiore animo Germanicus celerem successionem vel certe societatem principatus opperiretur. Compositis seditionibus Clementem quoque fraude deceptum redegit in potestatem. Libonem, ne quid in novitate acerbius fieret, secundo demum anno in senatu coarguit, medio temporis spatio tantum cavere contentus; nam et inter pontifices sacrificanti simul pro secespita plumbeum cultrum subiciendum curavit et secretum petenti non nisi adhibito Druso filio dedit dextramque obambulantis veluti incumbens, quoad perageretur sermo, continuit.
[26] Verum liberatus metu civilem admodum inter initia ac paulo minus quam privatum egit. Ex plurimis maximisque honoribus praeter paucos et modicos non recepit. Natalem suum plebeis incurrentem circensibus vix unius bigae adjectione honorari passus est. Templa, flamines, sacerdotes decerni sibi prohibuit, etiam statuas atque imagines nisi permittente se poni; permisitque ea sola condicione, ne inter simulacra deorum sed inter ornamenta aedium ponerentur. Intercessit et quo minus in acta sua juraretur, et ne mensis September Tiberius, October Livius vocarentur. Praenomen quoque imperatoris cognomenque patris patriae et civicam in vestibulo coronam recusavit; ac ne Augusti quidem nomen, quanquam hereditarium, nullis nisi ad reges ac dynastas epistulis addidit. Nec amplius quam mox tres consulatus, unum paucis diebus, alterum tribus mensibus, tertium absens usque in Idus Maias gessit.
[27] Adulationes adeo aversatus est, ut neminem senatorum aut officii aut negotii causa ad lecticam suam admiserit, consularem vero satisfacientem sibi ac per genua orare conantem ita suffugerit, ut caderet supinus; atque etiam, si quid in sermone vel in continua oratione blandius de se diceretur, non dubitaret interpellare ac reprehendere et commutare continuo. Dominus appellatus a quodam denuntiavit, ne se amplius contumeliae causa nominaret. Alium dicentem sacras eius occupationes et rursus alium, auctore eo senatum se adisse, verba mutare et pro auctore suasorem, pro sacris laboriosas dicere coegit.
[28] Sed et adversus convicia malosque rumores et famosa de se ac suis carmina firmus ac patiens subinde jactabat in civitate libera linguam mentemque liberas esse debere; et quondam senatu cognitionem de eius modi criminibus ac reis flagitante: "Non tantum," inquit, "otii habemus, ut implicare nos pluribus negotiis debeamus; si hanc fenestram aperueritis, nihil aliud agi sinetis: omnium inimicitiae hoc praetexto ad vos deferentur." Extat et sermo eius in senatu percivilis: "Siquidem locutus aliter fuerit, dabo operam ut rationem factorum meorum dictorumque reddam; si perseveraverit, in vicem eum odero."
[29] Atque haec eo notabiliora erant, quod ipse in appellandis venerandisque et singulis et universis prope excesserat humanitatis modum. Dissentiens in curia a Q. Haterio: "Ignoscas," inquit, "rogo, si quid adversus te liberius sicut senator dixero." Et deinde omnis adloquens: "Dixi et nunc et saepe alias, p. c., bonum et salutarem principem, quem vos tanta et tam libera potestate instruxistis, senatui servire debere et universis civibus saepe et plerumque etiam singulis; neque id dixisse me paenitet, et bonos et aequos et faventes vos habui dominos et adhuc habeo."
[30] Quin etiam speciem libertatis quandam induxit conservatis senatui ac magistratibus et maiestate pristina et potestate. Neque tam parvum quicquam neque tam magnum publici privatique negotii fuit, de quo non ad patres conscriptos referretur: de vectigalibus ac monopoliis, de exstruendis reficiendisve operibus, etiam de legendo vel exauctorando milite ac legionum et auxiliorum discriptione, denique quibus imperium prorogari aut extraordinaria bella mandari, quid et qua[m] forma[m] regum litteris rescribi placeret. Praefectum alae de vi et rapinis reum causam in senatu dicere coegit. Numquam curiam nisi solus intravit; lectica quondam intro latus aeger comites a se removit.
[31] Quaedam adversus sententiam suam decerni ne questus quidem est. Negante eo destinatos magistratus abesse oportere, ut praesentes honori acquiescerent, praetor designatus liberam legationem impetravit. Iterum censente, ut Trebianis legatam in opus novi theatri pecuniam ad munitionem viae transferre concederetur, optinere non potuit quin rata voluntas legatoris esset. Cum senatus consultum per discessionem forte fieret, transeuntem eum in alteram partem, in qua pauciores erant, secutus est nemo.
Cetera quoque non nisi per magistratus et jure ordinario agebantur, tanta consulum auctoritate, ut legati ex Africa adierint eos querentes, trahi se a Caesare ad quem missi forent. Nec mirum, cum palam esset, ipsum quoque eisdem et assurgere et decedere via.
[32] Corripuit consulares exercitibus praepositos, quod non de rebus gestis senatui scriberent quodque de tribuendis quibusdam militaribus donis ad se referrent, quasi non omnium tribuendorum ipsi jus haberent. Praetorem conlaudavit, quod honore inito consuetudinem antiquam ret[t]ulisset de maioribus suis pro contione memorandi. Quorundam illustrium exequias usque ad rogum frequentavit.
Parem moderationem minoribus quoque et personis et rebus exhibuit. Cum Rhodiorum magistratus, quod litteras publicas sine subscriptione ad se dederant, evocasset, ne verbo quidem insectatus ac tantum modo jussos subscribere remisit. Diogenes grammaticus, disputare sabbatis Rhodi solitus, venientem eum, ut se extra ordinem audiret, non admiserat ac per servolum suum in septimum diem distulerat; hunc Romae salutandi sui causa pro foribus adstantem nihil amplius quam ut post septimum annum rediret admonuit. Praesidibus onerandas tributo provincias suadentibus rescripsit boni pastoris esse tondere pecus, non deglubere.
[33] Paulatim principem exeruit praestititque etsi varium diu, commodiorem tamen saepius et ad utilitates publicas proniorem. Ac primo eatenus interveniebat, ne quid perperam fieret. Itaque et constitutiones senatus quasdam rescidit et magistratibus pro tribunali cognoscentibus plerumque se offerebat consiliarium assidebatque juxtim vel exadversum in parte primori; et si quem reorum elabi gratia rumor esset, subitus aderat judicesque aut e plano aut e quaesitoris tribunali legum et religionis et noxae, de qua cognoscerent, admonebat; atque etiam, si qua in publicis moribus desidia aut mala consuetudine labarent, corrigenda suscepit.
[34] Ludorum ac munerum impensas corripuit mercedibus scaenicorum recisis paribusque gladiatorum ad certum numerum redactis. Corinthiorum vasorum pretia in immensum exarsisse tresque mul[l]os triginta milibus nummum venisse graviter conquestus, adhibendum supellectili modum censuit annonamque macelli senatus arbitratu quotannis temperandam, dato aedilibus negotio popinas ganeasque usque eo inhibendi, ut ne opera quidem pistoria proponi venalia sinerent. Et ut parsimoniam publicam exemplo quoque juvaret, sollemnibus ipse cenis pridiana saepe ac semesa obsonia apposuit dimidiatumque aprum, affirmans omnia eadem habere, quae totum.
Cotidiana oscula edicto prohibuit, item strenarum commercium ne ultra Kal. Ian. exerceretur. Consuerat quadriplam stren[u]am, et de manu, reddere; sed offensus interpellari se toto mense ab iis qui potestatem sui die festo non habuissent, ultra non tulit.
[35] Matronas prostratae pudicitiae, quibus accusator publicus deesset, ut propinqui more maiorum de communi sententia coercerent auctor fuit. Eq(uiti) R(omano) juris jurandi gratiam fecit, uxorem in stupro generi compertam dimitteret, quam se numquam repudiaturum ante juraverat. Feminae famosae, ut ad evitandas legum poenas jure ac dignitate matronali exsolverentur, lenocinium profiteri coeperant, et ex juventute utriusque ordinis profligatissimus quisque, quominus in opera scaenae harenaeque edenda senatus consulto teneretur, famosi judicii notam sponte subibant; eos easque omnes, ne quod refugium in tali fraude cuiquam esset, exilio affecit. Senatori latum clavum ademit, cum cognosset sub Kal. Jul. demigrasse in hortos, quo vilius post diem aedes in urbe conduceret. Alium e quaestura removit, quod uxorem pridie sortitionem ductam postridie repudiasset.
[36] Externas caerimonias, Aegyptios Judaicosque ritus compescuit, coactis qui superstitione ea tenebantur religiosas vestes cum instrumento omni comburere. Judaeorum juventutem per speciem sacramenti in provincias gravioris caeli distribuit, reliquos gentis eiusdem vel similia sectantes urbe summovit, sub poena perpetuae servitutis nisi obtemperassent. Expulit et mathematicos, sed deprecantibus ac se artem desituros promittentibus veniam dedit.
[37] In primis tuendae pacis a grassaturis ac latrociniis seditionumque licentia curam habuit. Stationes militum per Italiam solito frequentiores disposuit. Romae castra constituit, quibus praetorianae cohortes vagae ante id tempus et per hospitia dispersae continerentur.
Populares tumultus et ortos gravissime coercuit et ne orerentur sedulo cavit. Caede in theatro per discordiam admissa capita factionum et histriones, propter quos dissidebatur, relegavit, nec ut revocaret umquam ullis populi precibus potuit evinci. Cum Pollentina plebs funus cuiusdam primipilaris non prius ex foro misisset quam extorta pecunia per vim heredibus ad gladiatorium munus, cohortem ab urbe et aliam a Cotti regno dissimulata itineris causa detectis repente armis concinentibusque signis per diversas portas in oppidum immisit ac partem maiorem plebei ac decurionum in perpetua vincula conjecit. Abolevit et jus moremque asylorum, quae usquam erant. Cyzicenis in cives R. violentius quaedam ausis publice libertatem ademit, quam Mithridatico bello meruerant.
Hostiles motus nulla postea expeditione suscepta per legatos compescuit, ne per eos quidem nisi cunctanter et necessario. Reges infestos suspectosque comminationibus magis et querelis quam vi repressit; quosdam per blanditias atque promissa extractos ad se non remisit, ut Marobodum Germanum, Rhascuporim Thracem, Archelaum Cappadocem, cuius etiam regnum in formam provinciae redegit.
[38] Biennio continuo post adeptum imperium pedem porta non extulit; sequenti tempore praeterquam in propinqua oppida et, cum longissime, Antio tenus nusquam afuit, idque perraro et paucos dies; quamvis provincias quoque et exercitus revisurum se saepe pronuntiasset et prope quotannis profectionem praepararet, vehiculis comprehensis, commeatibus per municipia et colonias dispositis, ad extremum vota pro itu et reditu suo suscipi passus, ut vulgo jam per jocum "Callippides" vocaretur, quem cursitare ac ne cubiti quidem mensuram progredi proverbio Graeco notatum est.
[39] Sed orbatus utroque filio, quorum Germanicus in Syria, Drusus Romae obierat, secessum Campaniae petit; constanti et opinione et sermone paene omnium quasi neque rediturus umquam et cito mortem etiam obiturus. Quod paulo minus utrumque evenit; nam neque Romam amplius rediit et paucos post dies juxta Tarracinam in praetorio, cui Speluncae nomen est, incenante eo complura et ingentia saxa fortuito superne dilapsa sunt, multisque convivarum et ministrorum elisis praeter spem evasit.
[40] Peragrata Campania, cum Capuae Capitolium, Nolae templum Augusti, quam causam profectionis praetenderat, dedicasset, Capreas se contulit, praecipue delectatus insula, quod uno parvoque litore adiretur, saepta undique praeruptis immensae altitudinis rupibus et profundo mari. Statimque revocante assidua obtestatione populo propter cladem, qua apud Fidenas supra viginti hominum milia gladiatorio munere amphitheatri ruina perierant, transiit in continentem potestatemque omnibus adeundi sui fecit: tanto magis, quod urbe egrediens ne quis se interpellaret edixerat ac toto itinere adeuntis submoverat.
[41] Regressus in insulam rei p. quidem curam usque adeo abjecit, ut postea non decurias equitum umquam supplerit, non tribunos militum praefectosque, non provinciarum praesides ullos mutaverit, Hispaniam et Syriam per aliquot annos sine consularibus legatis habuerit, Armeniam a Parthis occupari, Moesiam a Dacis Sarmatisque, Gallias a Germanis vastari neglexerit: magno dedecore imperii nec minore discrimine.
[42] Ceterum secreti licentiam nanctus et quasi civitatis oculis remotis, cuncta simul vitia male diu dissimulata tandem profudit: de quibus singillatim ab exordio referam. In castris tiro etiam tum propter nimiam vini aviditatem pro Tiberio "Biberius," pro Claudio "Caldius," pro Nerone "Mero" vocabatur. Postea princeps in ipsa publicorum morum correctione cum Pomponio Flacco et L. Pisone noctem continuumque biduum epulando potandoque consumpsit, quorum alteri Syriam provinciam, alteri praefecturam urbis confestim detulit, codicillis quoque jucundissimos et omnium horarum amicos professus. Cestio Gall[i]o, libidinoso ac prodigo seni, olim ab Augusto ignominia notato et a se ante paucos dies apud senatum increpito cenam ea lege condixit, ne quid ex consuetudine immutaret aut demeret, utque nudis puellis ministrantibus cenaretur. Ignotissimum quaesturae candidatum nobilissimis anteposuit ob epotam in convivio propinante se vini amphoram. Asellio Sabino sestertia ducenta donavit pro dialogo, in quo boleti et ficedulae et ostreae et turdi certamen induxerat. Novum denique officium instituit a voluptatibus, praeposito equite R. T. Caesonio Prisco.
[43] Secessu vero Caprensi etiam sellaria excogitavit, sedem arcanarum libidinum, in quam undique conquisiti puellarum et exoletorum greges monstrosique concubitus repertores, quos spintrias appellabat, triplici serie conexi, in vicem incestarent coram ipso, ut aspectu deficientis libidines excitaret. Cubicula plurifariam disposita tabellis ac sigillis lascivissimarum picturarum et figurarum adornavit librisque Elephantidis instruxit, ne cui in opera edenda exemplar impe[t]ratae schemae deesset. In silvis quoque ac nemoribus passim Venerios locos commentus est prostantisque per antra et cavas rupes ex utriusque sexus pube Paniscorum et Nympharum habitu, quae palam jam et vulgo nomine insulae abutentes "Caprineum" dictitabant.
[44] Maiore adhuc ac turpiore infamia flagravit, vix ut referri audirive, nedum credi fas sit, quasi pueros primae teneritudinis, quos pisciculos vocabat, institueret, ut natanti sibi inter femina versarentur ac luderent lingua morsuque sensim appetentes; atque etiam quasi infantes firmiores, necdum tamen lacte depulsos, inguini ceu papillae admoveret, pronior sane ad id genus libidinis et natura et aetate. Quare Parrasi quoque tabulam, in qua Meleagro Atalanta ore morigeratur, legatam sibi sub condicione, ut si argumento offenderetur decies pro ea sestertium acciperet, non modo praetulit, sed et in cubiculo dedicavit. Fertur etiam in sacrificando quondam captus facie ministri acerram praeferentis nequisse abstinere, quin paene vixdum re divina peracta ibidem statim seductum constupraret simulque fratrem eius tibicinem; atque utrique mox, quod mutuo flagitium exprobrarant, crura fregisse.
[45] Feminarum quoque, et quidem illustrium, capitibus quanto opere solitus sit illudere, evidentissime apparuit Malloniae cuiusdam exitu, quam perductam nec quicquam amplius pati constantissime recusantem delatoribus objecit ac ne ream quidem interpellare desiit, "ecquid paeniteret"; donec ea relicto judicio domum se abripuit ferroque transegit, obscaenitate oris hirsuto atque olido seni clare exprobrata. Unde mora in Atellanico exhodio proximis ludis adsensu maximo excepta percrebruit, "hircum vetulum capreis naturam ligurire."
[46] Pecuniae parcus ac tenax comites peregrinationum expeditionumque numquam salario, cibariis tantum sustentavit, una modo liberalitate ex indulgentia vitrici prosecutus, cum tribus classibus factis pro dignitate cuiusque, primae sescenta sestertia, secundae quadringenta distribuit, ducenta tertiae, quam non amicorum sed Graecorum appellabat.
[47] Princeps neque opera ulla magnifica fecit – nam et quae sola susceperat, Augusti templum restitutionemque Pompeiani theatri, imperfecta post tot annos reliquit – neque spectacula omnino edidit; et iis, quae ab aliquo ederentur, rarissime interfuit, ne quid exposceretur, utique postquam comoedum Actium coactus est manumittere. Paucorum senatorum inopia sustentata, ne pluribus opem ferret, negavit se aliis subventurum, nisi senatui justas necessitatium causas probassent. Quo pacto plerosque modestia et pudore deterruit, in quibus Hortalum, Quinti Hortensi oratoris nepotem, qui permodica re familiari auctore Augusto quattuor liberos tulerat.
[48] Publice munificentiam bis omnino exhibuit, proposito milies sestertium gratuito in trienni tempus et rursus quibusdam dominis insularum, quae in monte Caelio deflagrarant, pretio restituto. Quorum alterum magna difficultate nummaria populo auxilium flagitante coactus est facere, cum per senatus consultum sanxisset, ut faeneratores duas patrimonii partes in solo collocarent, debitores totidem aeris alieni statim solverent, nec res expediretur; alterum ad mitigandam temporum atrocitatem. Quod tamen beneficium tanti aestimavit, ut montem Caelium appellatione mutata vocari Augustum jusserit. Militi post duplicata ex Augusti testamento legata nihil umquam largitus est, praeterquam singula milia denariorum praetorianis, quod Seiano se non accommodassent, et quaedam munera Syriacis legionibus, quod solae nullam Seiani imaginem inter signa coluissent. Atque etiam missiones veteranorum rarissimas fecit, ex senio mortem, ex morte compendium captans. Ne provincias quidem liberalitate ulla sublevavit, excepta Asia, disjectis terrae motu civitatibus.
[49] Procedente mox tempore etiam ad rapinas convertit animum. Satis constat, Cn. Lentulum Augurem, cui census(財産) maximus fuerit, metu et angore ad fastidium(嫌悪) vitae ab eo actum et ut ne quo nisi ipso herede(自分以外の誰かが相続人では死ねない) moreretur; condemnatam et generosissimam feminam Lepidam in gratiam Quirini consularis praedivitis et orbi, qui dimissam eam e matrimonio post vicensimum annum veneni olim in se comparati arguebat; praeterea Galliarum et Hispaniarum Syriaeque et Graeciae principes confiscatos ob tam leve ac tam impudens calumniarum genus, ut quibusdam non aliud sit objectum, quam quod partem rei familiaris in pecunia haberent; plurimis etiam civitatibus et privatis veteres immunitates et jus metallorum ac vectigalium adempta; sed et Vononem regem Parthorum, qui pulsus a suis quasi in fidem p. R. cum ingenti gaza Antiochiam se receperat, spoliatum perfidia et occisum.
[50] Odium adversus necessitudines in Druso primum fratre detexit, prodita eius epistula, qua secum de cogendo ad restituendam libertatem Augusto agebat, deinde et in reliquis. Juliae uxori tantum afuit ut relegatae, quod minimum est, offici aut humanitatis aliquid impertiret, ut ex constitutione patris uno oppido clausam domo quoque egredi et commercio hominum frui vetuerit; sed et peculio concesso a patre praebitisque annuis fraudavit, per speciem publici juris, quod nihil de his Augustus testamento cavisset. Matrem Liviam grauatus velut partes sibi aequas potentiae vindicantem, et congressum eius assiduum vitavit et longiores secretioresque sermones, ne consiliis, quibus tamen interdum et egere et uti solebat, regi videretur. Tulit etiam perindigne actum in senatu, ut titulis suis quasi Augusti, ita et "Liviae filius" adiceretur. Quare non "parentem patriae" appellari, non ullum insignem honorem recipere publice passus est; sed et frequenter admonuit, maioribus nec feminae convenientibus negotiis abstineret, praecipue ut animadvertit incendio juxta aedem Vestae et ipsam intervenisse populumque et milites, quo enixius opem ferrent, adhortatam, sicut sub marito solita esset.
[51] Dehinc ad simultatem usque processit hac, ut ferunt, de causa. Instanti saepius, ut civitate donatum in decurias adlegeret, negavit alia se condicione adlecturum, quam si pateretur ascribi albo extortum id sibi a matre. At illa commota veteres quosdam ad se Augusti codicillos de acerbitate et intolerantia morum eius e sacrario protulit atque recitavit. Hos et custoditos tam diu et exprobratos tam infeste adeo graviter tulit, ut quidam putent inter causas secessus hanc ei vel praecipuam fuisse. Toto quidem triennio, quo vivente matre afuit, semel omnino eam nec amplius quam uno die paucissimis vidit horis; ac mox neque aegrae adesse curavit defunctamque et, dum adventus sui spem facit, complurium dierum mora corrupto demum et tabido corpore funeratam prohibuit consecrari, quasi id ipsa mandasset. Testamentum quoque eius pro irrito habuit omnisque amicitias et familiaritates, etiam quibus ea funeris sui curam moriens demandaverat, intra breve tempus afflixit, uno ex iis, equestris ordinis viro, et in antliam condemnato.
[52] Filiorum neque naturalem Drusum neque adoptivum Germanicum patria caritate dilexit, alterius vitiis infensus. Nam Drusus fluxioris remissiorisque vitae erat. Itaque ne mortuo quidem perinde affectus est, sed tantum non statim a funere ad negotiorum consuetudinem rediit justitio longiore inhibito. Quin et Iliensium legatis paulo serius consolantibus, quasi obliterata jam doloris memoria, irridens se quoque respondit vicem eorum dolere, quod egregium civem Hectorem amisissent. Germanico usque adeo obtrectavit, ut et praeclara facta eius pro supervacuis elevarit et gloriosissimas victorias ceu damnosas rei p. increparet. Quod vero Alexandream propter immensam et repentinam famem inconsulto se adisset, questus est in senatu. Etiam causa mortis fuisse ei per Cn. Pisonem legatum Syriae creditur, quem mox huius criminis reum putant quidam mandata prolaturum, nisi ea secreto ostentant [ . . . . . . ] quae multifariam inscriptum et per noctes celeberrime adclamatum est: "Redde Germanicum!" Quam suspicionem confirmavit ipse postea coniuge etiam ac liberis Germanici crudelem in modum afflictis.
[53] Nurum Agrippinam post mariti mortem liberius quiddam questam manu apprehendit Graecoque versu: "Si non dominaris," inquit, "filiola, iniuriam te accipere existimas?" Nec ullo mox sermone dignatus est. Quondam vero inter cenam porrecta a se poma gustare non ausam etiam vocare desiit, simulans veneni se crimine accersi; cum praestructum utrumque consulto esset, ut et ipse temptandi gratia offerret et illa quasi certissimum exitium caveret. Novissime calumniatus modo ad statuam Augusti modo ad exercitus confugere velle, Pandatariam relegavit conviciantique oculum per centurionem verberibus excussit. Rursus mori inedia destinanti per vim ore diducto infulciri cibum jussit. Sed et perseverantem atque ita absumptam criminosissime insectatus, cum diem quoque natalem eius inter nefastos referendum suasisset, imputavit etiam, quod non laqueo strangulatam in Gemonias abjecerit: proque tali clementia interponi decretum passus est, quo sibi gratiae agerentur et Capitolino jovi donum ex auro sacraretur.
[54] Cum ex Germanico tres nepotes, Neronem et Drusum et Gaium, ex Druso unum Tiberium haberet, destitutus morte liberorum maximos natu de Germanici filiis, Neronem et Drusum, patribus conscriptis commendavit diemque utriusque tirocinii congiario plebei dato celebravit. Sed ut comperit ineunte anno pro eorum quoque salute publice vota suscepta, egit cum senatu, non debere talia praemia tribui nisi expertis et aetate provectis. Atque ex eo patefacta interiore animi sui nota omnium criminationibus obnoxios reddidit variaque fraude inductos, ut et concitarentur ad convicia et concitati proderentur, accusavit per litteras amarissime congestis etiam probris et judicatos hostis fame necavit, Neronem in insula Pontia, Drusum in ima parte Palatii. Putant Neronem ad voluntariam mortem coactum, cum ei carnifex quasi ex senatus auctoritate missus laqueos et uncos ostentaret, Druso autem adeo alimenta subducta, ut tomentum e culcita temptaverit mandere; amborum sic reliquias dispersas, ut vix quandoque colligi possent.
[55] Super veteres amicos ac familiares viginti sibi e numero principum civitatis depoposcerat velut consiliarios in negotiis publicis. Horum omnium vix duos anne tres incolumis praestitit, ceteros alium alia de causa perculit, inter quos cum plurimorum clade Aelium Seianum; quem ad summam potentiam non tam benivolentia provexerat, quam ut esset cuius ministerio ac fraudibus liberos Germanici circumveniret, nepotemque suum ex Druso filio naturalem ad successionem imperii confirmaret.
[56] Nihilo lenior in convictores Graeculos, quibus vel maxime acquiescebat, Xenonem quendam exquisitius sermocinantem cum interrogasset, quaenam illa tam molesta dialectos esset, et ille respondisset Doridem, relegavit Cinariam, existimans exprobratum sibi veterem secessum, quod Dorice Rhodii loquantur. Item cum soleret ex lectione cotidiana quaestiones super cenam proponere comperissetque Seleucum grammaticum a ministris suis perquirere, quos quoque tempore tractaret auctores, atque ita praeparatum venire, primum a contubernio removit, deinde etiam ad mortem compulit.
[57] Saeva ac lenta natura ne in puero quidem latuit; quam Theodorus Gadareus rhetoricae praeceptor et perspexisse primus sagaciter et assimilasse aptissime visus est, subinde in obiurgando appellans πηλὸν αἵματι πεφυραμένον, id est lutum a sanguine maceratum. Sed aliquanto magis in principe eluxit, etiam inter initia cum adhuc favorem hominum moderationis simulatione captaret. Scurram, qui praetereunte funere clare mortuo mandarat, ut nuntiaret Augusto nondum reddi legata quae plebei reliquisset, adtractum ad se recipere debitum ducique ad supplicium imperavit et patri suo verum referre. Nec multo post in senatu Pompeio cuidam equiti R. quiddam perneganti, dum vincula minatur, affirmavit fore ut ex Pompeio Pompeianus fieret, acerba cavillatione simul hominis nomen incessens veteremque partium fortunam.
[58] Sub idem tempus consulente praetore an judicia maiestatis cogi juberet, exercendas esse leges respondit et atrocissime exercuit. Statuae quidam Augusti caput dempserat, ut alterius imponeret; acta res in senatu et, quia ambigebatur, per tormenta quaesita est. Damnato reo paulatim genus calumniae eo processit, ut haec quoque capitalia essent: circa Augusti simulacrum servum cecidisse, vestimenta mutasse, nummo vel anulo effigiem impressam latrinae aut lupanari intulisse, dictum ullum factumve eius existimatione aliqua laesisse. Perit denique et is, qui honorem in colonia sua eodem die decerni sibi passus est, quo decreti et Augusto olim erant.
[59] Multa praeterea specie gravitatis ac morum corrigendorum, sed et magis naturae optemperans, ita saeve et atrociter factitavit, ut nonnulli versiculis quoque et praesentia exprobrarent et futura denuntiarent mala:
Asper et immitis, breviter vis omnia dicam?
dispeream, si te mater amare potest.
Non es eques; quare? non sunt tibi milia centum;
omnia si quaeras, et Rhodus exilium est.
Aurea mutasti Saturni saecula, Caesar:
incolumi nam et ferrea semper erunt.
Fastidit vinum, quia jam sitit iste cruorem:
tam bibit hunc avide, quam bibit ante merum.
Aspice felicem sibi, non tibi, Romule, Sullam
et Marium, si vis, aspice, sed reducem,
Nec non Antoni civilia bella moventis
non semel infectas aspice caede manus,
Et dic: Roma perit! regnavit sanguine multo,
ad regnum quisquis venit ab exilio.
Quae primo, quasi ab impatientibus remedi[or]um ac non tam ex animi sententia quam bile et stomacho fingerentur, volebat accipi dicebatque identidem: "Oderint, dum probent." Dein vera plane certaque esse ipse fecit fidem.
[60] In paucis diebus quam Capreas attigit piscatori, qui sibi secretum agenti grandem mullum inopinanter obtulerat, perfricari eodem pisce faciem jussit, territus quod is a tergo insulae per aspera et devia erepsisset ad se; gratulanti autem inter poenam, quod non et lucustam, quam praegrandem ceperat, obtulisset, lucusta quoque lacerari os imperavit. Militem praetorianum ob subreptum e viridiario pavonem capite puniit. In quodam itinere lectica, qua vehebatur, vepribus impedita exploratorem viae, primarum cohortium centurionem, stratum humi paene ad necem verberavit.
[61] Mox in omne genus crudelitatis erupit numquam deficiente materia, cum primo matris, deinde nepotum et nurus, postremo Seiani familiares atque etiam notos persequeretur; post cuius interitum vel saevissimus extitit. Quo maxime apparuit, non tam ipsum ab Seiano concitari solitum, quam Seianum quaerenti occasiones sumministrasse; etsi commentario, quem de vita sua summatim breviterque composuit, ausus est scribere Seianum se punisse, quod comperisset furere adversus liberos Germanici filii sui; quorum ipse alterum suspecto jam, alterum oppresso demum Seiano interemit.
Singillatim crudeliter facta eius exequi longum est; genera, velut exemplaria saevitiae, enumerare sat erit. Nullus a poena hominum cessavit dies, ne religiosus quidem ac sacer; animadversum in quosdam ineunte anno novo. Accusati damnatique multi cum liberis atque etiam a liberis suis. Interdictum ne capite damnatos propinqui lugerent. Decreta accusatoribus praecipua praemia, nonnumquam et testibus. Nemini delatorum fides abrogata. Omne crimen pro capitali receptum, etiam paucorum simpliciumque verborum. Objectum est poetae, quod in tragoedia Agamemnonem probris lacessisset; objectum et historico, quod Brutum Cassiumque ultimos Romanorum dixisset; animadversum statim in auctores scriptaque abolita, quamvis probarentur ante aliquot annos etiam Augusto audiente recitata. Quibusdam custodiae traditis non modo studendi solacium ademptum, sed etiam sermonis et conloqui usus. Citati ad causam dicendam partim se domi vulneraverunt certi damnationis et ad vexationem ignominiamque vitandam, partim in media curia venenum hauserunt; et tamen conligatis vulneribus ac semianimes palpitantesque adhuc in carcerem rapti. Nemo punitorum non in Gemonias abjectus uncoque tractus, viginti uno die abjecti tractique, inter eos feminae et pueri. Immaturae puellae, quia more tradito nefas esset virgines strangulari, vitiatae prius a carnifice, dein strangulatae. Mori volentibus vis adhibita vivendi. Nam mortem adeo leve supplicium putabat, ut cum audisset unum e reis, Carnulum nomine, anticipasse eam, exclamaverit: "Carnulus me evasit." Et in recognoscendis custodiis precanti cuidam poenae maturitatem respondit: "Nondum tecum in gratiam redii." Annalibus suis vir consularis inseruit, frequenti quodam convivio, cui et ipse affuerit, interrogatum eum subito et clare a quodam nano astante mensae inter copreas, cur Paconius maiestatis reus tam diu viveret, statim quidem petulantiam linguae obiurgasse, ceterum post paucos dies scripsisse senatui, ut de poena Paconi quam primum statueret.
[62] Auxit intenditque saevitiam exacerbatus indicio de morte filii sui Drusi. Quem cum morbo et intemperantia perisse existimaret, ut tandem veneno interemptum fraude Livillae uxoris atque Seiani cognovit, neque tormentis neque supplicio cuiusquam pepercit, soli huic cognitioni adeo per totos dies deditus et intentus, ut Rhodiensem hospitem, quem familiaribus litteris Romam evocarat, advenisse sibi nuntiatum torqueri sine mora jusserit, quasi aliquis ex necessariis quaestioni adesset, deinde errore detecto et occidi, ne vulgaret iniuriam. Carnificinae eius ostenditur locus Capreis, unde damnatos post longa et exquisita tormenta praecipitari coram se in mare jubebat, excipiente classiariorum manu et contis atque remis elidente cadavera, ne cui residui spiritus quicquam inesset. Excogitaverat autem inter genera cruciatus etiam, ut larga meri potione per fallaciam oneratos, repente veretris deligatis, fidicularum simul urinaeque tormento distenderet. Quod nisi eum et mors praevenisset et Thrasyllus consulto, ut aiunt, differre quaedam spe longioris vitae compulisset, plures aliquanto necaturus ac ne reliquis quidem nepotibus parsurus creditur, cum et Gaium suspectum haberet et Tiberium ut ex adulterio conceptum aspernaretur. Nec abhorret a vero; namque identidem felicem Priamum vocabat, quod superstes omnium suorum extitisset.
[63] Quam inter haec non modo invisus ac detestabilis, sed praetrepidus quoque atque etiam contumeliis obnoxius vixerit, multa indicia sunt. Haruspices secreto ac sine testibus consuli vetuit. Vicina vero urbi oracula etiam dis[s]icere conatus est, sed maiestate Praenestinarum sortium territus destitit, cum obsignatas devectasque Romam non repperisset in arca nisi relata rursus ad templum. Unum et alterum consulares oblatis provinciis non ausus a se dimittere usque eo detinuit, donec successores post aliquot annos praesentibus daret, cum interim manente officii titulo etiam delegaret plurima assidue, quae illi per legatos et adjutores suos exequenda curarent.
[64] Nurum ac nepotes numquam aliter post damnationem quam catenatos obsutaque lectica loco movit, prohibitis per militem obviis ac viatoribus respicere usquam vel consistere.
[65] Seianum res novas molientem, quamvis jam et natalem eius publice celebrari et imagines aureas coli passim videret, vix tandem et astu magis ac dolo quam principali auctoritate subvertit. Nam primo, ut a se per speciem honoris dimitteret, collegam sibi assumpsit in quinto consulatu, quem longo intervallo absens ob id ipsum susceperat. Deinde spe affinitatis ac tribuniciae potestatis deceptum inopinantem criminatus est pudenda miserandaque oratione, cum inter alia patres conscriptos precaretur, mitterent alterum e consulibus, qui se senem et solum in conspectum eorum cum aliquo militari praesidio perduceret. Sic quoque diffidens tumultumque metuens Drusum nepotem, quem vinculis adhuc Romae continebat, solvi, si res posceret, ducemque constitui praeceperat. Aptatis etiam navibus ad quascumque legiones meditabatur fugam, speculabundus ex altissima rupe identidem signa, quae, ne nuntii morarentur, tolli procul, ut quidque factum foret, mandaverat. Verum et oppressa conjuratione Seiani nihilo securior aut constantior per novem proximos menses non egressus est villa, quae vocatur jonis.
[66] Urebant insuper anxiam mentem varia undique convicia, nullo non damnatorum omne probri genus coram vel per libellos in orchestra positos ingerente. Quibus quidem diversissime afficiebatur, modo ut prae pudore ignota et celata cuncta cuperet, nonnumquam eadem contemneret et proferret ultro atque vulgaret. Quin et Artabani Parthorum regis laceratus est litteris parricidia et caedes et ignaviam et luxuriam obicientis monentisque, ut voluntaria morte maximo justissimoque civium odio quam primum satis faceret.
[67] Postremo semet ipse pertaesus, tali epistulae principio tantum non summam malorum suorum professus est: "Quid scribam vobis, p. c., aut quo modo scribam, aut quid omnino non scribam hoc tempore, dii me deaeque peius perdant quam cotidie perire sentio, si scio."
Existimant quidam praescisse haec eum peritia futurorum ac multo ante, quanta se quandoque acerbitas et infamia maneret, prospexisse; ideoque, ut imperium inierit, et patris patriae appellationem et ne in acta sua juraretur obstinatissime recusasse, ne mox maiore dedecore impar tantis honoribus inveniretur. Quod sane ex oratione eius, quam de utraque re habuit, colligi potest; vel cum ait: similem se semper sui futurum nec umquam mutaturum mores suos, quam diu sanae mentis fuisset; sed exempli causa cavendum esse, ne se senatus in acta cuiusquam obligaret, quia aliquo casu mutari posset. Et rursus:
"Si quando autem," inquit, "de moribus meis devotoque vobis animo dubitaveritis, – quod prius quam eveniat, opto ut me supremus dies huic mutatae vestrae de me opinioni eripiat – nihil honoris adiciet mihi patria appellatio, vobis autem exprobrabit aut temeritatem delati mihi eius cognominis aut inconstantiam contrarii de me judicii."
[68] Corpore fuit amplo atque robusto, statura quae justam excederet; latus ab umeris et pectore, ceteris quoque membris usque ad imos pedes aequalis et congruens; sinistra manu agiliore ac validiore, articulis ita firmis, ut recens et integrum malum digito terebraret, caput pueri vel etiam adulescentis talitro vulneraret. Colore erat candido, capillo pone occipitium summissiore ut cervicem etiam obtegeret, quod gentile in illo videbatur; facie honesta, in qua tamen crebri et subiti tumores, cum praegrandibus oculis et qui, quod mirum esset, noctu etiam et in tenebris viderent, sed ad breve et cum primum e somno patuissent; deinde rursum hebescebant. Incedebat cervice rigida et obstipa, adducto fere vultu, plerumque tacitus, nullo aut rarissimo etiam cum proximis sermone eoque tardissimo, nec sine molli quadam digitorum gesticulatione. Quae omnia ingrata atque arrogantiae plena et animadvertit Augustus in eo et excusare temptavit saepe apud senatum ac populum professus naturae vitia esse, non animi. Valitudine prosperrima usus est, tempore quidem principatus paene toto prope illaesa, quamvis a tricesimo aetatis anno arbitratu eam suo rexerit sine adjumento consiliove medicorum.
[69] Circa deos ac religiones neglegentior, quippe addictus mathematicae plenusque persuasionis cuncta fato agi, tonitrua tamen praeter modum expavescebat et turbatiore caelo numquam non coronam lauream capite gestavit, quod fulmine afflari negetur id genus frondis.
[70] Artes liberales utriusque generis studiosissime coluit. In oratione Latina secutus est Corvinum Messalam, quem senem adulescens observarat. Sed affectatione et morositate nimia obscurabat stilum, ut aliquanto ex tempore quam a cura praestantior haberetur. Composuit et carmen lyricum, cuius est titulus "Conquestio de morte L. Caesaris." Fecit et Graeca poemata imitatus Euphorionem et Rhianum et Parthenium, quibus poetis admodum delectatus scripta omnium et imagines publicis bibliothecis inter veteres et praecipuos auctores dedicavit; et ob hoc plerique eruditorum certatim ad eum multa de his ediderunt. Maxime tamen curavit notitiam historiae fabularis usque ad ineptias atque derisum; nam et grammaticos, quod genus hominum praecipue, ut diximus, appetebat, eius modi fere quaestionibus experiebatur: "Quae mater Hecubae, quod Achilli nomen inter virgines fuisset, quid Sirenes cantare sint solitae." Et quo primum die post excessum Augusti curiam intravit, quasi pietati simul ac religioni satis facturus Minonis exemplo ture quidem ac vino verum sine tibicine supplicavit, ut ille olim in morte filii.
[71] Sermone Graeco quamquam alioqui promptus et facilis, non tamen usque quaque usus est abstinuitque maxime in senatu; adeo quidem, ut monopolium nominaturus veniam prius postularet, quod sibi verbo peregrino utendum esset. Atque etiam cum in quodam decreto patrum ἔμβλημα recitaretur, commutandam censuit vocem et pro peregrina nostratem requirendam aut, si non reperiretur, vel pluribus et per ambitum verborum rem enuntiandam. Militem quoque Graece testimonium interrogatum nisi Latine respondere vetuit.
[72] Bis omnino toto secessus tempore Romam redire conatus, semel triremi usque ad proximos naumachiae hortos subvectus est disposita statione per ripas Tiberis, quae obviam prodeuntis submoveret, iterum Appia usque ad septimum lapidem; sed prospectis modo nec aditis urbis moenibus rediit, primo incertum qua de causa, postea ostento territus. Erat ei in oblectamentis serpens draco, quem ex consuetudine manu sua cibaturus cum consumptum a formicis invenisset, monitus est ut vim multitudinis caveret. Rediens ergo propere Campaniam Asturae in languorem incidit, quo paulum levatus Cerceios pertendit. Ac ne quam suspicionem infirmitatis daret, castrensibus ludis non tantum interfuit, sed etiam missum in harenam aprum iaculis desuper petit; statimque latere convulso et, ut exaestuarat, afflatus aura in graviorem recidit morbum. Sustentavit tamen aliquamdiu, quamvis Misenum usque devectus nihil ex ordine cotidiano praetermitteret, ne convivia quidem aut ceteras voluptates partim intemperantia partim dissimulatione. Nam Chariclen medicum, quod commeatu afuturus e convivio egrediens manum sibi osculandi causa apprehendisset, existimans temptatas ab eo venas, remanere ac recumbere hortatus est cenamque protraxit. Nec abstinuit consuetudine quin tunc quoque instans in medio triclinio astante lictore singulos valere dicentis appellaret.
[73] Interim cum in actis senatus legisset dimissos ac ne auditos quidem quosdam reos, de quibus strictim et nihil aliud quam nominatos ab indice scripserat, pro contempto se habitum fremens repetere Capreas quoquo modo destinavit, non temere quicquam nisi ex tuto ausurus. Sed tempestatibus et ingravescente vi morbi retentus paulo post obiit in villa Lucullana octavo et septuagesimo aetatis anno, tertio et vicesimo imperii, XVII. Kal. Ap. Cn. Acerronio Proculo C. Pontio Nigr[in]o conss.
Sunt qui putent venenum ei a Gaio datum lentum atque tabificum; alii, in remissione fortuitae febris cibum desideranti negatum; nonnulli, pulvinum injectum, cum extractum sibi deficienti anulum mox resipiscens requisisset. Seneca eum scribit intellecta defectione exemptum anulum quasi alicui traditurum parumper tenuisse, dein rursus aptasse digito et compressa sinistra manu iacuisse diu immobilem; subito vocatis ministris ac nemine respondente consurrexisse nec procul a lectulo deficientibus viribus concidisse.
[74] Supremo natali suo Apollinem Temenitem et amplitudinis et artis eximiae, advectum Syracusis ut in bibliotheca templi novi poneretur, viderat per quietem affirmantem sibi non posse se ab ipso dedicari. Et ante paucos quam obiret dies, turris Phari terrae motu Capreis concidit. Ac Miseni cinis e favilla et carbonibus ad calficiendum triclinium illatis, extinctus jam et diu frigidus, exarsit repente prima vespera atque in multam noctem pertinaciter luxit.
[75] Morte eius ita laetatus est populus, ut ad primum nuntium discurrentes pars: "Tiberium in Tiberim!" clamitarent, pars Terram matrem deosque Manes orarent, ne mortuo sedem ullam nisi inter impios darent, alii uncum et Gemonias cadaveri minarentur, exacerbati super memoriam pristinae crudelitatis etiam recenti atrocitate. Nam cum senatus consulto cautum esset, ut poena damnatorum in decimum semper diem differretur, forte accidit ut quorundam supplicii dies is esset, quo nuntiatum de Tiberio erat. Hos implorantis hominum fidem, quia absente adhuc Gaio nemo extabat qui adiri interpellarique posset, custodes, ne quid adversus constitutum facerent, strangulaverunt abjeceruntque in Gemonias. Crevit igitur invidia, quasi etiam post mortem tyranni saevitia permanente. Corpus ut moveri a Miseno coepit, conclamantibus plerisque Atellam potius deferendum et in amphitheatro semiustilandum, Romam per milites deportatum est crematumque publico funere.
[76] Testamentum duplex ante biennium fecerat, alterum sua, alterum liberti manu, sed eodem exemplo, obsignaveratque etiam humillimorum signis. Eo testamento heredes aequis partibus reliquit Gaium ex Germanico et Tiberium ex Druso nepotes substituitque in vicem; dedit et legata plerisque, inter quos virginibus Vestalibus, sed et militibus universis plebeique Romanae viritim atque etiam separatim vicorum magistris.
SVETONI TRANQVILII VITA GAI
カリグラ伝
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
[1] Germanicus, C. Caesaris pater, Drusi et minoris Antoniae filius, a Tiberio patruo adoptatus, quaesturam quinquennio ante quam per leges liceret et post eam consulatum statim gessit, missusque ad exercitum in Germaniam, excessu Augusti nuntiato, legiones universas imperatorem Tiberium pertinacissime recusantis et sibi summam rei p. deferentis incertum pietate an constantia maiore compescuit atque hoste mox devicto triumphavit. Consul deinde iterum creatus ac prius quam honorem iniret ad componendum Orientis statum expulsus, cum Armeniae regem devicisset, Cappadociam in provinciae formam redegisset, annum agens aetatis quartum et tricensimum diuturno morbo Antiochiae obiit, non sine veneni suspicione. Nam praeter livores, qui toto corpore erant, et spumas, quae per os fluebant, cremati quoque cor inter ossa incorruptum repertum est, cuius ea natura existimatur, ut tinctum veneno igne confici nequeat.
[2] Obiit autem, ut opinio fuit, fraude Tiberi, ministerio et opera Cn. Pisonis, qui sub idem tempus Syriae praepositus, nec dissimulans offendendum sibi aut patrem aut filium, quasi plane ita necesse esset, etiam aegrum Germanicum gravissimis verborum ac rerum acerbitatibus nullo adhibito modo affecit; propter quae, ut Romam rediit, paene discerptus a populo, a senatu capitis damnatus est.
[3] Omnes Germanico corporis animique virtutes, et quantas nemini cuiquam, contigisse satis constat: formam et fortitudinem egregiam, ingenium in utroque eloquentiae doctrinaeque genere praecellens, benivolentiam singularem conciliandaeque hominum gratiae ac promerendi amoris mirum et efficax studium. Formae minus congruebat gracilitas crurum, sed ea quoque paulatim repleta assidua equi vectatione post cibum. Hostem comminus saepe percussit. Oravit causas etiam triumphalis; atque inter cetera studiorum monumenta reliquit et comoedias Graecas. Domi forisque civilis, libera ac foederata oppida sine lictoribus adibat. Sicubi clarorum virorum sepulcra cognosceret, inferias Manibus dabat. Caesorum clade Variana veteres ac dispersas reliquias uno tumulo humaturus, colligere sua manu et comportare primus aggressus est. Obtrectatoribus etiam, qualescumque et quantacumque de causa nanctus esset, lenis adeo et innoxius, ut Pisoni decreta sua rescindenti, clientelas divexanti non prius suscensere in animum induxerit, quam veneficiis quoque et devotionibus impugnari se comperisset; ac ne tunc quidem ultra progressus, quam ut amicitiam ei more maiorum renuntiaret mandaretque domesticis ultionem, si quid sibi accideret.
[4] Quarum virtutum fructum uberrimum tulit, sic probatus et dilectus a suis, ut Augustus – omitto enim necessitudines reliquas – diu cunctatus an sibi successorem destinaret, adoptandum Tiberio dederit; sic vulgo favorabilis, ut plurimi tradant, quotiens aliquo adveniret vel sicunde discederet, prae turba occurrentium prosequentiumve nonnumquam eum discrimen vitae adisse, e Germania vero post compressam seditionem revertenti praetorianas cohortes universas prodisse obviam, quamvis pronuntiatum esset, ut duae tantum modo exirent, populi autem Romani sexum, aetatem, ordinem omnem usque ad vicesimum lapidem effudisse se.
[5] Tamen longe maiora et firmiora de eo judicia in morte ac post mortem exstiterunt. Quo defunctus est die, lapidata sunt templa, subversae deum arae, Lares a quibusdam familiares in publicum abjecti, partus coniugum expositi. Quin et barbaros ferunt, quibus intestinum quibusque adversus nos bellum esset, velut in domestico communique maerore consensisse ad indutias; regulos quosdam barbam posuisse et uxorum capita rasisse ad indicium maximi luctus; regum etiam regem et exercitatione venandi et convictu megistanum abstinuisse, quod apud Parthos justi[ti] instar est.
[6] Romae quidem, cum ad primam famam valitudinis attonita et maesta civitas sequentis nuntios opperiretur, et repente jam vesperi incertis auctoribus convaluisse tandem percrebruisset, passim cum luminibus et victimis in Capitolium concursum est ac paene revolsae templi fores, ne quid gestientis vota reddere moraretur, expergefactus e somno Tiberius gratulantium vocibus atque undique concinentium:
Salva Roma, salva patria, salvus est Germanicus.
Et ut demum fato functum palam factum est, non solaciis ullis, non edictis inhiberi luctus publicus potuit duravitque etiam per festos Decembris mensis dies. Auxit gloriam desideriumque defuncti et atrocitas insequentium temporum, cunctis nec temere opinantibus reverentia eius ac metu repressam Tiberi saevitiam, quae mox eruperit.
[7] Habuit in matrimonio Agrippinam, M. Agrippae et Juliae filiam, et ex ea novem liberos tulit: quorum duo infantes adhuc rapti, unus jam puerascens insigni festivitate, cuius effigiem habitu Cupidinis in aede Capitolinae Veneris Livia dedicavit, Augustus in cubiculo suo positam, quotiensque introiret, exosculabatur; ceteri superstites patri fuerunt, tres sexus feminini, Agrippina, Drusilla, Livilla, continuo triennio natae; totidem mares, Nero et Drusus et C. Caesar. Neronem et Drusum senatus Tiberio criminante hostes judicavit.
[8] C. Caesar natus est pridie Kal. Sept. patre suo et C. Fonteio Capitone coss. Ubi natus sit, incertum diversitas tradentium facit. Cn. Lentulus Gaetulicus Tiburi genitum scribit, Plinius Secundus in Treveris vico Ambitarvio supra Confluentes; addit etiam pro argumento aras ibi ostendi inscriptas OB AGRIPPINAE PVERPERIVM. Versiculi imperante mox eo divulgati apud hibernas legiones procreatum indicant:
In castris natus, patriis nutritus in armis,
Iam designati principis omen erat.
Ego in actis Anti editum invenio. Gaetulicum refellit Plinius quasi mentitum per adulationem, ut ad laudes juvenis gloriosique principis aliquid etiam ex urbe Herculi sacra sumeret, abusumque audentius mendacio, quod ante annum fere natus Germanico filius Tiburi fuerat, appellatus et ipse C. Caesar, de cuius amabili pueritia immaturoque obitu supra diximus. Plinium arguit ratio temporum. Nam qui res Augusti memoriae mandarunt, Germanicum exacto consulatu in Galliam missum consentiunt jam nato Gaio. Nec Plini opinionem inscriptio arae quicquam adjuverit, cum Agrippina bis in ea regione filias enixa sit, et qualiscumque partus sine ullo sexus discrimine puerperium vocetur, quod antiqui etiam puellas pueras, sicut et pueros puellos dictitarent. Exstat et Augusti epistula, ante paucos quam obiret menses ad Agrippinam neptem ita scripta de Gaio hoc – neque enim quisquam jam alius infans nomine pari tunc supererat –: "puerum Gaium XV. Kal. Jun. si dii volent, ut ducerent Talarius et Asillius, heri cum iis constitui. Mitto praeterea cum eo ex servis meis medicum, quem scripsi Germanico si vellet ut retineret. Valebis, mea Agrippina, et dabis operam ut valens pervenias ad Germanicum tuum."
Abunde parere arbitror non potuisse ibi nasci Gaium, quo prope bimulus demum perductus ab urbe sit. Versiculorum quoque fidem eadem haec elevant et eo facilius, quod ii sine auctore sunt. Sequenda est igitur, quae sola [auctor] restat et publici instrumenti auctoritas, praesertim cum Gaius Antium omnibus semper locis atque secessibus praelatum non aliter quam natale solum dilexerit tradaturque etiam sedem ac domicilium imperii taedio urbis transferre eo destinasse.
[9] Caligulae cognomen castrensi joco traxit, quia manipulario habitu inter milites educabatur. Apud quos quantum praeterea per hanc nutrimentorum consuetudinem amore et gratia valuerit, maxime cognitum est, cum post excessum Augusti tumultuantis et in furorem usque praecipites solus haud dubie ex conspectu suo flexit. Non enim prius destiterunt, quam ablegari eum ob seditionis periculum et in proximam civitatem demandari animadvertissent; tunc demum ad paenitentiam versi reprenso ac retento vehiculo invidiam quae sibi fieret deprecati sunt.
[10] Comitatus est patrem et Syriaca expeditione. Unde reversus primum in matris, deinde ea relegata in Liviae Augustae proaviae suae contubernio mansit; quam defunctam praetextatus etiam tunc pro rostris laudavit. Transitque ad Antoniam aviam et undevicensimo aetatis anno accitus Capreas a Tiberio uno atque eodem die togam sumpsit barbamque posuit, sine ullo honore qualis contigerat tirocinio fratrum eius. Hic omnibus insidiis temptatus elicientium cogentiumque se ad querelas nullam umquam occasionem dedit, perinde obliterato suorum casu ac si nihil cuiquam accidisset, quae vero ipse pateretur incredibili dissimulatione transmittens tantique in avum et qui juxta erant obsequii, ut non immerito sit dictum nec servum meliorem ullum nec deteriorem dominum fuisse.
[11] Naturam tamen saevam atque probrosam ne tunc quidem inhibere poterat, quin et animadversionibus poenisque ad supplicium datorum cupidissime interesset et ganeas atque adulteria capillamento celatus et veste longa noctibus obiret ac scaenicas saltandi canendique artes studiosissime appeteret, facile id sane Tiberio patiente, si per has mansuefieri posset ferum eius ingenium. Quod sagacissimus senex ita prorsus perspexerat, ut aliquotiens praedicaret exitio suo omniumque Gaium vivere et se natricem populo Romano, Phaethontem orbi terrarum educare.
[12] Non ita multo post Juniam Claudillam M. Silani nobilissimi viri filiam duxit uxorem. Deinde augur in locum fratris sui Drusi destinatus, prius quam inauguraretur ad pontificatum traductus est insigni testimonio pietatis atque indolis, cum deserta desolataque reliquis subsidiis aula, Seiano hoste suspecto mox et oppresso, ad spem successionis paulatim admoveretur. Quam quo magis confirmaret, amissa Junia ex partu Enniam Naeviam, Macronis uxorem, qui tum praetorianis cohortibus praeerat, sollicitavit ad stuprum, pollicitus et matrimonium suum, si potitus imperio fuisset; deque ea re et jure jurando et chirographo cavit. Per hanc insinuatus Macroni veneno Tiberium aggressus est, ut quidam opinantur, spirantique adhuc detrahi anulum et, quoniam suspicionem retinentis dabat, pulvinum jussit inici atque etiam fauces manu sua oppressit, liberto, qui ob atrocitatem facinoris exclamaverat, confestim in crucem acto. Nec abhorret a veritate, cum sint quidam auctores, ipsum postea etsi non de perfecto, at certe de cogitato quondam parricidio professum; gloriatum enim assidue in commemoranda sua pietate, ad ulciscendam necem matris et fratrum introisse se cum pugione cubiculum Tiberi[i] dormientis et misericordia correptum abjecto ferro recessisse; nec illum, quanquam sensisset, aut inquirere quicquam aut exsequi ausum.
[13] Sic imperium adeptus, populum Romanum, vel dicam hominum genus, voti compotem fecit, exoptatissimus princeps maximae parti provincialium ac militum, quod infantem plerique cognoverant, sed et universae plebi urbanae ob memoriam Germanici patris miserationemque prope afflictae domus. Itaque ut a Miseno movit quamvis lugentis habitu et funus Tiberi prosequens, tamen inter altaria et victimas ardentisque taedas densissimo et laetissimo obviorum agmine incessit, super fausta nomina "sidus" et "pullum" et "pupum" et "alumnum" appellantium.
[14] Ingressoque urbem, statim consensu senatus et irrumpentis in curiam turbae, irrita Tiberi voluntate, qui testamento alterum nepotem suum praetextatum adhuc coheredem ei dederat, jus arbitriumque omnium rerum illi permissum est tanta publica laetitia, ut tribus proximis mensibus ac ne totis quidem supra centum sexaginta milia victimarum caesa tradantur.
Cum deinde paucos post dies in proximas Campaniae insulas trajecisset, vota pro reditu suscepta sunt, ne minimam quidem occasionem quoquam omittente in testificanda sollicitudine et cura de incolumitate eius. Ut vero in adversam valitudinem incidit, pernoctantibus cunctis circa Palatium, non defuerunt qui depugnaturos se armis pro salute aegri quique capita sua titulo proposito voverent. Accessit ad immensum civium amorem notabilis etiam externorum favor. Namque Artabanus Parthorum rex, odium semper contemptumque Tiberi prae se ferens, amicitiam huius ultro petiit venitque ad colloquium legati consularis et transgressus Euphraten aquilas et signa Romana Caesarumque imagines adoravit.
[15] Incendebat et ipse studia hominum omni genere popularitatis. Tiberio cum plurimis lacrimis pro contione laudato funeratoque amplissime, confestim Pandateriam et Pontias ad transferendos matris fratrisque cineres festinavit, tempestate turbida, quo magis pietas emineret, adiitque venerabundus ac per semet in urnas condidit; nec minore scaena Ostiam praefixo in biremis puppe vexillo et inde Romam Tiberi subvectos per splendidissimum quemque equestris ordinis medio ac frequenti die duobus ferculis Mausoleo intulit, inferiasque is annua religione publice instituit, et eo amplius matri circenses carpentumque quo in pompa traduceretur. At in memoriam patris Septembrem mensem Germanicum appellavit. Post haec Antoniae aviae, quidquid umquam Livia Augusta honorum cepisset, uno senatus consulto congessit; patruum Claudium, equitem R. ad id tempus, collegam sibi in consulatu assumpsit; fratrem Tiberium die virilis togae adoptavit appellavitque principem juventutis. De sororibus auctor fuit, ut omnibus sacramentis adicerentur: "neque me liberosque meos cariores habebo quam Gaium habeo et sorores eius"; item relationibus consulum: "quod bonum felixque sit C. Caesari sororibusque eius."
Pari popularitate damnatos relegatosque restituit; criminum, si quae residua ex priore tempore manebant, omnium gratiam fecit; commentarios ad matris fratrumque suorum causas pertinentis, ne cui postmodum delatori aut testi maneret ullus metus, convectos in forum, et ante clare obtestatus deos neque legisse neque attigisse quicquam, concremavit; libellum de salute sua oblatum non recepit, contendens nihil sibi admissum cur cuiquam invisus esset, negavitque se delatoribus aures habere.
[16] Spintrias monstrosarum libidinum aegre ne profundo mergeret exoratus, urbe submovit. Titi Labieni, Cordi Cremuti, Cassi Severi scripta senatus consultis abolita requiri et esse in manibus lectitarique permisit, quando maxime sua interesset ut facta quaeque posteris tradantur. Rationes imperii ab Augusto proponi solitas sed a Tiberio intermissas publicavit. Magistratibus liberam juris dictionem et sine sui appellatione concessit. Equites R. severe curioseque nec sine moderatione recognovit, palam adempto equo quibus aut probri aliquid aut ignominiae inesset, eorum qui minore culpa tenerentur nominibus modo in recitatione praeteritis. Ut levior labor judicantibus foret, ad quattuor prioris quintam decuriam addidit. Temptavit et comitiorum more revocato suffragia populo reddere. Legata ex testamento Tiberi quamquam abolito, sed et Juliae Augustae, quod Tiberius suppresserat, cum fide ac sine calumnia repraesentata persolvit. Ducentesimam auctionum Italiae remisit; multis incendiorum damna supplevit; ac si quibus regna restituit, adjecit et fructum omnem vectigaliorum et reditum medii temporis, ut Antiocho Commageno sestertium milies confiscatum. Quoque magis nullius non boni exempli fautor videretur, mulieri libertinae octingenta donavit, quod excruciata gravissimis tormentis de scelere patroni reticuisset. Quas ob res inter reliquos honores decretus est ei clipeus aureus, quem quotannis certo die collegia sacerdotum in Capitolium ferrent, senatu prosequente nobilibusque pueris ac puellis carmine modulato laudes virtutum eius canentibus. Decretum autem ut dies, quo cepisset imperium, Parilia vocaretur, velut argumentum rursus conditae urbis.
[17] Consulatus quattuor gessit, primum ex Kal. Jul. per duos menses, secundum ex Kal. Ian. per XXX dies, tertium usque in Idus Ian., quartum usque septimum Idus easdem. Ex omnibus duos novissimos coniunxit. Tertium autem Luguduni iniit solus, non ut quidam opinantur superbia neglegentiave, sed quod defunctum sub Kalendarum diem collegam rescisse absens non potuerat. Congiarium populo bis dedit trecenos sestertios, totiens abundantissimum epulum senatui equestrique ordini, etiam coniugibus ac liberis utrorumque; posteriore epulo forensia insuper viris, feminis ac pueris fascias purpurae ac conchylii distribuit. Et ut laetitiam publicam in perpetuum quoque augeret, adjecit diem Saturnalibus appellavitque Juvenalem.
[18] Munera gladiatoria partim in amphitheatro Tauri partim in Saeptis aliquot edidit, quibus inseruit catervas Afrorum Campanorumque pugilum ex utraque regione electissimorum. Neque spectaculis semper ipse praesedit, sed interdum aut magistratibus aut amicis praesidendi munus iniunxit. Scaenicos ludos et assidue et varii generis ac multifariam fecit, quondam et nocturnos accensis tota urbe luminibus. Sparsit et missilia variarum rerum et panaria cum obsonio viritim divisit; qua epulatione equiti R. contra se hilarius avidiusque vescenti partes suas misit, sed et senatori ob eandem causam codicillos, quibus praetorem eum extra ordinem designabat. Edidit et circenses plurimos a mane ad vesperam interjecta modo Africanarum venatione modo Troiae decursione, et quosdam praecipuos, minio et chrysocolla constrato circo nec ullis nisi ex senatorio ordine aurigantibus. Commisit et subitos, cum e Gelotiana apparatum circi prospicientem pauci ex proximis Maenianis postulassent.
[19] Novum praeterea atque inauditum genus spectaculi excogitavit. Nam Baiarum medium intervallum [ad] Puteolanas moles, trium milium et sescentorum fere passuum spatium, ponte coniunxit contractis undique onerariis navibus et ordine duplici ad ancoras conlocatis superjectoque terreno ac derecto in Appiae viae formam. Per hunc pontem ultro citro commeavit biduo continenti, primo die phalerato equo insignisque quercea corona et caetra et gladio aureaque chlamyde, postridie quadrigario habitu curriculoque biiugi famosorum equorum, prae se ferens Dareum puerum ex Parthorum obsidibus, comitante praetorianorum agmine et in essedis cohorte amicorum. Scio plerosque existimasse talem a Gaio pontem excogitatum aemulatione Xerxis, qui non sine admiratione aliquanto angustiorem Hellespontum contabulaverit; alios, ut Germaniam et Britanniam, quibus imminebat, alicuius immensi operis fama territaret. Sed avum meum narrantem puer audiebam, causam operis ab interioribus aulicis proditam, quod Thrasyllus mathematicus anxio de successore Tiberio et in verum nepotem proniori affirmasset non magis Gaium imperaturum quam per Baianum sinum equis discursurum.
[20] Edidit et peregre spectacula, in Sicilia Syracusis asticos ludos et in Gallia Luguduni miscellos; sed hic certamen quoque Graecae Latinaeque facundiae, quo certamine ferunt victoribus praemia victos contulisse, eorundem et laudes componere coactos; eos autem, qui maxime displicuissent, scripta sua spongia linguave delere jussos, nisi ferulis obiurgari aut flumine proximo mergi maluissent.
[21] Opera sub Tiberio semiperfecta, templum Augusti theatrumque Pompei, absolvit. Incohavit autem aquae ductum regione Tiburti et amphitheatrum juxta Saepta, quorum operum a successore eius Claudio alterum peractum, omissum alterum est. Syracusis conlapsa vetustate moenia deorumque aedes refectae. Destinaverat et Sami Polycratis regiam restituere, Mileti Didymeum peragere, in jugo Alpium urbem condere, sed ante omnia Isthmum in Achaia perfodere, miseratque jam ad dimetiendum opus primipilarem.
[22] Hactenus quasi de principe, reliqua ut de monstro narranda sunt. Compluribus cognominibus adsumptis – nam et "pius" et "castrorum filius" et "pater exercituum" et "optimus maximus Caesar" vocabatur – cum audiret forte reges, qui officii causa in urbem advenerant, concertantis apud se super cenam de nobilitate generis, exclamavit:
Εἷς κοίρανος ἔστω, εἷς βασιλεύς.
Nec multum afuit quin statim diadema sumeret speciemque principatus in regni formam converteret. Verum admonitus et principum et regum se excessisse fastigium, divinam ex eo maiestatem asserere sibi coepit; datoque negotio, ut simulacra numinum religione et arte praeclara, inter quae Olympii jovis, apportarentur e Graecia, quibus capite dempto suum imponeret, partem Palatii ad forum usque promovit, atque aede Castoris et Pollucis in vestibulum transfigurata, consistens saepe inter fratres deos, medium adorandum se adeuntibus exhibebat; et quidam eum Latiarem jovem consalutarunt. Templum etiam numini suo proprium et sacerdotes et excogitatissimas hostias instituit. In templo simulacrum stabat aureum iconicum amiciebaturque cotidie veste, quali ipse uteretur. Magisteria sacerdotii ditissimus quisque et ambitione et licitatione maxima vicibus comparabant. Hostiae erant phoenicopteri, pavones, tetraones, numidicae, meleagrides, phasianae, quae generatim per singulos dies immolarentur. Et noctibus quidem plenam fulgentemque lunam invitabat assidue in amplexus atque concubitum, interdiu vero cum Capitolino jove secreto fabulabatur, modo insusurrans ac praebens in vicem aurem, modo clarius nec sine jurgiis. Nam vox comminantis audita est:
Ἤ μ᾽ ἀνάειρ᾽ ἤ ἐγὼ σέ,
donec exoratus, ut referebat, et in contubernium ultro invitatus super templum Divi Augusti ponte transmisso Palatium Capitoliumque coniunxit. Mox, quo propior esset, in area Capitolina novae domus fundamenta jecit.
[23] Agrippae se nepotem neque credi neque dici ob ignobilitatem eius volebat suscensebatque, si qui vel oratione vel carmine imaginibus eum Caesarum insererent. Praedicabat autem matrem suam ex incesto, quod Augustus cum Julia filia admisisset, procreatam; ac non contentus hac Augusti insectatione Actiacas Siculasque victorias, ut funestas p. R. et calamitosas, vetuit sollemnibus feriis celebrari. Liviam Augustam proaviam "Ulixem stolatum" identidem appellans, etiam ignobilitatis quadam ad senatum epistula arguere ausus est quasi materno avo decurione Fundano ortam, cum publicis monumentis certum sit, Aufidium Lurconem Romae honoribus functum. Aviae Antoniae secretum petenti denegavit, nisi ut interveniret Macro praefectus, ac per istius modi indignitates et taedia causa exstitit mortis, dato tamen, ut quidam putant, et veneno; nec defunctae ullum honorem habuit prospexitque e triclinio ardentem rogum. Fratrem Tiberium inopinantem repente immisso tribuno militum interemit, Silanum item socerum ad necem secandasque novacula fauces compulit, causatus in utroque, quod hic ingressum se turbatius mare non esset secutus ac spe occupandi urbem, si quid sibi per tempestates accideret, remansisset, ille antidotum oboluisset, quasi ad praecavenda venena sua sumptum, cum et Silanus impatientiam nauseae vitasset et molestiam navigandi, et Tiberius propter assiduam et ingravescentem tussim medicamento usus esset. Nam Claudium patruum non nisi in ludibrium reservavit.
[24] Cum omnibus sororibus suis consuetudinem stupri fecit plenoque convivio singulas infra se vicissim conlocabat uxore supra cubante. Ex iis Drusillam vitiasse virginem praetextatus adhuc creditur atque etiam in concubitu eius quondam deprehensus ab Antonia avia, apud quam simul educabantur; mox Lucio Cassio Longino consulari conlocatam abduxit et in modum justae uxoris propalam habuit; heredem quoque bonorum atque imperii aeger instituit. Eadem defuncta justitium indixit, in quo risisse lavisse cenasse cum parentibus aut coniuge liberisve capital fuit. Ac maeroris impatiens, cum repente noctu profugisset ab urbe transcucurrissetque Campaniam, Syracusas petit, rursusque inde propere rediit barba capilloque promisso; nec umquam postea quantiscumque de rebus, ne pro contione quidem populi aut apud milites, nisi per numen Drusillae deieravit. Reliquas sorores nec cupiditate tanta nec dignatione dilexit, ut quas saepe exoletis suis prostraverit; quo facilius eas in causa Aemili Lepidi condemnavit quasi adulteras et insidiarum adversus se conscias ei. Nec solum chirographa omnium requisita fraude ac stupro divulgavit, sed et tres gladios in necem suam praeparatos Marti Ultori addito elogio consecravit.
[25] Matrimonia contraxerit turpius an dimiserit an tenuerit, non est facile discernere. Liviam Orestillam C. Pisoni nubentem, cum ad officium et ipse venisset, ad se deduci imperavit intraque paucos dies repudiatam biennio post relegavit, quod repetisse usum prioris mariti tempore medio videbatur. Alii tradunt adhibitum cenae nuptiali mandasse ad Pisonem contra accumbentem: "Noli uxorem meam premere," statimque e convivio abduxisse secum ac proximo die edixisse: matrimonium sibi repertum exemplo Romuli et Augusti. Lolliam Paulinam, C. Memmio consulari exercitus regenti nuptam, facta mentione aviae eius ut quondam pulcherrimae, subito ex provincia evocavit ac perductam a marito coniunxit sibi brevique missam fecit interdicto cuiusquam in perpetuum coitu. Caesoniam neque facie insigni neque aetate integra matremque jam ex alio viro trium filiarum, sed luxuriae ac lasciviae perditae, et ardentius et constantius amavit, ut saepe chlamyde peltaque et galea ornatam ac juxta adequitantem militibus ostenderit, amicis vero etiam nudam. Uxorio nomine [non prius] dignatus est quam enixam, uno atque eodem die professus et maritum se eius et patrem infantis ex ea natae. Infantem autem, Juliam Drusillam appellatam, per omnium dearum templa circumferens Minervae gremio imposuit alendamque et instituendam commendavit. Nec ullo firmiore indicio sui seminis esse credebat quam feritatis, quae illi quoque tanta jam tunc erat, ut infestis digitis ora et oculos simul ludentium infantium incesseret.
[26] Leve ac frigidum sit his addere, quo propinquos amicosque pacto tractaverit, Ptolemaeum regis Jubae filium, consobrinum suum – erat enim et is M. Antoni ex Selene filia nepos – et in primis ipsum Macronem, ipsam Enniam, adjutores imperii; quibus omnibus pro necessitudinis jure proque meritorum gratia cruenta mors persoluta est.
Nihilo reverentior leniorve erga senatum, quosdam summis honoribus functos ad essedum sibi currere togatos per aliquot passuum milia et cenanti modo ad pluteum modo ad pedes stare succinctos linteo passus est; alios cum clam interemisset, citare nihilo minus ut vivos perseveravit, paucos post dies voluntaria morte perisse mentitus. Consulibus oblitis de natali suo edicere abrogavit magistratum fuitque per triduum sine summa potestate res p. Quaestorem suum in conjuratione nominatum flagellavit veste detracta subjectaque militum pedibus, quo firme verberaturi insisterent.
Simili superbia violentiaque ceteros tractavit ordines. Inquietatus fremitu gratuita in circo loca de media nocte occupantium, omnis fustibus abegit; elisi per eum tumultum viginti amplius equites R., totidem matronae, super innumeram turbam ceteram. Scaenicis ludis, inter plebem et equitem causam discordiarum ferens, decimas maturius dabat, ut equestria ab infimo quoque occuparentur. Gladiatorio munere reductis interdum flagrantissimo sole velis emitti quemquam vetabat, remotoque ordinario apparatu tabidas feras, vilissimos senioque confectos gladiatores, proque paegniariis patres familiarum notos in bonam partem sed insignis debilitate aliqua corporis subiciebat. Ac nonnumquam horreis praeclusis populo famem indixit.
[27] Saevitiam ingenii per haec maxime ostendit. Cum ad saginam ferarum muneri praeparatarum carius pecudes compararentur, ex noxiis laniandos annotavit, et custodiarum seriem recognoscens, nullius inspecto elogio, stans tantum modo intra porticum mediam, "a calvo ad calvum" duci imperavit. Votum exegit ab eo, qui pro salute sua gladiatoriam operam promiserat, spectavitque ferro dimicantem nec dimisit nisi victorem et post multas preces. Alterum, qui se periturum ea de causa voverat, cunctantem pueris tradidit, verbenatum infulatumque votum reposcentes per vicos agerent, quoad praecipitaretur ex aggere. Multos honesti ordinis deformatos prius stigmatum notis ad metalla et munitiones viarum aut ad bestias condemnavit aut bestiarum more quadripedes cavea coercuit aut medios serra dissecuit, nec omnes gravibus ex causis, verum male de munere suo opinatos, vel quod numquam per genium suum deierassent. Parentes supplicio filiorum interesse cogebat; quorum uni valitudinem excusanti lecticam misit, alium a spectaculo poenae epulis statim adhibuit atque omni comitate ad hilaritatem et jocos provocavit. Curatorem munerum ac venationum per continuos dies in conspectu suo catenis verberatum non prius occidit quam offensus putrefacti cerebri odore. Atellanae poetam ob ambigui joci versiculum media amphitheatri harena igni cremavit. Equitem R. objectum feris, cum se innocentem proclamasset, reduxit abscisaque lingua rursus induxit.
[28] Revocatum quendam a vetere exilio sciscitatus, quidnam ibi facere consuesset, respondente eo per adulationem: "Deos semper oravi ut, quod evenit, periret Tiberius et tu imperares," opinans sibi quoque exules suos mortem imprecari, misit circum insulas, qui universos contrucidarent. Cum discerpi senatorem concupisset, subornavit qui ingredientem curiam repente hostem publicum appellantes invaderent, graphisque confossum lacerandum ceteris traderent; nec ante satiatus est quam membra et artus et viscera hominis tracta per vicos atque ante se congesta vidisset.
[29] Immanissima facta augebat atrocitate verborum. Nihil magis in natura sua laudare se ac probare dicebat quam, ut ipsius verbo utar, ἀδιατρεψίαν, hoc est inverecundiam. Monenti Antoniae aviae tamquam parum esset non oboedire: "Memento," ait, "omnia mihi et in omnis licere." Trucidaturus fratrem, quem metu venenorum praemuniri medicamentis suspicabatur: "Antidotum," inquit, "adversus Caesarem?" Relegatis sororibus non solum insulas habere se, sed etiam gladios minabatur. Praetorium virum ex secessu Anticyrae, quam valitudinis causa petierat, propagari sibi commeatum saepius desiderantem cum mandasset interimi, adjecit necessariam esse sanguinis missionem, cui tam diu non prodesset elleborum. Decimo quoque die numerum puniendorum ex custodia subscribens rationem se purgare dicebat. Gallis Graecisque aliquot uno tempore condemnatis gloriabatur Gallograeciam se subegisse.
[30] Non temere in quemquam nisi crebris et minutis ictibus animadverti passus est, perpetuo notoque jam praecepto: "Ita feri ut se mori sentiat." Punito per errorem nominis alio quam quem destinaverat, ipsum quoque paria meruisse dixit. Tragicum illud subinde jactabat:
Oderint, dum metuant.
Saepe in cunctos pariter senatores ut Seiani clientis, ut matris ac fratrum suorum delatores, invectus est prolatis libellis, quos crematos simulaverat, defensaque Tiberi saevitia quasi necessaria, cum tot criminantibus credendum esset. Equestrem ordinem ut scaenae harenaeque devotum assidue proscidit. Infensus turbae faventi adversus studium suum exclamavit: "Utinam p. R. unam cervicem haberet!" Cumque Tetrinius latro postularetur, et qui postularent, Tetrinios esse ait. Retiari tunicati quinque numero gregatim dimicantes sine certamine ullo totidem secutoribus succubuerant; cum occidi juberentur, unus resumpta fuscina omnes victores interemit: hanc ut crudelissimam caedem et deflevit edicto et eos, qui spectare sustinuissent, execratus est.
[31] Queri etiam palam de condicione temporum suorum solebat, quod nullis calamitatibus publicis insignirentur; Augusti principatum clade Variana, Tiberi ruina spectaculorum apud Fidenas memorabilem factum, suo oblivionem imminere prosperitate rerum; atque identidem exercituum caedes, famem, pestilentiam, incendia, hiatum aliquem terrae optabat.
[32] Animum quoque remittenti ludoque et epulis dedito eadem factorum dictorumque saevitia aderat. Saepe in conspectu prandentis vel comisantis seriae quaestiones per tormenta habebantur, miles decollandi artifex quibuscumque e custodia capita amputabat. Puteolis dedicatione pontis, quem excogitatum ab eo significavimus, cum multos e litore invitasset ad se, repente omnis praecipitavit, quosdam gubernacula apprehendentes contis remisque detrusit in mare. Romae publico epulo servum ob detractam lectis argenteam laminam carnifici confestim tradidit, ut manibus abscisis atque ante pectus e collo pendentibus, praecedente titulo qui causam poenae indicaret, per coetus epulantium circumduceretur. Murmillonem e ludo rudibus secum battuentem et sponte prostratum confodit ferrea sica ac more victorum cum palma discucurrit. Admota altaribus victima succinctus poparum habitu elato alte malleo cultrarium mactavit. Lautiore convivio effusus subito in cachinnos consulibus, qui juxta cubabant, quidnam rideret blande quaerentibus: "Quid," inquit, "nisi uno meo nutu jugulari utrumque vestrum statim posse?"
[33] Inter varios jocos, cum assistens simulacro jovis Apellen tragoedum consuluisset uter illi maior videretur, cunctantem flagellis discidit conlaudans subinde vocem deprecantis quasi etiam in gemitu praedulcem. Quotiens uxoris vel amiculae collum exoscularetur, addebat: "tam bona cervix simul ac jussero demetur." Quin et subinde jactabat exquisiturum se vel fidiculis de Caesonia sua, cur eam tanto opere diligeret.
[34] Nec minore livore ac malignitate quam superbia saevitiaque paene adversus omnis aevi hominum genus grassatus est. Statuas virorum illustrium ab Augusto ex Capitolina area propter angustias in campum Martium conlatas ita subvertit atque disjecit ut restitui salvis titulis non potuerint, vetuitque posthac viventium cuiquam usquam statuam aut imaginem nisi consulto et auctore se poni. Cogitavit etiam de Homeri carminibus abolendis, cur enim sibi non licere dicens, quod Platoni licuisset, qui eum e civitate quam constituebat ejecerit? Sed et Vergili ac Titi Livi scripta et imagines paulum afuit quin ex omnibus bibliothecis amoveret, quorum alterum ut nullius ingenii minimaeque doctrinae, alterum ut verbosum in historia neglegentemque carpebat. De juris quoque consultis, quasi scientiae eorum omnem usum aboliturus, saepe jactavit se mehercule effecturum ne quid respondere possint praeter eum.
[35] Vetera familiarum insignia nobilissimo cuique ademit, Torquato torquem, Cincinnato crinem, Cn. Pompeio stirpis antiquae Magni cognomen. Ptolemaeum, de quo rettuli, et arcessitum e regno et exceptum honorifice, non alia de causa repente percussit, quam quod edente se munus ingressum spectacula convertisse hominum oculos fulgore purpureae abollae animadvertit. Pulchros et comatos, quotiens sibi occurrerent, occipitio raso deturpabat. Erat Aesius Proculus patre primipilari, ob egregiam corporis amplitudinem et speciem Colosseros dictus; hunc spectaculis detractum repente et in harenam deductum Thraeci et mox hoplomacho comparavit bisque victorem constringi sine mora jussit et pannis obsitum vicatim circumduci ac mulieribus ostendi, deinde jugulari. Nullus denique tam abjectae condicionis tamque extremae sortis fuit, cuius non commodis obtrectaret. Nemorensi regi, quod multos jam annos poteretur sacerdotio, validiorem adversarium subornavit. Cum quodam die muneris essedario Porio post prosperam pugnam servum suum manumittenti studiosius plausum esset, ita proripuit se spectaculis, ut calcata lacinia togae praeceps per gradus iret, indignabundus et clamitans dominum gentium populum ex re levissima plus honoris gladiatori tribuentem quam consecratis principibus aut praesenti sibi.
[36] Pudicitiae neque suae neque alienae pepercit. M. Lepidum, Mnesterem pantomimum, quosdam obsides dilexisse fertur commercio mutui stupri. Valerius Catullus, consulari familia juvenis, stupratum a se ac latera sibi contubernio eius defessa etiam vociferatus est. Super sororum incesta et notissimum prostitutae Pyrallidis amorem non temere ulla illustriore femina abstinuit. Quas plerumque cum maritis ad cenam vocatas praeterque pedes suos transeuntis diligenter ac lente mercantium more considerabat, etiam faciem manu adlevans, si quae pudore submitterent; quotiens deinde libuisset egressus triclinio, cum maxime placitam sevocasset, paulo post recentibus adhuc lasciviae notis reversus vel laudabat palam vel vituperabat, singula enumerans bona malave corporis atque concubitus. Quibusdam absentium maritorum nomine repudium ipse misit jussitque in acta ita referri.
[37] Nepotatus sumptibus omnium prodigorum ingenia superavit, commentus novum balnearum usum, portentosissima genera ciborum atque cenarum, ut calidis frigidisque unguentis lavaretur, pretiosissima margarita aceto liquefacta sorberet, convivis ex auro panes et obsonia apponeret, aut frugi hominem esse oportere dictitans aut Caesarem. Quin et nummos non mediocris summae e fastigio basilicae Juliae per aliquot dies sparsit in plebem. Fabricavit et deceris Liburnicas gemmatis puppibus, versicoloribus velis, magna thermarum et porticuum et tricliniorum laxitate magnaque etiam vitium et pomiferarum arborum varietate; quibus discumbens de die inter choros ac symphonias litora Campaniae peragraret. In exstructionibus praetoriorum atque villarum omni ratione posthabita nihil tam efficere concupiscebat quam quod posse effici negaretur. Et jactae itaque moles infesto ac profundo mari et excisae rupes durissimi silicis et campi montibus aggere aequati et complanata fossuris montium juga, incredibili quidem celeritate, cum morae culpa capite lueretur. Ac ne singula enumerem, immensas opes totumque illud Ti. Caesaris vicies ac septies milies sestertium non toto vertente anno absumpsit.
[38] Exhaustus igitur atque egens ad rapinas convertit animum vario et exquisitissimo calumniarum et auctionum et vectigalium genere. Negabat jure civitatem Romanam usurpare eos, quorum maiores sibi posterisque eam impetrassent, nisi si filii essent, neque enim intellegi debere "posteros" ultra hunc gradum; prolataque Divorum Juli et Augusti diplomata ut vetera et obsoleta deflabat. Arguebat et perperam editos census, quibus postea quacumque de causa quicquam incrementi accessisset. Testamenta primipilarium, qui ab initio Tiberi principatus neque illum neque se heredem reliquissent, ut ingrata rescidit; item ceterorum ut irrita et vana, quoscumque quis diceret herede Caesare mori destinasse. Quo metu injecto cum jam et ab ignotis inter familiares et a parentibus inter liberos palam heres nuncuparetur, derisores vocabat, quod post nuncupationem vivere perseverarent, et multis venenatas matteas misit. Cognoscebat autem de talibus causis, taxato prius modo summae ad quem conficiendum consideret, confecto demum excitabatur. Ac ne paululum quidem morae patiens super quadraginta reos quondam ex diversis criminibus una sententia condemnavit gloriatusque est expergefacta e somno Caesonia quantum egisset, dum ea meridiaret.
Auctione proposita reliquias omnium spectaculorum subjecit ac venditavit, exquirens per se pretia et usque eo extendens, ut quidam immenso coacti quaedam emere ac bonis exuti venas sibi inciderent. Nota res est, Aponio Saturnino inter subsellia dormitante, monitum a Gaio praeconem ne praetorium virum crebro capitis motu nutantem sibi praeteriret, nec licendi finem factum, quoad tredecim gladiatores sestertium nonagies ignoranti addicerentur.
[39] In Gallia quoque, cum damnatarum sororum ornamenta et supellectilem et servos atque etiam libertos immensis pretiis vendidisset, invitatus lucro, quidquid instrumenti veteris aulae erat ab urbe repetiit, comprensis ad deportandum meritoriis quoque vehiculis et pistrinensibus jumentis, adeo ut et panis Romae saepe deficeret et litigatorum plerique, quod occurrere absentes ad vadimonium non possent, causa caderent. Cui instrumento distrahendo nihil non fraudis ac lenocinii adhibuit, modo avaritiae singulos increpans et quod non puderet eos locupletiores esse quam se, modo paenitentiam simulans quod principalium rerum privatis copiam faceret. Compererat provincialem locupletem ducenta sestertia numerasse vocatoribus, ut per fallaciam convivio interponeretur, nec tulerat moleste tam magno aestimari honorem cenae suae; huic postero die sedenti in auctione misit, qui nescio quid frivoli ducentis milibus traderet diceretque cenaturum apud Caesarem vocatu ipsius.
[40] Vectigalia nova atque inaudita primum per publicanos, deinde, quia lucrum exuberabat, per centuriones tribunosque praetorianos exercuit, nullo rerum aut hominum genere omisso, cui non tributi aliquid imponeret. Pro edulibus, quae tota urbe venirent, certum statumque exigebatur; pro litibus ac judiciis ubicumque conceptis quadragesima summae, de qua litigaretur, nec sine poena, si quis composuisse vel donasse negotium convinceretur; ex gerulorum diurnis quaestibus pars octava; ex capturis prostitutarum quantum quaeque uno concubitu mereret; additumque ad caput legis, ut tenerentur publico et quae meretricium quive lenocinium fecissent, nec non et matrimonia obnoxia essent.
[41] Eius modi vectigalibus indictis neque propositis, cum per ignorantiam scripturae multa commissa fierent, tandem flagitante populo proposuit quidem legem, sed et minutissimis litteris et angustissimo loco, uti ne cui describere liceret. Ac ne quod non manubiarum genus experiretur, lupanar in Palatio constituit, districtisque et instructis pro loci dignitate compluribus cellis, in quibus matronae ingenuique starent, misit circum fora et basilicas nomenculatores ad invitandos ad libidinem juvenes senesque; praebita advenientibus pecunia faenebris appositique qui nomina palam subnotarent, quasi adjuvantium Caesaris reditus. Ac ne ex lusu quidem aleae compendium spernens plus mendacio atque etiam periurio lucrabatur. Et quondam proximo conlusori demandata vice sua progressus in atrium domus, cum praetereuntis duos equites R. locupletis sine mora corripi confiscarique jussisset, exultans rediit gloriansque numquam se prosperiore alea usum.
[42] Filia vero nata paupertatem nec jam imperatoria modo sed et patria conquerens onera conlationes in alimonium ac dotem puellae recepit. Edixit et strenas ineunte anno se recepturum stetitque in vestibulo aedium Kal. Ian. ad captandas stipes, quas plenis ante eum manibus ac sinu omnis generis turba fundebat. Novissime contrectandae pecuniae cupidine incensus, saepe super immensos aureorum acervos patentissimo diffusos loco et nudis pedibus spatiatus et toto corpore aliquamdiu volutatus est.
[43] Militiam resque bellicas semel attigit neque ex destinato, sed cum ad visendum nemus flumenque Clitumni Mevaniam processisset, admonitus de supplendo numero Batavorum, quos circa se habebat, expeditionis Germanicae impetum cepit; neque distulit, sed legionibus et auxiliis undique excitis, dilectibus ubique acerbissime actis, contracto et omnis generis commeatu quanto numquam antea, iter ingressus est confecitque modo tam festinanter et rapide, ut praetorianae cohortes contra morem signa jumentis imponere et ita subsequi cogerentur, interdum adeo segniter delicateque, ut octaphoro veheretur atque a propinquarum urbium plebe verri sibi vias et conspergi propter pulverem exigeret.
[44] Postquam castra attigit, ut se acrem ac severum ducem ostenderet, legatos, qui auxilia serius ex diversis locis adduxerant, cum ignominia dimisit; at in exercitu recensendo plerisque centurionum maturis jam et nonnullis ante paucissimos quam consummaturi essent dies, primos pilos ademit, causatus senium cuiusque et imbecillitatem; ceterorum increpita cupiditate commoda emeritae militiae ad senum milium summam recidit. Nihil autem amplius quam Adminio Cynobellini Britannorum regis filio, qui pulsus a patre cum exigua manu transfugerat, in deditionem recepto, quasi universa tradita insula, magnificas Romam litteras misit, monitis speculatoribus, ut vehiculo ad forum usque et curiam pertenderent nec nisi in aede Martis ac frequente senatu consulibus traderent.
[45] Mox deficiente belli materia paucos de custodia Germanos trajici occulique trans Rhenum jussit ac sibi post prandium quam tumultuosissime adesse hostem nuntiari. Quo facto proripuit se cum amicis et parte equitum praetorianorum in proximam silvam, truncatisque arboribus et in modum tropaeorum adornatis ad lumina reversus, eorum quidem qui secuti non essent timiditatem et ignaviam corripuit, comites autem et participes victoriae novo genere ac nomine coronarum donavit, quas distinctas solis ac lunae siderumque specie exploratorias appellavit. Rursus obsides quosdam abductos e litterario ludo clamque praemissos, deserto repente convivio, cum equitatu insecutus veluti profugos ac reprehensos in catenis reduxit; in hoc quoque mimo praeter modum intemperans. Repetita cena renuntiantis coactum agmen sic ut erant loricatos ad discumbendum adhortatus est. Monuit etiam notissimo Vergili versu "durarent secundisque se rebus servarent."
Atque inter haec absentem senatum populumque gravissimo obiurgavit edicto, quod Caesare proeliante et tantis discriminibus objecto tempestiva convivia, circum et theatra et amoenos secessus celebrarent.
[46] Postremo quasi perpetraturus bellum, derecta acie in litore Oceani ac ballistis machinisque dispositis, nemine gnaro aut opinante quidnam coepturus esset, repente ut conchas legerent galeasque et sinus replerent imperavit, "spolia Oceani" vocans "Capitolio Palatioque debita," et in indicium victoriae altissimam turrem excitavit, ex qua ut Pharo noctibus ad regendos navium cursus ignes emicarent; pronuntiatoque militi donativo centenis viritim denariis, quasi omne exemplum liberalitatis supergressus: "abite," inquit, "laeti, abite locupletes."
[47] Conversus hinc ad curam triumphi praeter captivos ac transfugas barbaros Galliarum quoque procerissimum quemque et, ut ipse dicebat, ἀξιοθριάμβευτον, ac nonnullos ex principibus legit ac seposuit ad pompam coegitque non tantum rutilare et summittere comam, sed et sermonem Germanicum addiscere et nomina barbarica ferre. Praecepit etiam triremis, quibus introierat Oceanum, magna ex parte itinere terrestri Romam devehi. Scripsit et procuratoribus, triumphum appararent quam minima summa, sed quantus numquam alius fuisset, quando in omnium hominum bona jus haberent.
[48] Prius quam provincia decederet, consilium iniit nefandae atrocitatis legiones, quae post excessum Augusti seditionem olim moverant, contrucidandi, quod et patrem suum Germanicum ducem et se infantem tunc obsedissent, vixque a tam praecipiti cogitatione revocatus, inhiberi nullo modo potuit quin decimare velle perseveraret. Vocatas itaque ad contionem inermes, atque etiam gladiis depositis, equitatu armato circumdedit. Sed cum videret suspecta re plerosque dilabi ad resumenda si qua vis fieret arma, profugit contionem confestimque urbem petit, deflexa omni acerbitate in senatum, cui ad avertendos tantorum dedecorum rumores palam minabatur, querens inter cetera fraudatum se justo triumpho, cum ipse paulo ante, ne quid de honoribus suis ageretur, etiam sub mortis poena denuntiasset.
[49] Aditus ergo in itinere a legatis amplissimi ordinis ut maturaret orantibus, quam maxima voce: "veniam," inquit, "veniam, et hic mecum," capulum gladii crebro verberans, quo cinctus erat. Edixit et reverti se, sed iis tantum qui optarent, equestri ordini et populo; nam se neque civem neque principem senatui amplius fore. Vetuit etiam quemquam senatorum sibi occurrere. Atque omisso vel dilato triumpho ovans urbem natali suo ingressus est; intraque quartum mensem periit, ingentia facinora ausus et aliquanto maiora moliens, siquidem proposuerat Antium, deinde Alexandream commigrare interempto prius utriusque ordinis electissimo quoque. Quod ne cui dubium videatur, in secretis eius reperti sunt duo libelli diverso titulo, alteri "gladius," alteri "pugio" index erat; ambo nomina et notas continebant morti destinatorum. Inventa et arca ingens variorum venenorum plena, quibus mox a Claudio demersis infecta maria traduntur non sine piscium exitio, quos enectos aestus in proxima litora ejecit.
[50] Statura fuit eminenti, colore expallido, corpore enormi, gracilitate maxima cervicis et crurum, oculis et temporibus concavis, fronte lata et torva, capillo raro at circa verticem nullo, hirsutus cetera. Quare transeunte eo prospicere ex superiore parte aut omnino quacumque de causa capram nominare, criminosum et exitiale habebatur. Vultum vero natura horridum ac taetrum etiam ex industria efferabat componens ad speculum in omnem terrorem ac formidinem.
Valitudo ei neque corporis neque animi constitit. Puer comitiali morbo vexatus, in adulescentia ita patiens laborum erat, ut tamen nonnumquam subita defectione ingredi, stare, colligere semet ac sufferre vix posset. Mentis valitudinem et ipse senserat ac subinde de secessu deque purgando cerebro cogitavit. Creditur potionatus a Caesonia uxore amatorio quidem medicamento, sed quod in furorem verterit. Incitabatur insomnio maxime; neque enim plus quam tribus nocturnis horis quiescebat ac ne iis quidem placida quiete, sed pavida miris rerum imaginibus, ut qui inter ceteras pelagi quondam speciem conloquentem secum videre visus sit. Ideoque magna parte noctis vigiliae cubandique taedio nunc toro residens, nunc per longissimas porticus vagus invocare identidem atque exspectare lucem consuerat.
[51] Non immerito mentis valitudini attribuerim diversissima in eodem vitia, summam confidentiam et contra nimium metum. Nam qui deos tanto opere contemneret, ad minima tonitrua et fulgura conivere, caput obvolvere, at vero maiore proripere se e strato sub lectumque condere solebat. Peregrinatione quidem Siciliensi irrisis multum locorum miraculis repente a Messana noctu profugit Aetnaei verticis fumo ac murmure pavefactus. Adversus barbaros quoque minacissimus, cum trans Rhenum inter angustias densumque agmen iter essedo faceret, dicente quodam non mediocrem fore consternationem sicunde hostis appareat, equum ilico conscendit ac propere reversus ad pontes, ut eos calonibus et impedimentis stipatos repperit, impatiens morae per manus ac super capita hominum translatus est. Mox etiam audita rebellione Germaniae fugam et subsidia fugae classes apparabat, uno solacio acquiescens transmarinas certe sibi superfuturas provincias, si victores Alpium juga, ut Cimbri, vel etiam urbem, ut Senones quondam, occuparent; unde credo percussoribus eius postea consilium natum apud tumultuantes milites ementiendi, ipsum sibi manus intulisse nuntio malae pugnae perterritum.
[52] Vestitu calciatuque et cetero habitu neque patrio neque civili, ac ne virili quidem ac denique humano semper usus est. Saepe depictas gemmatasque indutus paenulas, manuleatus et armillatus in publicum processit; aliquando sericatus et cycladatus; ac modo in crepidis vel coturnis, modo in speculatoria caliga, nonnumquam socco muliebri; plerumque vero aurea barba, fulmen tenens aut fuscinam aut caduceum deorum insignia, atque etiam Veneris cultu conspectus est. Triumphalem quidem ornatum etiam ante expeditionem assidue gestavit, interdum et Magni Alexandri thoracem repetitum e conditorio eius.
[53] Ex disciplinis liberalibus minimum eruditioni, eloquentiae plurimum attendit, quantumvis facundus et promptus, utique si perorandum in aliquem esset. Irato et verba et sententiae suppetebant, pronuntiatio quoque et vox, ut neque eodem loci prae ardore consisteret et exaudiretur a procul stantibus. Peroraturus stricturum se lucubrationis suae telum minabatur, lenius comptiusque scribendi genus adeo contemnens, ut Senecam tum maxime placentem "commissiones meras" componere et "harenam esse sine calce" diceret. Solebat etiam prosperis oratorum actionibus rescribere et magnorum in senatu reorum accusationes defensionesque meditari ac, prout stilus cesserat, vel onerare sententia sua quemque vel sublevare, equestri quoque ordine ad audiendum invitato per edicta.
[54] Sed et aliorum generum artes studiosissime et diversissimas exercuit. Thraex et auriga, idem cantor atque saltator, battuebat pugnatoriis armis, aurigabat exstructo plurifariam circo; canendi ac saltandi voluptate ita efferebatur, ut ne publicis quidem spectaculis temperaret quo minus et tragoedo pronuntianti concineret et gestum histrionis quasi laudans vel corrigens palam effingeret. Nec alia de causa videtur eo die, quo periit, pervigilium indixisse quam ut initium in scaenam prodeundi licentia temporis auspicaretur. Saltabat autem nonnumquam etiam noctu; et quondam tres consulares secunda vigilia in Palatium accitos multaque et extrema metuentis super pulpitum conlocavit, deinde repente magno tibiarum et scabellorum crepitu cum palla tunicaque talari prosiluit ac desaltato cantico abiit. Atque hic tam docilis ad cetera natare nesciit.
[55] Quorum vero studio teneretur, omnibus ad insaniam favit. Mnesterem pantomimum etiam inter spectacula osculabatur, ac si qui saltante eo vel leviter obstreperet, detrahi jussum manu sua flagellabat. Equiti R. tumultuanti per centurionem denuntiavit, abiret sine mora Ostiam perferretque ad Ptolemaeum regem in Mauretaniam codicillos suos; quorum exemplum erat: "ei quem istoc misi, neque boni quicquam neque mali feceris." Thraeces quosdam Germanis corporis custodibus praeposuit. Murmillonum armaturas recidit. Columbo victori, leviter tamen saucio, venenum in plagam addidit, quod ex eo Columbinum appellavit; sic certe inter alia venena scriptum ab eo repertum est. Prasinae factioni ita addictus et deditus, ut cenaret in stabulo assidue et maneret, agitatori Eutycho comisatione quadam in apophoretis vicies sestertium contulit. Incitato equo, cuius causa pridie circenses, ne inquietaretur, viciniae silentium per milites indicere solebat, praeter equile marmoreum et praesaepe eburneum praeterque purpurea tegumenta ac monilia e gemmis domum etiam et familiam et supellectilem dedit, quo lautius nomine eius invitati acciperentur; consulatum quoque traditur destinasse.
[56] Ita bacchantem atque grassantem non defuit plerisque animus adoriri. Sed una atque altera conspiratione detecta, aliis per inopiam occasionis cunctantibus, duo consilium communicaverunt perfeceruntque, non sine conscientia potentissimorum libertorum praefectorumque praetori; quod ipsi quoque etsi falso in quadam conjuratione quasi participes nominati, suspectos tamen se et invisos sentiebant. Nam et statim seductis magnam fecit invidiam destricto gladio affirmans sponte se periturum, si et illis morte dignus videretur, nec cessavit ex eo criminari alterum alteri atque inter se omnis committere.
Cum placuisset Palatinis ludis spectaculo egressum meridie aggredi, primas sibi partes Cassius Chaerea tribunus cohortis praetoriae depoposcit, quem Gaius seniorem jam et mollem et effeminatum denotare omni probro consuerat et modo signum petenti "Priapum" aut "Venerem" dare, modo ex aliqua causa agenti gratias osculandam manum offerre formatam commotamque in obscaenum modum.
[57] Futurae caedis multa prodigia exstiterunt. Olympiae simulacrum jovis, quod dissolvi transferrique Romam placuerat, tantum cachinnum repente edidit, ut machinis labefactis opifices diffugerint; supervenitque ilico quidam Cassius nomine, jussum se somnio affirmans immolare taurum jovi. Capitolium Capuae Id. Mart. de caelo tactum est, item Romae cella Palatini atriensis. Nec defuerunt qui conjectarent altero ostento periculum a custodibus domino portendi, altero caedem rursus insignem, qualis eodem die facta quondam fuisset. Consulenti quoque de genitura sua Sulla mathematicus certissimam necem appropinquare affirmavit. Monuerunt et Fortunae Antiatinae, ut a Cassio caveret; qua causa ille Cassium Longinum Asiae tum proconsulem occidendum delegaverat, immemor Chaeream Cassium nominari. Pridie quam periret, somniavit consistere se in caelo juxta solium jovis impulsumque ab eo dextri pedis pollice et in terras praecipitatum. Prodigiorum loco habita sunt etiam, quae forte illo ipso die paulo prius acciderant. Sacrificans respersus est phoenicopteri sanguine; et pantomimus Mnester tragoediam saltavit, quam olim Neoptolemus tragoedus ludis, quibus rex Macedonum Philippus occisus est, egerat; et cum in Laureolo mimo, in quo a[u]ctor proripiens se ruina sanguinem vomit, plures secundarum certatim experimentum artis darent, cruore scaena abundavit. Parabatur et in noctem spectaculum, quo argumenta inferorum per Aegyptios et Aethiopas explicarentur.
[58] VIIII. Kal. Febr. hora fere septima cunctatus an ad prandium surgeret marcente adhuc stomacho pridiani cibi onere, tandem suadentibus amicis egressus est. Cum in crypta, per quam transeundum erat, pueri nobiles ex Asia ad edendas in scaena operas evocati praepararentur, ut eos inspiceret hortareturque restitit, ac nisi princeps gregis algere se diceret, redire ac repraesentare spectaculum voluit. Duplex dehinc fama est: alii tradunt adloquenti pueros a tergo Chaeream cervicem gladio caesim graviter percussisse praemissa voce: "hoc age!" Dehinc Cornelium Sabinum, alterum e conjuratis, tribunum ex adverso trajecisse pectus; alii Sabinum summota per conscios centuriones turba signum more militiae petisse et Gaio "Iovem" dante Chaeream exclamasse: "accipe ratum!" Respicientique maxillam ictu discidisse. Iacentem contractisque membris clamitantem se vivere ceteri vulneribus triginta confecerunt; nam signum erat omnium: "repete!" Quidam etiam per obscaena ferrum adegerunt. Ad primum tumultum lecticari cum asseribus in auxilium accucurrerunt, mox Germani corporis custodes, ac nonnullos ex percussoribus, quosdam etiam senatores innoxios interemerunt.
[59] Vixit annis viginti novem, imperavit triennio et decem mensibus diebusque octo. Cadaver eius clam in hortos Lamianos asportatum et tumultuario rogo semiambustum levi caespite obrutum est, postea per sorores ab exilio reversas erutum et crematum sepultumque. Satis constat, prius quam id fieret, hortorum custodes umbris inquietatos; in ea quoque domo, in qua occubuerit, nullam noctem sine aliquo terrore transactam, donec ipsa domus incendio consumpta sit. Perit una et uxor Caesonia gladio a centurione confossa et filia parieti illisa.
[60] Condicionem temporum illorum etiam per haec aestimare quivis possit. Nam neque caede vulgata statim creditum est, fuitque suspicio ab ipso Gaio famam caedis simulatam et emissam, ut eo pacto hominum erga se mentes deprehenderet; neque conjurati cuiquam imperium destinaverunt; et senatus in asserenda libertate adeo consensit, ut consules primo non in curiam, quia Julia vocabatur, sed in Capitolium convocarent, quidam vero sententiae loco abolendam Caesarum memoriam ac diruenda templa censuerint. Observatum autem notatumque est in primis Caesares omnes, quibus Gai praenomen fuerit, ferro perisse, jam inde ab eo, qui Cinnanis temporibus sit occisus.
SVETONI TRANQVILII VITA DIVI CLAVDI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46
[1] Patrem Claudi Caesaris Drusum, olim Decimum mox Neronem praenomine, Livia, cum Augusto gravida nupsisset, intra mensem tertium peperit, fuitque suspicio ex vitrico per adulterii consuetudinem procreatum. Statim certe vulgatus est versus:
Τοῖς εὐτυχοῦσι καὶ τρίμηνα παιδία.
Is Drusus in quaesturae praeturaeque honore dux Raetici, deinde Germanici belli Oceanum septemtrionalem primus Romanorum ducum navigavit transque Rhenum fossas navi et immensi operis effecit, quae nunc adhuc Drusinae vocantur. Hostem etiam frequenter caesum ac penitus in intimas solitudines actum non prius destitit insequi, quam species barbarae mulieris humana amplior victorem tendere ultra sermone Latino prohibuisset. Quas ob res ovandi jus et triumphalia ornamenta percepit; ac post praeturam confestim inito consulatu atque expeditione repetita supremum diem morbo obiit in aestivis castris, quae ex eo Scelerata sunt appellata. Corpus eius per municipiorum coloniarumque primores suscipientibus obviis scribarum decuriis ad urbem devectum sepultumque est in campo Martio. Ceterum exercitus honorarium ei tumulum excitavit, circa quem deinceps stato die quotannis miles decurreret Galliarumque civitates publice supplicarent. Praeterea senatus inter alia complura marmoreum arcum cum tropaeis via Appia decrevit et Germanici cognomen ipsi posterisque eius. Fuisse autem creditur non minus gloriosi quam civilis animi; nam ex hoste super victorias opima quoque spolia captasse summoque saepius discrimine duces Germanorum tota acie insectatus; nec dissimulasse umquam pristinum se rei p. statum, quandoque posset, restituturum. Unde existimo nonnullos tradere ausos, suspectum eum Augusto revocatumque ex provincia et quia cunctaretur, interceptum veneno. Quod equidem magis ne praetermitterem rettuli, quam quia verum aut veri simile putem, cum Augustus tanto opere et vivum dilexerit, ut coheredem semper filiis instituerit, sicut quondam in senatu professus est, et defunctum ita pro contione laudaverit, ut deos precatus sit, similes ei Caesares suos facerent sibique tam honestum quandoque exitum darent quam illi dedissent. Nec contentus elogium tumulo eius versibus a se compositis insculpsisse, etiam vitae memoriam prosa oratione composuit. Ex Antonia minore complures quidem liberos tulit, verum tres omnino reliquit: Germanicum, Livillam, Claudium.
[2] Claudius natus est Jullo Antonio Fabio Africano conss. Kal. Aug. Luguduni eo ipso die quo primum ara ibi Augusto dedicata est, appellatusque Tiberius Claudius Drusus. Mox fratre maiore in Juliam familiam adoptato Germanici cognomen assumpsit. Infans autem relictus a patre ac per omne fere pueritiae atque adulescentiae tempus variis et tenacibus morbis conflictatus est, adeo ut animo simul et corpore hebetato ne progressa quidem aetate ulli publico privatoque muneri habilis existimaretur. Diu atque etiam post tutelam receptam alieni arbitrii et sub paedagogo fuit; quem barbarum et olim superiumentarium ex industria sibi appositum, ut se quibuscumque de causis quam saevissime coerceret, ipse quodam libello conqueritur. Ob hanc eandem valitudinem et gladiatorio munere, quod simul cum fratre memoriae patris edebat, palliolatus novo more praesedit; et togae virilis die circa mediam noctem sine sollemni officio lectica in Capitolium latus est.
[3] Disciplinis tamen liberalibus ab aetate prima non mediocrem operam dedit ac saepe experimenta cuiusque etiam publicavit. Verum ne sic quidem quicquam dignitatis assequi aut spem de se commodiorem in posterum facere potuit. Mater Antonia portentum eum hominis dictitabat, nec absolutum a natura, sed tantum incohatum; ac si quem socordiae argueret, stultiorem aiebat filio suo Claudio. Avia Augusta pro despectissimo semper habuit, non affari nisi rarissime, non monere nisi acerbo et brevi scripto aut per internuntios solita. Soror Livilla cum audisset quandoque imperaturum, tam iniquam et tam indignam sortem p. R. palam et clare detestata est. Nam avunculus maior Augustus quid de eo in utramque partem opinatus sit, quo certius cognoscatur, capita ex ipsius epistulis posui.
[4] "Collocutus sum cum Tiberio, ut mandasti, mea Livia, quid nepoti tuo Tiberio faciendum esset ludis Martialibus. Consentit autem uterque nostrum, semel nobis esse statvendum, quod consilium in illo sequamur. Nam si est artius, ut ita dicam, holocleros, quid est quod dubitemus, quin per eosdem articulos et gradus producendus sit, per quos frater eius productus sit? Sin autem ἠλαττῶσθαι sentimus eum et βεβλάφθαι καὶ εἰς τὴν τοῦ σώματος καὶ εἰς τὴν τῆς ψυχῆς ἀρτιότητα, praebenda materia deridendi et illum et nos non est hominibus τὰ τοιαῦτα σκώπτειν καὶ μυκτηρίζειν εἰωθόσιν. Nam semper aestuabimus, si de singulis articulis temporum deliberabimus, μὴ προϋποκειμένου ἡμῖν posse arbitremur eum gerere honores necne. In praesentia tamen quibus de rebus consulis, curare eum ludis Martialibus triclinium sacerdotum non displicet nobis, si est passurus se ab Silvani filio homine sibi affini admoneri, ne quid faciat quod conspici et derideri possit. Spectare eum circenses ex pulvinari non placet nobis; expositus enim in fronte prima spectaculorum conspicietur. In Albanum montem ire eum non placet nobis aut esse Romae Latinarum diebus. Cur enim non praeficitur urbi, si potest sequi fratrem suum in montem? Habes nostras, mea Livia, sententias, quibus placet semel de tota re aliquid constitui, ne semper inter spem et metum fluctuemur. Licebit autem, si voles, Antoniae quoque nostrae des hanc partem epistulae huius legendam."
Rursus alteris litteris: "Tiberium adulescentem ego vero, dum tu aberis, cotidie invitabo ad cenam, ne solus cenet cum suo Sulpicio et Athenodoro. Qui vellem diligentius et minus μετεώρως deligeret sibi aliquem, cuius motum et habitum et incessum imitaretur. Misellus ἀτυχεῖ nam ἐν τοῖς σπουδαίοις, ubi non aberravit eius animus, satis apparet ἡ τῆς ψυχῆς αὐτοῦ εὐγένεια."
Item tertiis litteris: "Tiberium nepotem tuum placere mihi declamantem potuisse, peream nisi, mea Livia, admiror. Nam qui tam ἀσαφῶς loquatur, qui possit cum declamat σαφῶς dicere quae dicenda sunt, non video." Nec dubium est, quid post haec Augustus constituerit, et reliquerit eum nullo praeter auguralis sacerdotii honore impertitum ac ne heredem quidem nisi inter tertios ac paene extraneos e parte sexta nuncuparet, legato quoque non amplius quam octingentorum sestertiorum prosecutus.
[5] Tiberius patruus petenti honores consularia ornamenta detulit; sed instantius legitimos flagitanti id solum codicillis rescripsit, quadraginta aureos in Saturnalia et Sigillaria misisse ei. Tunc demum abjecta spe dignitatis ad otium concessit, modo in hortis et suburbana domo, modo in Campaniae seccessu delitescens, atque ex contubernio sordidissimorum hominum super veterem segnitiae notam ebrietatis quoque et aleae infamiam subiit, cum interim, quanquam hoc modo agenti, numquam aut officium hominum aut reverentia publice defuit.
[6] Equester ordo bis patronum cum perferendae pro se legationis elegit, semel cum deportandum Romam corpus Augusti umeris suis ab consulibus exposceret, iterum cum oppressum Seianum apud eosdern gratularetur; quin et spectaculis advenienti assurgere et lacernas deponere solebat. Senatus quoque, ut ad numerum sodalium Augustalium sorte ductorum extra ordinem adiceretur, censuit et mox ut domus ei, quam incendio amiserat, publica impensa restitueretur, dicendaeque inter consulares sententiae jus esset. Quod decretum abolitum est, excusante Tiberio imbecillitatem eius ac damnum liberalitate sua resarsurum pollicente. Qui tamen moriens et in tertiis heredibus eum ex parte tertia nuncupatum, legato etiam circa sestertium vicies prosecutus, commendavit insuper exercitibus ac senatui populoque R. inter ceteras necessitudines nominatim.
[7] Sub Gaio demum fratris filio secundam existimationem circa initia imperii omnibus lenociniis colligente honores auspicatus consulatum gessit una per duos menses, evenitque ut primitus ingredienti cum fascibus Forum praetervolans aquila dexteriore umero consideret. Sortitus est et de altero consulatu in quartum annum; praeseditque nonnumquam spectaculis in Gai vicem, adclamante populo: "Feliciter" partim "patruo imperatoris" partim "Germanici fratri!"
[8] Nec eo minus contumeliis obnoxius vixit. Nam et si paulo serius ad praedictam cenae horam occurrisset, non nisi aegre et circuito demum triclinio recipiebatur, et quotiens post cibum addormisceret, quod ei fere accidebat, olearum aut palmularum ossibus incessebatur, interdum ferula flagrove velut per ludum excitabatur a copreis. Solebant et manibus stertentis socci induci, ut repente expergefactus faciem sibimet confricaret.
[9] Sed ne discriminibus quidem caruit. Primum in ipso consulatu, quod Neronis et Drusi fratrum Caesaris statuas segnius locandas ponendasque curasset, paene honore summotus est; deinde extraneo vel etiam domesticorum aliquo deferente assidue varieque inquietatus. Cum vero detecta esset Lepidi et Gaetulici conjuratio, missus in Germaniam inter legatos ad gratulandum etiam vitae periculum adiit, indignante ac fremente Gaio patruum potissimum ad se missum quasi ad puerum regendum, adeo ut non defuerint, qui traderent praecipitatum quoque in flumen, sic ut vestitus advenerat. Atque ex eo numquam non in senatu novissimus consularium sententiam dixit, ignominiae causa post omnes interrogatus. Etiam cognitio falsi testamenti recepta est, in quo et ipse signaverat. Postremo sestertium octogies pro introitu novi sacerdotii coactus impendere, ad eas rei familiaris angustias decidit, ut cum obligatam aerario fidem liberare non posset, in vacuum lege praediatoria venalis pependerit sub edicto praefectorum.
[10] Per haec ac talia maxima aetatis parte transacta quinquagesimo anno imperium cepit quantumvis mirabili casu. Exclusus inter ceteros ab insidiatoribus Gai, cum quasi secretum eo desiderante turbam submoverent, in diaetam, cui nomen est Hermaeum, recesserat; neque multo post rumore caedis exterritus prorepsit ad solarium proximum interque praetenta foribus vela se abdidit. Latentem discurrens forte gregarius miles, animadversis pedibus, studio sciscitandi quisnam esset, agnovit extractumque et prae metu ad genua sibi accidentem imperatorem salutavit. Hinc ad alios commilitones fluctuantes nec quicquam adhuc quam frementes perduxit. Ab his lecticae impositus et, quia sui diffugerant vicissim succollantibus in castra delatus est tristis ac trepidus, miserante obvia turba quasi ad poenam raperetur insons. Receptus intra vallum inter excubias militum pernoctavit, aliquanto minore spe quam fiducia. Nam consules cum senatu et cohortibus urbanis forum Capitoliumque occupaverant asserturi communem libertatem; accitusque et ipse per tr. pl. in curiam ad suadenda quae viderentur, vi se et necessitate teneri respondit. Verum postero die et senatu segniore in exequendis conatibus per taedium ac dissensionem diversa censentium et multitudine, quae circumstabat, unum rectorem jam et nominatim exposcente, armatos pro contione jurare in nomen suum passus est promisitque singulis quina dena sestertia, primus Caesarum(←) fidem militis etiam praemio(賄賂) pigneratus(手に入れる).
[11] Imperio stabilito nihil antiquius duxit quam id biduum, quo de mutando rei p. statu haesitatum erat, memoriae eximere. Omnium itaque factorum dictorumque in eo veniam et oblivionem in perpetuum sanxit ac praestitit, tribunis modo ac centurionibus paucis e conjuratorum in Gaium numero interemptis, exempli simul causa et quod suam quoque caedem depoposcisse cognoverat. Conversus hinc ad officia pietatis jus jurandum neque sanctius sibi neque crebrius instituit quam per Augustum. Aviae Liviae divinos honores et circensi pompa currum elephantorum Augustino similem decernenda curavit; parentibus inferias publicas, et hoc amplius patri circenses annuos natali die, matri carpentum, quo per circum duceretur, et cognomen Augustae ab viva recusatum. At in fratris memoriam per omnem occasionem celebratam comoediam quoque Graecam Neapolitano certamine docuit ac de sententia judicum coronavit. Ne Marcum quidem Antonium inhonoratum ac sine grata mentione transmisit, testatus quondam per edictum, tanto impensius petere se ut natalem patris Drusi celebrarent, quod idem esset et aui sui Antoni. Tiberio marmoreum arcum juxta Pompei theatrum, decretum quidem olim a senatu verum omissum, peregit. Gai quoque etsi acta omnia rescidit, diem tamen necis, quamvis exordium principatus sui, vetuit inter festos referri.
[12] At in semet augendo parcus atque civilis praenomine Imperatoris abstinuit, nimios honores recusavit, sponsalia filiae natalemque geniti nepotis silentio ac tantum domestica religione transegit. Neminem exulum nisi ex senatus auctoritate restituit. Ut sibi in curiam praefectum praetori tribunosque militum secum inducere liceret utque rata essent quae procuratores sui in judicando statuerent, precario exegit. Jus nundinarum in privata praedia a consulibus petit. Cognitionibus magistratuum ut unus e consiliariis frequenter interfuit; eosdem spectacula edentes surgens et ipse cum cetera turba voce ac manu veneratus est. Tribunis plebis adeuntibus se pro tribunali excusavit, quod propter angustias non posset audire eos nisi stantes. Quare in brevi spatio tantum amoris favorisque collegit, ut cum profectum eum Ostiam perisse ex insidiis nuntiatum esset, magna consternatione populus et militem quasi proditorem et senatum quasi parricidam diris execrationibus incessere non ante destiterit, quam unus atque alter et mox plures a magistratibus in rostra producti salvum et appropinquare confirmarent.
[13] Nec tamen expers insidiarum usque quaque permansit, sed et a singulis et per factionem et denique civili bello infestatus est. E plebe homo nocte media juxta cubiculum eius cum pugione deprehensus est; reperti et equestris ordinis duo in publico cum dolone ac venatorio cultro praestolantes, alter ut egressum theatro, alter ut sacrificantem apud Martis aedem adoreretur. Conspiraverunt autem ad res novas Gallus Asinius et Statilius Corvinus, Pollionis ac Messalae oratorum nepotes, assumptis compluribus libertis ipsius atque servis. Bellum civile movit Furius Camillus Scribonianus Delmatiae legatus; verum intra quintum diem oppressus est legionibus, quae sacramentum mutaverant, in paenitentiam religione conversis, postquam denuntiato ad novum imperatorem itinere casu quodam ac divinitus neque aquila ornari neque signa convelli moverique potuerunt.
[14] Consulatus super pristinum quattuor gessit; ex quibus duos primos junctim, sequentes per intervallum quarto quemque anno, semenstrem novissimum, bimenstres ceteros, tertium autem novo circa principem exemplo in locum demortui suffectus. Jus et consul et extra honorem laboriosissime dixit, etiam suis suorumque diebus sollemnibus, nonnumquam festis quoque antiquitus et religiosis. Nec semper praescripta legum secutus duritiam lenitatemve multarum ex bono et aequo, perinde ut afficeretur, moderatus est; nam et iis, qui apud privatos judices plus petendo formula excidissent, restituit actiones et in maiore fraude convictos legitimam poenam supergressus ad bestias condemnavit.
[15] In cognoscendo autem ac decernendo mira varietate animi fuit, modo circumspectus et sagax, interdum inconsultus ac praeceps, nonnumquam frivolus amentique similis. Cum decurias rerum actu expungeret, eum, qui dissimulata vacatione quam beneficio liberorum habebat responderat, ut cupidum judicandi dimisit; alium interpellatum ab adversariis de propria lite negantemque cognitionis rem sed ordinari juris esse, agere causam confestim apud se coegit, proprio negotio documentum daturum, quam aequus judex in alieno negotio futurus esset. Feminam non agnoscentem filium suum dubia utrimque argumentorum fide ad confessionem compulit indicto matrimonio juvenis. Absentibus secundum praesentes facillime dabat, nullo dilectu culpane quis an aliqua necessitate cessasset. Proclamante quodam praecidendas falsario manus, carnificem statim acciri cum machaera mensaque lanionia flagitavit. Peregrinitatis reum orta inter advocatos levi contentione, togatumne an palliatum dicere causam oporteret, quasi aequitatem integram ostentans, mutare habitum saepius et prout accusaretur defendereturve, jussit. De quodam etiam negotio ita ex tabella pronuntiasse creditur, secundum eos se sentire, qui vera proposuissent. Propter quae usque eo eviluit, ut passim ac propalam contemptui esset. Excusans quidam testem e provincia ab eo vocatum negavit praesto esse posse dissimulata diu causa; ac post longas demum interrogationes: "Mortuus est," inquit, "puto, licuit." Alius gratias agens quod reum defendi pateretur, adjecit: "Et tamen fieri solet." Illud quoque a maioribus natu audiebam, adeo causidicos patientia eius solitos abuti, ut discedentem e tribunali non solum voce revocarent, sed et lacinia togae retenta, interdum pede apprehenso detinerent. Ac ne cui haec mira sint, litigatori Graeculo vox in altercatione excidit: Καὶ σὺ γέρων εἶ καὶ μωρός. Equitem quidem Romanum obscaenitatis in feminas reum, sed falso et ab impotentibus inimicis conficto crimine, satis constat, cum scorta meritoria citari adversus se et audiri pro testimonio videret, graphium et libellos, quos tenebat in manu, ita cum magna stultitiae et saevitiae exprobratione jecisse in faciem eius, ut genam non leviter perstrinxerit.
[16] Gessit et censuram intermissam diu post Plancum Paulumque censores, sed hanc quoque inaequabiliter varioque et animo et eventu. Recognitione equitum juvenem probri plenum, sed quem pater probatissimum sibi affirmabat, sine ignominia dimisit, habere dicens censorem suum; alium corruptelis adulteriisque famosum nihil amplius quam monuit, ut aut parcius aetatulae indulgeret aut certe cautius; addiditque: "quare enim ego scio, quam amicam habeas?" Et cum orantibus familiaribus dempsisset cuidam appositam notam: "litura tamen," inquit, "extet." Splendidum virum Graeciaeque provinciae principem, verum Latini sermonis ignarum, non modo albo judicum erasit, sed in peregrinitatem redegit. Nec quemquam nisi sua voce, utcumque quis posset, ac sine patrono rationem vitae passus est reddere. Notavitque multos, et quosdam inopinantes et ex causa novi generis, quod se inscio ac sine commeatu Italia excessissent; quendam vero et quod comes regis in provincia fuisset, referens, maiorum temporibus Rabirio Postumo Ptolemaeum Alexandriam crediti servandi causa secuto crimen maiestatis apud judices motum. Plures notare conatus, magna inquisitorum neglegentia sed suo maiore dedecore, innoxios fere repperit, quibuscumque caelibatum aut orbitatem aut egestatem obiceret, maritos, patres, opulentos se probantibus; eo quidem, qui sibimet vim ferro intulisse arguebatur, illaesum corpus veste deposita ostentante. Fuerunt et illa in censura eius notabilia, quod essedum argenteum sumptuose fabricatum ac venale ad Sigillaria redimi concidique coram imperavit; quodque uno die XX edicta proposuit, inter quae duo, quorum altero admonebat, ut uberi vinearum proventu bene dolia picarentur; altero, nihil aeque facere ad viperae morsum quam taxi arboris sucum.
[17] Expeditionem unam omnino suscepit eamque modicam. Cum decretis sibi a senatu ornamentis triumphalibus leviorem maiestati principali titulum arbitraretur velletque justi triumphi decus, unde acquireret Britanniam potissimum elegit, neque temptatam ulli post Divum Julium et tunc tumultuantem ob non redditos transfugas. Huc cum ab Ostia navigaret, vehementi circio bis paene demersus est, prope Liguriam juxtaque Stoechadas insulas. Quare a Massilia Gesoriacum usque pedestri itinere confecto inde transmisit ac sine ullo proelio aut sanguine intra paucissimos dies parte insulae in deditionem recepta, sexto quam profectus erat mense Romam rediit triumphavitque maximo apparatu. Ad cuius spectaculum commeare in urbem non solum praesidibus provinciarum permisit, verum etiam exulibus quibusdam; atque inter hostilia spolia navalem coronam fastigio Palatinae domus juxta civicam fixit, trajecti et quasi domiti Oceani insigne. Currum eius Messalina uxor carpento secuta est; secuti et triumphalia ornamenta eodem bello adepti, sed ceteri pedibus et in praetexta, M. Crassus Frugi equo phalerato et in veste palmata, quod eum honorem iteraverat.
[18] Urbis annonaeque curam sollicitissime semper egit. Cum Aemiliana pertinacius arderent, in diribitorio duabus noctibus mansit ac deficiente militum ac familiarum turba auxilio plebem per magistratus ex omnibus vicis convocavit ac positis ante se cum pecunia fiscis ad subveniendum hortatus est, repraesentans pro opera dignam cuique mercedem. Artiore autem annona ob assiduas sterilitates detentus quondam medio foro a turba conviciisque et simul fragminibus panis ita infestatus, ut aegre nec nisi postico evadere in Palatium valuerit, nihil non excogitavit ad invehendos etiam tempore hiberno commeatus. Nam et negotiatoribus certa lucra proposuit suscepto in se damno, si cui quid per tempestates accidisset, et naves mercaturae causa fabricantibus magna commoda constituit pro condicione cuiusque: [19] civi vacationem legis Papiae Poppaeae, Latino jus Quiritium, feminis jus IIII liberorum; quae constituta hodieque servantur.
[20] Opera magna potius necessaria quam multa perfecit, sed vel praecipua: ductum aquarum a Gaio incohatum, item emissarium Fucini lacus portumque Ostiensem, quanquam sciret ex iis alterum ab Augusto precantibus assidue Marsis negatum, alterum a Divo Julio saepius destinatum ac propter difficultatem omissum. Claudiae aquae gelidos et uberes fontes, quorum alteri Caeruleo, alteri Curtio et Albudigno nomen est, simulque rivum Anienis novi lapideo opere in urbem perduxit divisitque in plurimos et ornatissimos lacus. Fucinum aggressus est non minus compendii spe quam gloriae, cum quidam privato sumptu emissuros se repromitterent, si sibi siccati agri concederentur. Per tria autem passuum milia partim effosso monte partim exciso canalem absoluit aegre et post undecim annos, quamvis continuis XXX hominum milibus sine intermissione operantibus. Portum Ostiae exstruxit circumducto dextra sinistraque brachio et ad introitum profundo jam solo mole objecta; quam quo stabilius fundaret, navem ante demersit, qua magnus obeliscus ex Aegypto fuerat advectus, congestisque pilis superposuit altissimam turrem in exemplum Alexandrini Phari, ut ad nocturnos ignes cursum navigia dirigerent.
[21] Congiaria populo saepius distribuit. Spectacula quoque complura et magnifica edidit, non usitata modo ac solitis locis, sed et commenticia et ex antiquitate repetita, et ubi praeterea nemo ante eum. Ludos dedicationis Pompeiani theatri, quod ambustum restitverat, e tribunali posito in orchestra commisit, cum prius apud superiores aedes supplicasset perque mediam caueam sedentibus ac silentibus cunctis descendisset. Fecit et saeculares, quasi anticipatos ab Augusto nec legitimo tempori reservatos, quamvis ipse in historiis suis prodat, intermissos eos Augustum multo post diligentissime annorum ratione subducta in ordinem redegisse. Quare vox praeconis irrisa est inuitantis more sollemni ad ludos, quos nec spectasset quisquam nec spectaturus esset, cum superessent adhuc qui spectaverant, et quidam histrionum producti olim tunc quoque producerentur. Circenses frequenter etiam in Vaticano commisit, nonnumquam interjecta per quinos missus venatione. Circo vero maximo marmoreis carceribus auratisque metis, quae utraque et tofina ac lignea antea fuerant, exculto propria senatoribus constituit loca promiscue spectare solitis; ac super quadrigarum certamina Troiae lusum exhibuit et Africanas, conficiente turma equitum praetorianorum, ducibus tribunis ipsoque praefecto; praeterea Thessalos equites, qui feros tauros per spatia circi agunt insiliuntque defessos et ad terram cornibus detrahunt. Gladiatoria munera plurifariam ac multiplicia exhibuit: anniversarium in castris praetorianis sine venatione apparatuque, justum atque legitimum in Saeptis; ibidem extraordinarium et breve dierumque paucorum, quodque appellare coepit "sportulam," quia primum daturus edixerat, velut ad subitam condictamque cenulam inuitare se populum. Nec ullo spectaculi genere communior aut remissior erat, adeo ut oblatos victoribus aureos prolata sinistra pariter cum vulgo voce digitisque numeraret ac saepe hortando rogandoque ad hilaritatem homines provocaret, dominos identidem appellans, immixtis interdum frigidis et arcessitis jocis; qualis est ut cum Palumbum postulantibus daturum se promisit, si captus esset. Illud plane quantumvis salubriter et in tempore: cum essedario, pro quo quattuor fili deprecabantur, magno omnium fauore indulsisset rudem, tabulam ilico misit admonens populum, quanto opere liberos suscipere deberet, quos videret et gladiatori praesidio gratiaeque esse. Edidit et in Martio campo expugnationem direptionemque oppidi ad imaginem bellicam et deditionem Britanniae regum praeseditque paludatus. Quin et emissurus Fucinum lacum naumachiam ante commisit. Sed cum proclamantibus naumachiariis: "Have imperator, morituri te salutant!" Respondisset: "Aut non," neque post hanc vocem quasi venia data quisquam dimicare vellet, diu cunctatus an omnes igni ferroque absumeret, tandem e sede sua prosiluit ac per ambitum lacus non sine foeda vacillatione discurrens partim minando partim adhortando ad pugnam compulit. Hoc spectaculo classis Sicula et Rhodia concurrerunt, duodenarum triremium singulae, exciente bucina Tritone argenteo, qui e medio lacu per machinam emerserat.
[22] Quaedam circa caerimonias civilemque et militarem morem, item circa omnium ordinum statum domi forisque aut correxit aut exoleta revocavit aut etiam nova instituit. In cooptandis per collegia sacerdotibus neminem nisi juratus nominavit; observavitque sedulo, ut quotiens terra in urbe movisset, ferias advocata contione praetor indiceret, utque dira aue in Capitolio visa obsecratio haberetur, eamque ipse jure maximi pontificis pro rostris populo praeiret summotaque operariorum seruorumque turba.
[23] Rerum actum diuisum antea in hibernos aestiuosque menses coniunxit. Juris dictionem de fidei commissis quotannis et tantum in urbe delegari magistratibus solitam in perpetuum atque etiam per provincias potestatibus demandavit. Capiti Papiae Poppaeae legis a Tiberio Caesare, quasi sexagenarii generare non possent, addito obrogavit. Sanxit ut pupillis extra ordinem tutores a consulibus darentur, utque ii, quibus a magistratibus provinciae interdicerentur, urbe quoque et Italia summoverentur. Ipse quosdam novo exemplo relegavit, ut ultra lapidem tertium vetaret egredi ab urbe. De maiore negotio acturus in curia medius inter consulum sellas tribunicio subsellio sedebat. Commeatus a senatu peti solitos benefici sui fecit.
[24] Ornamenta consularia etiam procuratoribus ducenariis indulsit. Senatoriam dignitatem recusantibus equestrem quoque ademit. Latum clavum, quamvis initio affirmasset non lecturum se senatorem nisi civis R. abnepotem, etiam libertini filio tribuit, sed sub condicione si prius ab equite R. adoptatus esset; ac sic quoque reprehensionem uerens, et Appium Caecum censorem, generis sui proauctorem, libertinorum filios in senatum adlegisse docuit, ignarus temporibus Appi et deinceps aliquamdiu libertinos dictos non ipsos, qui manu emitterentur, sed ingenuos ex his procreatos. Collegio quaestorum pro stratura viarum gladiatorium munus iniunxit detractaque Ostiensi et Gallica provincia curam aerari Saturni reddidit, quam medio tempore praetores aut, uti nunc, praetura functi sustinverant. Triumphalia ornamenta Silano, filiae suae sponso, nondum puberi dedit, maioribus vero natu tam multis tamque facile, ut epistula communi legionum nomine extiterit petentium, ut legatis consularibus simul cum exercitu et triumphalia darentur, ne causam belli quoquo modo quaererent. Aulo Plautio etiam ovationem decreuit ingressoque urbem obviam progressus et in Capitolium eunti et inde rursus reuertenti latus texit. Gabinio Secundo Cauchis gente Germanica superatis cognomen Cauchius usurpare concessit.
[25] Equestris militias ita ordinavit, ut post cohortem alam, post alam tribunatum legionis daret; stipendiaque instituit et imaginariae militiae genus, quod vocatur "supra numerum," quo absentes et titulo tenus fungerentur. Milites domus senatorias salutandi causa ingredi etiam patrum decreto prohibuit. Libertinos, qui se pro equitibus R. agerent, publicavit, ingratos et de quibus patroni quererentur revocavit in servitutem advocatisque eorum negavit se adversus libertos ipsorum jus dicturum. Cum quidam aegra et affecta mancipia in insulam Aesculapi taedio medendi exponerent, omnes qui exponerentur liberos esse sanxit, nec redire in dicionem domini, si convaluissent; quod si quis necare quem mallet quam exponere, caedis crimine teneri. Viatores ne per Italiae oppida nisi aut pedibus aut sella aut lectica transirent, monuit edicto. Puteolis et Ostiae singulas cohortes ad arcendos incendiorum casus collocavit. Peregrinae condicionis homines vetuit usurpare Romana nomina dum taxat gentilicia. Civitatem R. usurpantes in campo Esquilino securi percussit. provincias Achaiam et Macedoniam, quas Tiberius ad curam suam transtulerat, senatui reddidit. Lyciis ob exitiabiles inter se discordias libertatem ademit, Rhodiis ob paenitentiam veterum delictorum reddidit. Iliensibus quasi Romanae gentis auctoribus tributa in perpetuum remisit recitata vetere epistula Graeca senatus populique R. Seleuco regi amicitiam et societatem ita demum pollicentis, si consanguineos suos Ilienses ab omni onere immunes praestitisset. Judaeos impulsore Chresto assidue tumultuantis Roma expulit. Germanorum legatis in orchestra sedere permisit, simplicitate eorum et fiducia commotus, quod in popularia deducti, cum animaduertissent Parthos et Armenios sedentis in senatu, ad eadem loca sponte transierant, nihilo deteriorem virtutem aut condicionem suam praedicantes. Druidarum religionem apud Gallos dirae immanitatis et tantum civibus sub Augusto interdictam penitus abolevit; contra sacra Eleusinia etiam transferre ex Attica Romam conatus est, templumque in Sicilia Veneris Erycinae vetustate conlapsum ut ex aerario pop. R. reficeretur, auctor fuit. Cum regibus foedus in foro icit porca caesa ac vetere fetialium praefatione adhibita. Sed et haec et cetera totumque adeo ex parte magna principatum non tam suo quam uxorum libertorumque arbitrio administravit, talis ubique plerumque, qualem esse eum aut expediret illis aut liberet.
[26] Sponsas admodum adulescens duas habuit: Aemiliam Lepidam Augusti proneptem, item Liviam Medullinam, cui et cognomen Camillae erat, e genere antiquo dictatoris Camilli. Priorem, quod parentes eius Augustum offenderant, virginem adhuc repudiavit, posteriorem ipso die, qui erat nuptiis destinatus, ex valitudine amisit. Uxores deinde duxit Plautiam Vrgulanillam triumphali et mox Aeliam Paetinam consulari patre. Cum utraque diuortium fecit, sed cum Paetina ex levibus offensis, cum Vrgulanilla ob libidinum probra et homicidii suspicionem. Post has Valeriam Messalinam, Barbati Messalae consobrini sui filiam, in matrimonium accepit. Quam cum comperisset super cetera flagitia atque dedecora C. Silio etiam nupsisse dote inter auspices consignata, supplicio affecit confirmavitque pro contione apud praetorianos, quatenus sibi matrimonia male cederent, permansurum se in caelibatu, ac nisi permansisset, non recusaturum confodi manibus ipsorum. Nec durare valuit quin de condicionibus continuo tractaret, etiam de Paetinae, quam olim exegerat, deque Lolliae Paulinae, quae C. Caesari nupta fuerat. Verum illecebris Agrippinae, Germanici fratris sui filiae, per jus osculi et blanditiarum occasiones pellectus in amorem, subornavit proximo senatu qui censerent, cogendum se ad ducendum eam uxorem, quasi rei p. maxime interesset, dandamque ceteris veniam talium coniugiorum, quae ad id tempus incesta habebantur. Ac vix uno interposito die confecit nuptias, non repertis qui sequerentur exemplum, excepto libertino quodam et altero primipilari, cuius nuptiarum officium et ipse cum Agrippina celebravit.
[27] Liberos ex tribus uxoribus tulit: ex Vrgulanilla Drusum et Claudiam, ex Paetina Antoniam, ex Messalina Octaviam et quem primo Germanicum, mox Britannicum cognominavit. Drusum prope jam puberem amisit piro per lusum in sublime jactato et hiatu oris excepto strangulatum, cum ei ante paucos dies filiam Seiani despondisset. Quo magis miror fuisse qui traderent fraude a Seiano necatum. Claudiam ex liberto suo Botere conceptam, quamvis ante quintum mensem diuortii natam alique coeptam, exponi tamen ad matris ianuam et nudam jussit abici. Antoniam Cn. Pompeio Magno, deinde Fausto Sullae, nobilissimis juvenibus, Octaviam Neroni priuigno suo collocavit, Silano ante desponsam. Britannicum vicesimo imperii die inque secundo consulatu, natum sibi paruulum etiam tum, et militi pro contione manibus suis gestans et plebi per spectacula gremio aut ante se retinens assidue commendabat faustisque ominibus cum adclamantium turba prosequebatur. E generis Neronem adoptavit, Pompeium atque Silanum non recusavit modo, sed et interemit.
[28] Libertorum praecipue suspexit Posiden spadonem, quem etiam Britannico triumpho inter militares viros hasta pura donavit; nec minus Felicem, quem cohortibus et alis provinciaeque Judaeae praeposuit, trium reginarum maritum; et Harpocran, cui lectica per urbem vehendi spectaculaque publice edendi jus tribuit; ac super hos Polybium ab studiis, qui saepe inter duos consules ambulabat; sed ante omnis Narcissum ab epistulis et Pallantem a rationibus, quos decreto quoque senatus non praemiis modo ingentibus, sed et quaestoriis praetoriisque ornamentis honorari libens passus est; tantum praeterea acquirere et rapere, ut querente eo quondam de fisci exiguitate non absurde dictum sit, abundaturum, si a duobus libertis in consortium reciperetur.
[29] His, ut dixi, uxoribusque addictus, non principem, sed ministrum egit, compendio cuiusque horum vel etiam studio aut libidine honores exercitus impunitates supplicia largitus est, et quidem insciens plerumque et ignarus. Ac ne singillatim minora quoque enumerem, revocatas liberalitates eius, judicia rescissa, suppositos aut etiam palam immutatos datorum officiorum codicillos: Appium Silanum consocerum suum Juliasque, alteram Drusi, alteram Germanici filiam, crimine incerto nec defensione ulla data occidit, item Cn. Pompeium maioris filiae virum et L. Silanum minoris sponsum. Ex quibus Pompeius in concubitu dilecti adulescentuli confossus est, Silanus abdicare se praetura ante IIII. Kal. Ian. Morique initio anni coactus die ipso Claudi et Agrippinae nuptiarum. In quinque et triginta senatores trecentosque amplius equites R. tanta facilitate animaduertit, ut, cum de nece consularis viri renuntiante centurione factum esse quod imperasset, negaret quicquam se imperasse, nihilo minus rem comprobaret, affirmantibus libertis officio milites functos, quod ad ultionem imperatoris ultro procucurrissent. Nam illud omnem fidem excesserit quod nuptiis, quas Messalina cum adultero Silio fecerat, tabellas dotis et ipse consignaverit, inductus, quasi de industria simularentur ad auertendum transferendumque periculum, quod imminere ipsi per quaedam ostenta portenderetur.
[30] Auctoritas dignitasque formae non defuit ei, verum stanti uel sedenti ac praecipue quiescenti, nam et prolixo nec exili corpore erat et specie canitieque pulchra, opimis ceruicibus; ceterum et ingredientem destituebant poplites minus firmi, et remisse quid vel serio agentem multa dehonestabant: risus indecens, ira turpior spumante rictu, umentibus naribus, praeterea linguae titubantia caputque cum semper tum in quantulocumque actu vel maxime tremulum.
[31] Valitudine sicut olim gravi, ita princeps prospera usus est excepto stomachi dolore, quo se correptum etiam de consciscenda morte cogitasse dixit.
[32] Convivia agitavit et ampla et assidua ac fere patentissimis locis, ut plerumque sesceni simul discumberent. Convivatus est et super emissarium Fucini lacus ac paene summersus, cum emissa impetu aqua redundasset. Adhibebat omni cenae et liberos suos cum pueris puellisque nobilibus, qui more veteri ad fulcra lectorum sedentes uescerentur. Convivae, qui pridie scyphum aureum subripuisse existimabatur, revocato in diem posterum calicem fictilem apposuit. Dicitur etiam meditatus edictum, quo veniam daret flatum crepitumque ventris in convivio emittendi, cum periclitatum quendam prae pudore ex continentia repperisset.
[33] Cibi vinique quocumque et tempore et loco appetentissimus, cognoscens quondam in Augusti foro ictusque nidore prandii, quod in proxima Martis aede Saliis apparabatur, deserto tribunali ascendit ad sacerdotes unaque decubuit. Nec temere umquam triclinio abscessit nisi distentus ac madens, et ut statim supino ac per somnum hianti pinna in os inderetur ad exonerandum stomachum. Somni brevissimi erat. Nam ante mediam noctem plerumque vigilabat, ut tamen interdiu nonnumquam in jure dicendo obdormisceret vixque ab advocatis de industria vocem augentibus excitaretur. Libidinis in feminas profusissimae, marum omnino expers. Aleam studiosissime lusit, de cuius arte librum quoque emisit, solitus etiam in gestatione ludere, ita essedo alueoque adaptatis ne lusus confunderetur.
[34] Saevum et sanguinarium natura fuisse, magnis minimisque apparuit rebus. Tormenta quaestionum poenasque parricidarum repraesentabat exigebatque coram. Cum spectare antiqui moris supplicium Tiburi concupisset et deligatis ad palum noxiis carnifex deesset, accitum ab urbe vesperam usque opperiri perseveravit. Quocumque gladiatorio munere, vel suo vel alieno, etiam forte prolapsos jugulari jubebat, maxime retiarios, ut expirantium facies videret. Cum par quoddam mutuis ictibus concidisset, cultellos sibi paruulos ex utroque ferro in usum fieri sine mora jussit. Bestiaris meridianisque adeo delectabatur, ut et prima luce ad spectaculum descenderet et meridie dimisso ad prandium populo persederet praeterque destinatos etiam levi subitaque de causa quosdam committeret, de fabrorum quoque ac ministrorum atque id genus numero, si automatum vel pegma vel quid tale aliud parum cessisset. Induxit et unum ex nomenculatoribus suis, sic ut erat togatus.
[35] Sed nihil aeque quam timidus ac diffidens fuit. Primis imperii diebus quanquam, ut diximus, jactator civilitatis, neque convivia inire ausus est nisi ut speculatores cum lanceis circumstarent militesque vice ministrorum fungerentur, neque aegrum quemquam visitavit nisi explorato prius cubiculo culcitisque et stragulis praetemptatis et excussis. Reliquo autem tempore salutatoribus scrutatores semper apposuit, et quidem omnibus et acerbissimos. Sero enim ac vix remisit, ne feminae praetextatique pueri et puellae contrectarentur et ne cuius comiti aut librario calamariae et graphiariae thecae adimerentur. Motu civili cum eum Camillus, non dubitans etiam citra bellum posse terreri, contumeliosa et minaci et contumaci epistula cedere imperio juberet vitamque otiosam in privata re agere, dubitavit adhibitis principibus viris an optemperaret.
[36] Quasdam insidias temere delatas adeo expavit, ut deponere imperium temptaverit. Quodam, ut supra rettuli, cum ferro circa sacrificantem se deprehenso, senatum per praecones propere convocavit lacrimisque et vociferatione miseratus est condicionem suam, cui nihil tuti usquam esset, ac diu publico abstinuit. Messalinae quoque amorem flagrantissimum non tam indignitate contumeliarum quam periculi metu abjecit, cum adultero Silio acquiri imperium credidisset; quo tempore foedum in modum trepidus ad castra confugit, nihil tota via quam essetne sibi salvum imperium requirens.
[37] Nulla adeo suspicio, nullus auctor tam levis extitit, a quo non mediocri scrupulo injecto ad cavendum ulciscendumque compelleretur. Unus ex litigatoribus seducto in salutatione affirmavit, vidisse se per quietem occidi eum a quodam; dein paulo post, quasi percussorem agnosceret, libellum tradentem adversarium suum demonstravit: confestimque is pro deprenso ad poenam raptus est. Pari modo oppressum ferunt Appium Silanum: quem cum Messalina et Narcissus conspirassent perdere, diuisis partibus alter ante lucem similis attonito patroni cubiculum inrupit, affirmans somniasse se uim ei ab Appio illatam; altera in admirationem formata sibi quoque eandem speciem aliquot jam noctibus obversari rettulit; nec multo post ex composito inrumpere Appius nuntiatus, cui pridie ad id temporis ut adesset praeceptum erat, quasi plane repraesentaretur somnii fides, arcessi statim ac mori jussus est. Nec dubitavit postero die Claudius ordinem rei gestae perferre ad senatum ac liberto gratias agere, quod pro salute sua etiam dormiens excubaret.
[38] Irae atque iracundiae conscius sibi, utramque excusavit edicto distinxitque, pollicitus alteram quidem brevem et innoxiam, alteram non injustam fore. Ostiensibus, quia sibi subeunti Tiberim scaphas obviam non miserint, graviter correptis eaque cum inuidia, ut in ordinem se coactum conscriberet, repente tantum non satis facientis modo veniam dedit. Quosdam in publico parum tempestiue adeuntis manu sua reppulit. Item scribam quaestorium itemque praetura functum senatorem inauditos et innoxios relegavit, quod ille adversus privatum se intemperantius affuisset, hic in aedilitate inquilinos praediorum suorum contra vetitum cocta vendentes multasset vilicumque intervenientem flagellasset. Qua de causa etiam coercitionem popinarum aedilibus ademit. Ac ne stultitiam quidem suam reticuit simulatamque a se ex industria sub Gaio, quod aliter evasurus perventurusque ad susceptam stationem non fuerit, quibusdam oratjunculis testatus est; nec tamen persuasit, cum intra breve tempus liber editus sit, cui index erat μωρῶν ἐπανάστασις, argumentum autem stultitiam neminem fingere.
[39] Inter cetera in eo mirati sunt homines et oblivionem et inconsiderantiam, vel ut Graece dicam, μετεωρίαν et ἀβλεψίαν. Occisa Messalina, paulo post quam in triclinio decubuit, cur domina non veniret requisiit. Multos ex iis, quos capite damnaverat, postero statim die et in consilium et ad aleae lusum admoneri jussit et, quasi morarentur, ut somniculosos per nuntium increpuit. Ducturus contra fas Agrippinam uxorem, non cessavit omni oratione filiam et alumnam et in gremio suo natam atque educatam praedicare. Adsciturus in nomen Neronem, quasi parum reprehenderetur, quod adulto jam filio priuignum adoptaret, identidem divulgavit neminem umquam per adoptionem familiae Claudiae insertum.
[40] Sermonis vero rerumque tantam saepe neglegentiam ostendit, ut nec quis nec inter quos, quoue tempore ac loco uerba faceret, scire aut cogitare existimaretur. Cum de laniis ac vinariis ageretur, exclamavit in curia: "rogo vos, quis potest sine offula viuere?" Descripsitque abundantiam veterum tabernarum, unde solitus esset uinum olim et ipse petere. De quaesturae quodam candidato inter causas suffragationis suae posuit, quod pater eius frigidam aegro sibi tempestiue dedisset. Inducta teste in senatu: "haec," inquit, "matris meae liberta et ornatrix fuit, sed me patronum semper existimavit; hoc ideo dixi, quod quidam sunt adhuc in domo mea, qui me patronum non putant." Sed et pro tribunali Ostiensibus quiddam publice orantibus cum excanduisset, nihil habere se vociferatus est, quare eos demereatur; si quem alium, et se liberum esse. Nam illa eius cotidiana et plane omnium horarum et momentorum erant: "quid, ego tibi Telegenius videor?" et: λάλει καὶ μὴ θίγγανε, multaque talia etiam privatis deformia, nedum principi, neque infacundo neque indocto, immo etiam pertinaciter liberalibus studiis dedito.
[41] Historiam in adulescentia hortante T. Livio, Sulpicio vero Flavo etiam adjuvante, scribere aggressus est. Et cum primum frequenti auditorio commisisset, aegre perlegit refrigeratus saepe a semet ipso. Nam cum initio recitationis defractis compluribus subsellis obesitate cuiusdam risus exortus esset, ne sedato quidem tumultu temperare potuit, quin ex intervallo subinde facti reminisceretur cachinnosque revocaret. In principatu quoque et scripsit plurimum et assidue recitavit per lectorem. Initium autem sumpsit historiae post caedem Caesaris dictatoris, sed et transiit ad inferiora tempora coepitque a pace civili, cum sentiret neque libere neque uere sibi de superioribus tradendi potestatem relictam, correptus saepe et a matre et ab avia. Prioris materiae duo volumina, posterioris unum et quadraginta reliquit. Composuit et "de vita sua" octo volumina, magis inepte quam ineleganter; item "Ciceronis defensionem adversus Asini Galli libros" satis eruditam. novas etiam commentus est litteras tres ac numero veterum quasi maxime necessarias addidit; de quarum ratione cum privatus adhuc volumen edidisset, mox princeps non difficulter optinuit ut in usu quoque promiscuo essent. Extat talis scriptura in plerisque libris ac diurnis titulisque operum.
[42] Nec minore cura Graeca studia secutus est, amorem praestantiamque linguae occasione omni professus. Cuidam barbaro Graece ac Latine disserenti: "cum utroque," inquit, "sermone nostro sis paratus"; et in commendanda patribus conscriptis Achaia, gratam sibi provinciam ait communium studiorum commercio; ac saepe in senatu legatis perpetua oratione respondit. Multum vero pro tribunali etiam Homericis locutus est versibus. Quotiens quidem hostem vel insidiatorem ultus esset, excubitori tribuno signum de more poscenti non temere aliud dedit quam:
Ἄνδρ᾽ ἀπαμύνασθαι, ὅτε τις πρότερος χαλεπήνῇ.
Denique et Graecas scripsit historias, Tyrrhenicon viginti, Carchedoniacon octo. Quarum causa veteri Alexandriae Musio additum ex ipsius nomine novum; institutumque ut quotannis in altero Tyrrhenicon libri, in altero Carchedoniacon diebus statutis velut in auditorio recitarentur toti a singulis per vices.
[43] Sub exitu vitae signa quaedam nec obscura paenitentis de matrimonio Agrippinae deque Neronis adoptione dederat, siquidem commemorantibus libertis ac laudantibus cognitionem, qua pridie quandam adulterii ream condemnarat, sibi quoque in fatis esse jactavit omnia impudica, sed non impunita matrimonia; et subinde obvium sibi Britannicum artius complexus hortatus est, ut cresceret rationemque a se omnium factorum acciperet; Graeca insuper voce prosecutus: ὁ τρώσας ἰάσεται. Cumque impubi teneroque adhuc, quando statura permitteret, togam dare destinasset, adjecit: "Ut tandem populus R. verum Caesarem habeat."
[44] Non multoque post testamentum etiam conscripsit ac signis omnium magistratuum obsignavit. Prius igitur quam ultra progrederetur, praeventus est ab Agrippina, quam praeter haec conscientia quoque nec minus delatores multorum criminum arguebant. Et veneno quidem occisum convenit; ubi autem et per quem dato, discrepat. Quidam tradunt epulanti in arce cum sacerdotibus per Halotum spadonem praegustatorem; alii domestico convivio per ipsam Agrippinam, quae boletum medicatum auidissimo ciborum talium optulerat. Etiam de subsequentibus diversa fama est. Multi statim hausto veneno obmutuisse aiunt excruciatumque doloribus nocte tota defecisse prope lucem. Nonnulli inter initia consopitum, deinde cibo afflvente euomuisse omnia, repetitumque toxico, incertum pultine addito, cum velut exhaustum refici cibo oporteret, an immisso per clystera[m], ut quasi abundantia laboranti etiam hoc genere egestionis subveniretur.
[45] Mors eius celata est, donec circa successorem omnia ordinarentur. Itaque et quasi pro aegro adhuc vota suscepta sunt et inducti per simulationem comoedi, qui velut desiderantem oblectarent. Excessit III. Id. Octob. Asinio Marcello Acilio Auiola coss. sexagesimo quarto aetatis, imperii quarto decimo anno, funeratusque est sollemni principum pompa et in numerum deorum relatus; quem honorem a Nerone destitutum abolitumque recepit mox per Vespasianum.
[46] Praesagia mortis eius praecipua fuerunt: exortus crinitae stellae, quam cometen vocant, tactumque de caelo monumentum Drusi patris, et quod eodem anno ex omnium magistratuum genere plerique mortem obierant. Sed nec ipse ignorasse aut dissimulasse ultima vitae suae tempora videtur, aliquot quidem argumentis. Nam et cum consules designaret, neminem ultra mensem quo obiit designavit, et in senatu, cui novissime interfuit, multum ad concordiam liberos suos cohortatus, utriusque aetatem suppliciter patribus commendavit, et in ultima cognitione pro tribunali accessisse ad finem mortalitatis, quanquam abominantibus qui audiebant, semel atque iterum pronuntiavit.
SVETONI TRANQVILII VITA NERONIS
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57
I. Ex gente Domitia duae familiae claruerunt, Calvinorum et Aenobarborum. Aenobarbi auctorem originis itemque cognominis habent L. Domitium, cui rure quondam revertenti juvenes gemini augustiore forma ex occursu imperasse traduntur, nuntiaret senatui ac populo victoriam, de qua incertum adhuc erat; atque in fidem maiestatis adeo permulsisse malas, ut e nigro rutilum aerique similem capillum redderent. Quod insigne mansit et in posteris eius, ac magna pars rutila barba fuerunt. Functi autem consulatibus septem, triumpho censuraque duplici et inter patricios adlecti perseveraverunt omnes in eodem cognomine. Ac ne praenomia quidem ulla praeterquam Gnaei et Luci usurparunt, eaque ipsa notabili varietate, modo continuantes unum quodque per trinas personas, modo alternantes per singulas. Nam primum secundumque ac tertium Ahenobarborum Lucios, sequentis rursus tres ex ordine Gnaeos accepimus, reliquos non nisi vicissim tum Lucos tum Gnaeos. Pluris e familia cognosci referre arbitror, quo facilius appareat ita degenerasse a suorum virtutibus Nero, ut tamen vitia cuiusque quasi tradita et ingenita rettulerit.
II. Ut igitur paulo altius repetam, atavus eius Cn. Domitius in tribunatu pontificibus offensior, quod alium quam se in patris sui locum cooptassent, jus sacerdotum subrogandorum a collegiis ad populum transtulit, at in consulatu Allobrogibus Arvernisque superatis elephanto per provinciam vectus est turba militum quasi inter sollemnia triumphi prosequente. In hunc dixit Licinius Crassus orator non esse mirandum, quod aeneam barbam habret, cui os ferreum, cor plumbeum esset. Huius filius praetor C. Caesarem abeuntem consulatu, quem adversus auspicia legesque gessisse existimabatur, ad disquisitionem senatus vocavit; mox consul imperatorem ab exercitibus Gallicis retrahere temptavit successorque ei per factionem nominatus principio civilis belli ad Corfinium captus est. Unde dimissus Massiliensis obsidione laborantis cum adventu suo confirmasset, repente destituit acieque demum Pharsalica occubuit; vir neque satis constans et ingenio truci in desperatione rerum mortem timore appetitam ita expavit, ut haustum venenum paenitentia evomuerit medicumque manumiserit, quod sibi prudens ac sciens minus noxium temperasset. Consultante autem Cn. Pompeio de mediis ac neutram partem sequentibus solus censuit hostium numero habendos.
III. Reliquit filium omnibus gentis suae procul dubio praeferendum. Is inter conscios Caesarianae necis quamquam insons damnatus lege Pedia, cum ad Cassium Brutumque se propinqua sibi cognatione junctos contulisset, post utriusque interitum classem olim commissam retinuit, auxit etiam, nec nisi partibus ubique profligatis M. Antonio sponte et ingentis meriti loco tradidit. Solusque omnium ex iis, qui pari lege damnati erant, restitutus in patriam amplissimos honores percucurrit, ac subinde redintegrata dissensione civili, eidem Antonio legatus, delatam sibi summam imperii ab iis, quos Cleopatrae pudebat, neque suscipere neque recusare fidenter propter subitam valitudinem ausus, transiit ad Augustum et in diebus paucis obiit, nonnulla et ipse infamia aspersus. Nam Antonius eum desiderio amicae Serviliae Naidis transfugisse jactavit.
IV. Ex hoc Domitius nascitur, quem emptorem familiae pecuniaeque in testamento Augusti fuisse mox vulgo notatum est, non minus aurigandi arte in adulescentia clarus quam deinde ornamentis triumphalibus ex Germanico bello. Verum arrogans, profusus, immitis censorem L. Plancum via sibi decedere aedilis coegit; praeturae consulatusque honore equites R. matronasque ad agendum mimum produxit in scaenam. Venationes et in Circo et in omnibus urbis regionibus dedit munus etiam gladiatorium, sed tanta saevitia, ut necesse fuerit Augusto clam frustra monitum edicto coercere.
V. Ex Antonia maiore patrem Neronis procreavit omni parte vitae detestabilem, siquidem comes ad Orientem C. Caesaris juvenis, occiso liberto suo, quod potare quantum jubebatur recusaret, dimissus e cohorte amicorum nihilo modetius vixit; sed et in viae Appiae vico repente puerum citatis jumentis haud ignarus obtrivit et Romae medio Foro cuidam equiti Romano liberius jurganti oculum eruit; perfidiae vero tantae, ut non modo argentarios pretiis rerum coemptarum, sed et in praetura mercede palmarum aurigarios fraudaverit, notatus ob haec et sororis joco, querentibus dominis factionum repraesentanda praemia in posterum sanxit. Maiestatis quoque et adulteriorum incestique cum sorore Lepida sub excessu Tiberi reus, mutatione temporum evasit decessitque Pyrgis morbo aquae intercutis, sublato filio Nerone ex Agrippina Germanico genita.
VI. Nero natus est Anti post VIIII. mensem quam Tiberius excessit, XVIII. Kal. Ian. tantum quod exoriente sole, paene ut radiis prius quam terra contingeretur. De genitura eius statim multa et formidulosa multis conjectantibus praesagio fuit etiam Domiti patris vox, inter gratulationes amicorum negantis quicquam ex se et Agrippina nisi detestabile et malo publico nasci potuisse. Eiusdem futurae infelicitates signum evidens die lustrico exstitit; nam C. Caesar, rogante sorore ut infanti quod vellet nomen daret, intuens Claudium patruum suum, a quo mox principe Nero adoptatus est, eius se dixit dare, neque ipse serio sed per jocum et aspernante Agrippina, quod tum Claudius inter ludibria aulae erat.
Trimulus patrem amisit; cuius ex parte tertia heres, ne hanc quidem integram cepit correptis per coheredem gaium universis bonis. Et subinde matre etiam relegata paene inops atque egens apud amitam Lepidam nutritus est sub duobus paedagogis saltatore atque tonsore. Verum Claudio imperium adepto non solum paternas opes reciperavit, sed et Crispi Passieni vitrici sui hereditate ditatus est. Gratia quidem et potentia revocatae restitutaeque matris usque eo floruit, ut emanaret in vulgus missos a Messalina uxore Claudi, qui eum meridiantem, quasi Britannici aemulum, strangularent. Additum fabulae eosdem dracone e pulvino se proferente conterritos refugisse. Quae fabula exorta est deprensis in lecto eius circum cervicalia serpentis exuviis; quas tamen aureae armillae ex voluntate matris inclusas dextro brachio gestavit aliquamdiu ac taedio tandem maternae memoriae abjecit rursusque extremis suis rebus frustra requisiit.
VII. Tener adhuc necdum matura pueritia circensibus ludis Troiam constantissime favorabiliterque lusit. Undecimo aetatis anno a Claudio adoptatus est Annaeoque Senecae jam tunc senatori in disciplinam traditus. Ferunt Senecam proxima nocte visum sibi per quietem C. Caesari praecipere, et fidem somnio Nero brevi fecit prodita immanitate naturae quibus primum potuit experimentis. Namque Britannicum fratrem, quod se post adoptionem Ahenobarbum ex consuetudine salutasset, ut subditivum apud patrem arguere conatus est. Amitam autem Lepidam ream testimonio coram afflixit gratificans matri, a qua rea premebatur. Deductus in Forum tiro populo congiarium, militi donativum proposuit indictaque decursione praetorianis scutum sua manu praetulit; exin patri gratias in senatu egit. Apud eundem consulem pro Bononiensibus Latine, pro Rhodiis atque Iliensibus Graece verba fecit. Auspicatus est et juris dictionem praefectus urbi sacro Latinarum, celeberrimis patronis non tralaticias, ut assolet, et brevis, sed maximas plurimasque postulationes certatim ingerentibus, quamvis interdictum a Claudio esset. Nec multo post duxit uxorem Octaviam ediditque pro Claudi salute circenses et venationem.
VIII. Septemdecim natus annos, ut de Claudio palam factum est, inter horam sextam septimamque processit ad excubitores, cum ob totius diei diritatem non aliud auspicandi tempus accommodatius videretur; proque Palati gradibus imperator consalutatus lectica in castra et inde raptim appellatis militibus in curiam delatus est discessitque jam vesperi, ex immensis, quibus cumulabatur, honoribus tantum patris patriae nomine recusato propter aetatem.
IX. Orsus hinc a pietatis ostentatione Claudium apparatissimo funere elatum laudavit et consecravit. Memoriae Domiti patris honores maximos habuit. Matri summam omnium rerum privatarum publicarumque permisit. Primo etiam imperii die signum excubanti tribuno dedit "optimam matrem" ac deinceps eiusdem saepe lectica per publicum simul vectus est. Antium coloniam deduxit ascriptis veteranis e praetorio additisque per domicilii translationem ditissimis primipilarium; ubi et portum operis sumptuosissimi fecit.
X. Atque ut certiorem adhuc indolem ostenderet, ex Augusti praescripto imperaturum se professus, neque liberalitatis neque clementiae, ne comitatis quidem exhibendae ullam occasionem omisit. Graviora vectigalia aut abolevit aut minuit. Praemia delatorum Papiae legis ad quartas redegit. Divisis populo viritim quadringenis nummis senatorum nobilissimo cuique, sed a re familiari destituto annua salaria et quibusdam quingena constituit item praetorianis cohortibus frumentum menstruum gratuitum. Et cum de supplicio cuiusdam capite damnati ut ex more subscriberet admoneretur: "quam vellem, " inquit, "nescire litteras". Omnes ordines subinde ac memoriter salutavit. Agenti senatui gratias respondit: "Cum meruero". Ad campestres exercitationes suas admisit et plebem declamavitque saepius publice; recitavit et carmina, non modo domi sed et in theatro, tanta universorum laetitia, ut ob recitationem supplicatio decreta sit eaque pars carminum aureis litteris jovi Capitolino dicata.
XI. Spectaculorum plurima et varia genera edidit: juvenales, circenses, scaenicos ludos, gladiatorium munus. Juvenalibus senes quoque consulares anusque matronas recepit ad lusum. Circensibus loca equiti secreta a ceteris tribuit commisitque etiam camelorum quadrigas. Ludis, quos pro aeternitate imperii susceptos appellari "maximos" voluit, ex utroque ordine et sexu plerique ludicras partes sustinuerunt; notissimus eques R. elephanto supersidens per catadromum decucurrit; inducta Afrani togata, quae Incendium inscribitur, concessumque ut scaenici ardentis domus supellectilem diriperent ac sibi haberent; sparsa et populo missilia omnium rerum per omnes dies: singula cotidie milia avium cuiusque generis, multiplex penus, tesserae frumentariae, vestis, aurum, argentum, gemmae, margaritae, tabulae pictae, mancipia, jumenta atque etiam mansuetae ferae, novissimae naves, insulae, agri.
XII. Hos ludos spectavit e proscaeni fastigio. Munere, quod in amphitheatro ligneo regione Martii campi intra anni spatium fabricato dedit, neminem occidit, ne noxiorum quidem. Exhibuit autem ad ferrum etiam quadringentos senatores sescentosque equites Romanos et quosdam fortunae atque existimationis integrae, ex isdem ordinibus confectores quoque ferarum et varia harenae ministeria. Exhibuit et naumachiam marina aqua innantibus beluis; item pyrrichas quasdam e numero epheborum, quibus post editam operam diplomata civitatis Romanae singulis optulit. Inter pyrricharum argumenta taurus Pasiphaam ligneo juvencae simulacro abditam iniit, ut multi spectantium crediderunt; Icarus primo statim conatu juxta cubiculum eius decidit ipsumque cruore respersit. Nam perraro praesidere, ceterum accubans, parvis primum foraminibus, deinde toto podio adaperto spectare consueverat.
3. Instituit et quinquennale certamen primus omnium Romae more Graeco triplex, musicum gymnicum equestre, quod appellavit Neronia; dedicatisque thermis atque gymnasio senatui quoque et equiti oleum praebuit. Magistros toto certamini praeposuit consulares sorte, sede praetorum. Deinde in orchestram senatumque descendit et orationis quidem carminisque Latini coronam, de qua honestissimus quisque contenderat, ipsorum consensu concessam sibi recepit, citharae autem a judicibus ad se delatam adoravit ferrique ad Augusti statuam jussit. Gymnico, quod in Saeptis edebat, inter buthysiae apparatum barbam primam posuit conditamque in auream pyxidem et pretiosissimis margaritis adornatam Capitolio consecravit. Ad athletarum spectaculum invitavit et virgines Vestales, quia Olympiae quoque Cereris sacerdotibus spectare conceditur.
XIII. Non immerito inter spectacula ad eo edita et Tiridatis in urbem introitum rettulerim. Quem Armeniae regem magnis pollicitationibus sollicitatum, cum destinato per edictum die ostensurus populo propter nubilum distulisset, produxit quo opportunissime potuit, dispositis circa Fori templa armatis cohortibus, curuli residens apud rostra triumphantis habitu inter signa militaria atque vexilla. Et primo per devexum pulpitum subeuntem admisit ad genua adlevatumque dextra exosculatus est, dein precanti tiara deducta diadema imposuit, verba supplicis interpretata praetorio viro multitudini pronuntiante; perductum inde in theatrum ac rursus supplicantem juxta se latere dextro conlocavit. Ob quae imperator consalutatus, laurea in Capitolium lata, Ianum geminum clausit, tamquam nullo residuo bello.
XIV. Consulatus quattuor gessit: primum bimenstrem, secundum et novissimum semenstres, tertium quadrimenstrem; medios duos continuavit, reliquos inter annua spatia variavit.
XV. In juris dictione postulatoribus nisi sequenti die ac per libellos non temere respondit. Cognoscendi morem eum tenuit, ut continuis actionibus omissis singillatim quaeque per vices ageret. Quotiens autem ad consultandum secederet, neque in commune quicquam neque propalam deliberabat, sed et conscriptas ab uno quoque sententias tacitus ac secreto legens, quod ipsi libuisset perinde atque pluribus idem videretur pronuntiabat.
2. In curiam libertinorum filios diu non admisit; admissis a prioribus principibus honores denegavit. Candidatos, qui supra numerum essent, in solacium dilationis ac morae legionibus praeposuit. Consulatum in senos plerumque menses dedit. Defunctoque circa Kal. Ian. altero e consulibus neminem substituit improbans exemplum vetus Canini Rebili uno die consulis. Triumphalia ornamenta etiam quaestoriae dignitatis et nonnulis ex equestri ordine tribuit nec utique de causa militari. De quibusdam rebus orationes ad senatum missas praeterito quaestoris officio per consulem plerumque recitabat.
XVI. Formam aedificiorum urbis novam excogitavit et ut ante insulas ac domos porticus essent, de quarum solariis incendia arcerentur; easque sumptu suo exstruxit. Destinarat etiam Ostia tenus moenia promovere atque inde fossa mare veteri urbi inducere.
2. Multa sub eo et animadversa severe et coercita nec minus instituta: adhibitus sumptibus modus; publicae cenae ad sportulas redactae; interdictum ne quid in popinis cocti praeter legumina aut holera veniret, cum antea nullum non obsonii genus proponeretur; afflicti suppliciis Christiani, genus hominum superstitionis novae ac maleficae; vetiti quadrigariorum lusus, quibus inveterata licentia passim vagantibus fallere ac furari per jocum jus erat; pantomimorum factiones cum ipsis simul relegatae.
XVII. Adversus falsarios tunc primum repertum, ne tabulae nisi pertusae ac ter lino per foramina trajecto obsignarentur; cautum ut testamentis primae duae cerae testatorum modo nomine inscripto vacuae signaturis ostenderentur, ac ne qui alieni testamenti scriptor legatum sibi ascriberet; item ut litigatores pro patrociniis certam justamque mercedem, pro subsellis nullam omnino darent praebente aerario gratuita; utque rerum actu ab aerario causae ad Forum ac reciperatores transferrentur et ut omnes appellationes a judicibus ad senatum fierent.
XVIII. Augendi propagandique imperii neque voluntate ulla neque spe motus umquam, etiam ex Britannia deducere exercitum cogitavit, nec nisi verecundia, ne obtrectare parentis gloriae videretur, destitit. Ponti modo regnum concedente Polemone, item Alpium defuncto Cottio in provinciae formam redegit.
XIX. Peregrinationes duas omnino suscepit, Alexandrinam et Achaicam; sed Alexandrina ipso profectionis die destitit turbatus religione simul ac periculo. Nam cum circumitis templis in aede Vestae resedisset, consurgenti ei primum lacinia obhaesit, dein tanta oborta caligo est, ut dispicere non posset. In Achaia Isthmum perfodere aggressus praetorianos pro contione ad incohandum opus cohortatus est tubaeque signo dato primus rastello humum effodit et corbulae congestam umeris extulit. Parabat et ad Caspias portas expeditionem conscripta ex Italicis senum pedum tironibus nova legione, quam Magni Alexandri phalanga appellabat.
3. Haec partim nulla reprehensione, partim etiam non mediocri laude digna in unum contuli, ut secernerem a probris ac sceleribus eius, de quibus dehinc dicam.
XX. Inter ceteras disciplinas pueritiae tempore imbutus et musica, statim ut imperium adeptus est, Terpnum citharoedum vigentem tunc praeter alios arcessiit diebusque continuis post cenam canenti in multam noctem assidens paulatim et ipse meditari exercerique coepit neque eorum quicquam omittere, quae generis eius artifices vel conservandae vocis causa vel augendae factitarent; sed et plumbeam chartam supinus pectore sustinere et clystere vomituque purgari et abstinere pomis cibisque officientibus; donec blandiente profectu, quamquam exiguae vocis et fuscae, prodire in scaenam concupiit, subinde inter familiares Graecum proverbium jactans occultae musicae nullum esse respectum. Et prodit Neapoli primum ac ne concusso quidem repente motu terrae theatro ante cantare destitit, quam incohatum absolveret nomon. Ibidem saepius et per complures cantavit dies; sumpto etiam ad reficiendam vocem brevi tempore, impatiens secreti a balineis in theatrum transiit mediaque in orchestra frequente populo epulatus, si paulum subbibisset, aliquid se sufferti tinniturum Graeco sermone promisit. Captus autem modulatis Alexandrinorum laudationibus, qui de novo commeatu Neapolim confluxerant, plures Alexandria evocavit. Neque eo segnius adulescentulos equestris ordinis et quinque amplius milia e plebe robustissimae juventutis undique elegit, qui divisi in factiones plausuum genera condiscerent -- bombos et imbrices et testas vocabant -- operamque navarent cantanti sibi, insignes pinguissima coma et excellentissimo cultu, puris ac sine anulo laevis, quorum duces quadringena milia sestertia merebant.
XXI. Cum magni aestimaret cantare etiam Romae, Neroneum agona ante praestitutam diem revocavit flagitantibusque cunctis caelestem vocem respondit quidem in hortis se copiam volentibus facturum, sed adjuvante vulgi preces etiam statione militum, quae tunc excubabat, repraesentaturum se pollicitus est libens; ac sine mora nomen suum in albo profitentium citharoedorum jussit ascribi sorticulaque in urnam cum ceteris demissa intravit ordine suo, simul praefecti praetorii citharam sustinentes, post tribuni militum juxtaque amicorum intimi. Utque constitit, peracto principio, Niobam se cantaturum per Cluvium Rufum consularem pronuntiavit et in horam fere decimam perseveravit coronamque eam et reliquam certaminis partem in annum sequentem distulit, ut saepius canendi occasio esset. Quod cum tardum videretur, non cessavit identidem se publicare. Dubitavit etiam an privatis spectaculis operam inter scaenios daret quodam praetorum sestertium decies offerente. Tragoedias quoque cantavit personatus heroum deorumque, item heroidum ac dearum, personis effectis ad similitudinem oris sui et feminae, prout quamque diligeret. Inter cetera cantavit Canacen parturientem, Oresten matricidam, Oedipodem excaecatum, Herculem insanum. In qua fabula fama est tirunculum militem positum ad custodiam aditus, cum eum ornari ac vinciri catenis, sicut argumentum postulabat, videret, accurrisse ferendae opis gratia.
XXII. Equorum studio vel praecipue ab ineunte aetate flagravit plurimusque illi sermo, quanquam vetaretur, de circensibus erat; et quondam tractum prasinum agitatorem inter condiscipulos querens, obiurgante paedagogo, de Hectore se loqui ementitus est. Sed cum inter initia imperii eburneis quadrigis cotidie in abaco luderet, ad omnis etiam minimos circenses e secessu commeabat, primo clam, deinde propalam, ut nemini dubium esset eo die utique affuturum. Neque dissimulabat velle se palmarum numerum ampliari; quare spectaculum multiplicatis missibus in serum protrahebatur, ne dominis quidem jam factionum dignantibus nisi ad totius diei cursum greges ducere. Mox et ipse aurigare atque etiam spectari saepius voluit positoque in hortis inter servitia et sordidam plebem rudimento universorum se oculis in Circo Maximo praebuit, aliquo liberto mittente mappam unde magistratus solent. Nec contentus harum artium experimenta Romae dedisse, Achaiam, ut diximus, petit hinc maxime motus. Instituerant civitates, apud quas musici agones edi solent, omnes citharoedorum coronas ad ipsum mittere. Eas adeo grate recipiebat, ut legatos, qui pertulissent, non modo primos admitteret, sed etiam familiaribus epulis interponeret. A quibusdam ex his rogatus ut cantaret super cenam, exceptusque effusius, solos scire audire Graecos solosque se et studiis suis dignos ait. Nec profectione dilata, ut primum Cassiopen trajecit, statim ad aram jovis Cassii cantare auspicatus certamina deinceps obiit omnia.
XXIII. Nam et quae diversissimorum temporum sunt, cogi in unum annum, quibusdam etiam iteratis, jussit et Olympiae quoque praeter consuetudinem musicum agona commisit. Ac ne quid circa haec occupatum avocaret detineretve, cum praesentia eius urbicas res egere a liberto Helio admoneretur, rescripsit his verbis: "Quamvis nunc tuum consilium sit et votum celeriter reverti me, tamen suadere et optare potius debes, ut Nerone dignus revertar. " Cantante eo ne necessaria quidem causa excedere theatro licitum est. Itaque et enixae quaedam in spectaculis dicuntur et multi taedio audiendi laudandique clausis oppidorum portis aut furtim desiluisse de muro aut morte simulata funere elati. Quam autem trepide anxieque certaverit, quanta adversariorum aemulatione, quo metu judicum, vix credi potest. Adversarios, quasi plane condicionis eiusdem, observare, captare, infamare secreto, nonnumquam ex occursu maledictis incessere ac, si qui arte praecellerent, conrumpere etiam solebat. Judices autem prius quam inciperet reverentissime adloquebatur, omnia se facienda fecisse, sed eventum in manu esse Fortunae; illos ut sapientis et doctos viros fortuita debere excludere; atque, ut auderet hortantibus, aequiore animo recedebat, ac ne sic quidem sine sollicitudine, taciturnitatem pudoremque quorundam pro tristitia et malignitate arguens suspectosque sibi dicens.
XXIV. In certando vero ita legi oboediebat, ut numquam exscreare ausus sudorem quoque frontis brachio detergeret; atque etiam in tragico quodam actu, cum elapsum baculum cito resumpsisset, pavidus et metuens ne ob delictum certamine summoveretur, non aliter confirmatus est quam adjurante hypocrita non animadversum id inter exsultationes succlamationesque populi. Victorem autem se ipse pronuntiabat; qua de causa et praeconio ubique contendit. Ac ne cuius alterius hieronicarum memoria aut vestigium exstaret usquam, subverti et unco trahi abicique in latrinas omnium statuas et imagines imperavit. Aurigavit quoque plurifariam, Olympiis vero etiam decemiugem, quamvis id ipsum in rege Mithradate carmine quodam suo reprehendisset; sed excussus curru ac rursus repositus, cum perdurare non posset, destitit ante decursum; neque eo setius coronatus est. Decedens deinde provinciam universam libertate donavit simulque judices civitate Romana et pecunia grandi. Quae beneficia e medio stadio Isthmiorum die sua ipse voce pronuntiavit.
XXV. Reversus e Graecia Neapolim, quod in ea primum artem protulerat, albis equis introiit disjecta parte muri, ut mos hieronicarum est; simili modo Antium, inde Albanum, inde Romam; sed et Romam eo curru, quo Augustus olim triumphaverat, et in veste purpurea distinctaque stellis aureis chlamyde coronamque capite gerens Olympiacam, dextra manu Pythiam, praeeunte pompa ceterarum cum titulis, ubi et quos quo cantionum quove fabularum argumento vicisset; sequentibus currum ovantium ritu plausoribus, Augustianos militesque se triumphi eius clamitantibus. Dehinc diruto Circi Maximi arcu per Velabrum Forumque Palatium et Apollinem petit. Incedenti passim victimae caesae sparso per vias identidem croco ingestaeque aves ac lemnisci et bellaria. Sacras coronas in cubiculis circum lectos posuit, item statuas suas citharoedico habitu, qua nota etiam nummum percussit. Ac post haec tantum afuit a remittendo laxandoque studio, ut conservandae vocis gratia neque milites umquam, nisi absens aut alio verba pronuntiante, appellaret neque quicquam serio jocove egerit, nisi astante phonasco, qui moneret parceret arteriis ac sudarium ad os applicaret; multisque vel amicitiam suam optulerit vel simultatem indixerit, prout quisque se magis parciusve laudasset.
XXVI. Petulantiam, libidinem, luxuriam, avaritiam, crudelitatem sensim quidem primo et occulte et velut juvenili errore exercuit, sed ut tunc quoque dubium nemini foret naturae illa vitia, non aetatis esse. Post crepusculum statim adrepto pilleo vel galero popinas inibat circumque vicos vagabatur ludibundus nec sine pernicie tamen, siquidem redeuntis a cena verberare ac repugnantes vunerare cloacisque demergere assuerat, tabernas etiam effringere et expilare. Quintana domi constituta ubi partae et ad licitationem dividendae praedae pretium absumeretur. Ac saepe in eius modi rixis oculorum et vitae periculum adiit, a quodam laticlavio, cuius uxorem adtrectaverat, prope ad necem caesus. Quare numquam postea publico se illud horae sine tribunis commisit procul et occulte subsequentibus. Interdiu quoque clam gestatoria sella delatus in theatrum seditionibus pantomimorum e parte proscaeni superiore signifer simul ac spectator aderat. Et cum ad manus ventum esset lapidibusque et subselliorum fragminibus decerneretur, multa et ipse jecit in populum atque etiam praetoris caput consauciavit.
XXVII. Paulatim vero invalescentibus vitiis jocularia et latebras omisit nullaque dissimulandi cura ad maiora palam erupit. Epulas a medio die ad mediam noctem protrahebat, refotus saepius calidis piscinis ac tempore aestivo nivatis; cenitabatque nonnumquam et in publico, naumachia praeclusa vel Martio campo vel Circo Maximo, inter scortorum totius urbis et ambubaiarum ministeria. Quotiens Ostiam Tiberi deflueret aut Baianum sinum praeternavigaret, dispositae per litora et ripas diversoriae tabernae parabantur insignes ganea et matronarum institorio copas imitantium atque hinc inde hortantium ut appelleret. Indicebat et familiaribus cenas, quorum uni mitellita quadragies sestertium constitit, alteri pluris aliquanto rosaria.
XXVIII. Super ingenuorum paedagogia et nuptarum concubinatus Vestali virgini Rubriae vim intulit. Acten libertam paulum afuit quin justo sibi matrimonio coniungeret, summissis consularibus viris qui regio genere ortam peierarent. Puerum Sporum exsectis testibus etiam in muliebrem naturam transfigurare conatus cum dote et flammeo per sollemnia nuptiarum celeberrimo officio deductum ad se pro uxore habuit; exstatque cuiusdam non inscitus jocus bene agi potuisse cum rebus humanis, si Domitius pater talem habuisset uxorem. Hunc Sporum, Augustarum ornamentis excultum lecticaque vectum, et circa conventus mercatusque Graeciae ac mox Romae circa Sigillaria comitatus est identidem exosculans. Nam matris concubitum appetisse et ab obtrectatoribus eius, ne ferox atque impotens mulier et hoc genere gratiae praevaleret, deterritum nemo dubitavit, utique postquam meretricem, quam fama erat Agrippinae simillimam, inter concubinas recepit. Olim etiam quotiens lectica cum matre veheretur, libidinatum inceste ac maculis vestis proditum affirmant.
XXIX. Suam quidem pudicitiam usque adeo prostituit, ut contaminatis paene omnibus membris novissime quasi genus lusus excogitaret, quo ferae pelle contectus emitteretur e cavea virorumque ac feminarum ad stipitem deligatorum inguina invaderet et, cum affatim desaevisset, conficeretur a Doryphoro liberto; cui etiam, sicut ipsi Sporus, ita ipse denupsit, voces quoque et heiulatus vim patientium virginum imitatus. Ex nonnullis comperi persuasissimum habuisse eum neminem hominem pudicum aut ulla corporis parte purum esse, verum plerosque dissimulare vitium et callide optegere; ideoque professis apud se obscaenitatem cetera quoque concessisse delicta.
XXX. Divitiarum et pecuniae fructum non alium putabat quam profusionem, sordidos ac deparcos esse quibus impensarum ratio constaret, praelautos vereque magnificos, qui abuterentur ac perderent. Laudabat mirabaturque avunculum Gaium nullo magis nomine, quam quod ingentis a Tiberio relictas opes in brevi spatio prodegisset. 2 Quare nec largiendi nec absumendi modum tenuit. In Tiridatem, quod vix credibile videatur, octingena nummum milia diurna erogavit, abeuntique super sestertium milies contulit. Menecraten citharoedum et Spiculum murmillonem triumphalium virorum patrimoniis aedibusque donavit. Cercopithecum Panerotem faeneratorem et urbanis rusticisque praediis locupletatum prope regio extulit funere. 3 Nullam vestem bis induit. Quadringenis in punctum sestertiis aleam lusit. Piscatus est rete aurato et purpura coccoque funibus nexis. Numquam minus mille carrucis fecisse iter traditur, soleis mularum argenteis, canusinatis mulionibus, armillata phalerataque Mazacum turba atque cursorum.
XXXI. Non in alia re tamen damnosior quam in aedificando domum a Palatio Esquilias usque fecit, quam primo transitoriam, mox incendio absumptam restitutamque auream nominavit. De cuius spatio atque cultu suffecerit haec rettulisse. Vestibulum eius fuit, in quo colossus CXX pedum staret ipsius effigie; tanta laxitas, ut porticus triplices miliarias haberet; item stagnum maris instar, circumsaeptum aedificiis ad urbium speciem; rura insuper arvis atque vinetis et pascuis silvisque varia, cum multitudine omnis generis pecudum ac ferarum. 2 In ceteris partibus cuncta auro lita, distincta gemmis unionumque conchis erant; cenationes laqueatae tabulis eburneis versatilibus, ut flores, fistulatis, ut unguenta desuper spargerentur; praecipua cenationum rotunda, quae perpetuo diebus ac noctibus vice mundi circumageretur; balineae marinis et albulis fluentes aquis. Eius modi domum cum absolutam dedicaret, hactenus comprobavit, ut se diceret quasi hominem tandem habitare coepisse. 3 Praeterea incohabat piscinam a Miseno ad Avernum lacum contectam porticibusque conclusam, quo quidquid totis Baiis calidarum aquarum esset converteretur; fossam ab Averno Ostiam usque, ut navibus nec tamen mari iretur, longitudinis per centum sexaginta milia, latitudinis, qua contrariae quinqueremes commearent. Quorum operum perficiendorum gratia quod ubique esset custodiae in Italiam deportari, etiam scelere convictos non nisi ad opus damnari praeceperat. 4 Ad hunc impendiorum furorem, super fiduciam imperii, etiam spe quadam repentina immensarum et reconditarum opum impulsus est ex indicio equitis R. pro comperto pollicentis thesauros antiquissimae gazae, quos Dido regina fugiens Tyro secum extulisset, esse in Africa vastissimis specubus abditos ac posse erui parvula molientium opera.
XXXII. Verum ut spes fefellit, destitutus atque ita jam exhaustus et egens ut stipendia quoque militum et commoda veteranorum protrahi ac differri necesse esset, calumniis rapinisque intendit animum. Ante omnia instituit, ut e libertorum defunctorum bonis pro semisse dextans ei cogeretur, qui sine probabili causa eo nomine essent, quo fuissent ullae familiae quas ipse contingeret deinde, ut ingratorum in principem testamenta ad fiscum pertinerent, ac ne impune esset studiosis juris, qui scripsissent vel dictassent ea tunc ut lege maiestatis facta dictaque omnia, quibus modo delator non deesset, tenerentur. Revocavit et praemia coronarum, quae umquam sibi civitates in certaminibus detulissent. Et cum interdixisset usum amethystini ac Tyrii coloris summisissetque qui nundinarum die pauculas uncias venderet, praeclusit cunctos negotiatores. Quin etiam inter canendum animadversum matronam in spectaculis vetita purpura cultam demonstrasse procuratoribus suis dicitur detractamque ilico non veste modo sed et bonis exuit. Nulli delegavit officium ut non adiceret: "Scis quid mihi opus sit, " et: "Hoc agamus, ne quis quicquam habeat." Ultimo templis compluribus dona detraxit simulacraque ex auro vel argento fabricata conflavit, in iis Penatium deorum, quae mox Galba restituit.
XXXIII. Parricidia et caedes a Claudio exorsus est, cuius necis etsi non auctor, at conscius fuit, neque dissimulanter, ut qui boletos, in quo cibi genere venenum is acceperat, quasi deorum cibum posthac proverbio Graeco conlaudare sit solitus. Certe omnibus rerum verborumque contumeliis mortuum insectatus est, modo stultitiae, modo saevitiae arguens; nam et morari eum desisse inter homines producta prima syllaba jocabatur multaque decreta et constituta, ut insipientis atque deliri, pro irritis habuit; denique bustum eius consaepiri nisi humili levique maceria neglexit. Britannicum non minus aemulatione vocis, quae illi jucundior suppetebat, quam metu ne quandoque apud hominum gratiam paterna memoria praevaleret, veneno aggressus est. Quod acceptum a quadam Lucusta, venenariorum indice, cum opinione tardius cederet ventre modo Britannici moto, accersitam mulierem sua manu verberavit arguens pro veneno remedium dedisse, excusantique minus datum ad occultandam facinoris invidiam: "Sane" inquit, "legem Juliam timeo," coegitque se coram in cubiculo quam posset velocissimum ac praesentaneum coquere. Deinde in haedo expertus, postquam is quinque horas protraxit, iterum ac saepius recoctum porcello objecit; quo statim exanimato inferri in triclinium darique cenanti secum Britannico imperavit. Et cum ille ad primum gustum concidisset, comitiali morbo ex consuetudine correptum apud convivas ementitus postero die raptim inter maximos imbres tralaticio extulit funere. Lucustae pro navata opera impunitatem praediaque ampla, sed et discipulos dedit.
XXXIV. Matrem facta dictaque sua exquirentem acerbius et corrigentem hactenus primo gravabatur, ut invidia identidem oneraret quasi cessurus imperio Rhodumque abiturus, mox et honore omni et potestate privavit abductaque militum et Germanorum statione contubernio quoque ac Palatio expulit; neque in divexanda quicquam pensi habuit, summissis qui et Romae morantem litibus et in secessu quiescentem per convicia et jocos terra marique praetervehentes inquietarent. Verum minis eius ac violentia territus perdere statuit; et cum ter veneno temptasset sentiretque antidotis praemunitam, lacunaria, quae noctu super dormientem laxata machina deciderent, paravit. Hoc consilio per conscios parum celato solutilem navem, cuius vel naufragio vel camarae ruina periret, commentus est atque ita reconciliatione simulata jucundissimis litteris Baias evocavit ad sollemnia Quinquatruum simul celebranda; datoque negotio trierarchis, qui liburnicam qua advecta erat velut fortuito concursu confringerent, protraxit convivium repetentique Baulos in locum corrupti navigii machinosum illud optulit, hilare prosecutus atque in digressu papillas quoque exosculatus. Reliquum temporis cum magna trepidatione vigilavit opperiens coeptorum exitum. Sed ut diversa omnia nandoque evasisse eam comperit, inops consilii L. Agermum libertum eius salvam et incolumem cum gaudio nuntiantem, abjecto clam juxta pugione ut percussorem sibi subornatum arripi constringique jussit, matrem occidi, quasi deprehensum crimen voluntaria morte vitasset. Adduntur his atrociora nec incertis auctoribus: ad visendum interfectae cadaver accurrisse, contrectasse membra, alia vituperasse, alia laudasse, sitique interim oborta bibisse. Neque tamen conscientiam sceleris, quamquam et militum et senatus populique gratulationibus confirmaretur, aut statim aut umquam postea ferre potuit, saepe confessus exagitari se materna specie verberibusque Furiarum ac taedis ardentibus. Quin et facto per Magos sacro evocare Manes et exorare temptavit. Peregrinatione quidem Graeciae et Eleusinis sacris, quorum initiatione impii et scelerati voce praeconis summoventur, interesse non ausus est. Junxit parricidio matris amitae necem. Quam cum ex duritie alvi cubantem visitaret, et illa tractans lanuginem eius, ut assolet, jam grandis natu per blanditias forte dixisset: "Simul hanc excepero, mori volo, " conversus ad proximos confestim se positurum velut irridens ait, praecepitque medicis ut largius purgarent aegram; necdum defunctae bona invasit suppresso testamento, ne quid abscederet.
XXXV. Uxores praeter Octaviam duas postea duxit, Poppaeam Sabinam quaestorio patre natam et equiti Romano antea nuptam, deinde Statiliam Messalinam Tauri bis consulis ac triumphalis abneptem. Qua ut poteretur, virum eius Atticum Vestinum consulem in honore ipso trucidavit. Octaviae consuetudinem cito aspernatus corripientibus amicis sufficere illi debere respondit uxoria ornamenta. 2 Eandem mox saepe frustra strangulare meditatus dimisit ut sterilem, sed improbante divortium populo nec parcente conviciis etiam relegavit, denique occidit sub crimine adulteriorum adeo impudenti falsoque, ut in quaestione pernegantibus cunctis Anicetum paedagogum suum indicem subjecerit, qui fingeret et dolo stupratam a se fateretur. 3 Poppaeam duodecimo die post divortium Octaviae in matrimonium acceptam dilexit unice; et tamen ipsam quoque ictu calcis occidit, quod se ex aurigatione sero reversum gravida et aegra conviciis incesserat. Ex hac filiam tulit Claudiam Augustam amisitque admodum infantem. 4 Nullum adeo necessitudinis genus est, quod non scelere perculerit. Antoniam Claudi filiam, recusantem post Poppaeae mortem nuptias suas quasi molitricem novarum rerum interemit; similiter ceteros aut affinitate aliqua sibi aut propinquitate conjunctos; in quibus Aulum Plautium juvenem, quem cum ante mortem per vim conspurcasset: 'Eat nunc' inquit 'mater mea et successorem meum osculetur' jactans dilectum ab ea et ad spem imperii impulsum. 5 Privignum Rufrium Crispinum Poppaea natum impuberem adhuc, quia ferebatur ducatus et imperia ludere, mergendum mari, dum piscaretur, servis ipsius demandavit. Tuscum nutricis filium relegavit, quod in procuratione Aegypti balineis in adventum suum exstructis lavisset. Senecam praeceptorem ad necem compulit, quamvis saepe commeatum petenti bonisque cedenti persancte jurasset suspectum se frustra periturumque potius quam nociturum ei. Burro praefecto remedium ad fauces pollicitus toxicum misit. Libertos divites et senes, olim adoptionis mox dominationis suae fautores atque rectores, veneno partim cibis, partim potionibus indito intercepit.
XXXVI. Nec minore saevitia foris et in exteros grassatus est. Stella crinita, quae summis potestatibus exitium portendere vulgo putatur, per continuas noctes oriri coeperat. Anxius ea re, ut ex Balbillo astrologo didicit, solere reges talia ostenta caede aliqua illustri expiare atque a semet in capita procerum depellere, nobilissimo cuique exitium destinavit; enimvero multo magis et quasi per justam causam duabus conjurationibus provulgatis, quarum prior maiorque Pisoniana Romae, posterior Viniciana Beneventi conflata atque detecta est. 2 Conjurati e vinculis triplicium catenarum dixere causam, cum quidam ultro crimen faterentur, nonnulli etiam imputarent, tamquam aliter illi non possent nisi morte succurrere dedecorato flagitiis omnibus. Damnatorum liberi urbe pulsi enectique veneno aut fame; constat quosdam cum paedagogis et capsariis uno prandio pariter necatos, alios diurnum victum prohibitos quaerere.
XXXVII. Nullus posthac adhibitus dilectus aut modus interimendi quoscumque libuisset quacumque de causa. Sed ne de pluribus referam, Salvidieno Orfito objectum est, quod tabernas tres de domo sua circa Forum civitatibus ad stationem locasset, Cassio Longino juris consulto ac luminibus orbato, quod in vetere gentili stemmate C. Cassi percussoris Caesaris imagines retinuisset, Paeto Thraseae tristior et paedagogi vultus. 2 Mori jussis non amplius quam horarum spatium dabat; ac ne quid morae interveniret, medicos admovebat, qui cunctantes continuo curarent; ita enim vocabatur venas mortis gratia incidere. Creditur etiam polyphago cuidam Aegypti generis crudam carnem et quidquid daretur mandere assueto, concupisse vivos homines laniandos absumendosque obicere. 3 Elatus inflatusque tantis velut successibus negavit quemquam principum scisse, quid sibi liceret, multasque nec dubias significationes saepe jecit, ne reliquis quidem se parsurum senatoribus, eumque ordinem sublaturum quandoque e re publica ac provincias et exercitus equiti Romano ac libertis permissurum. Certe neque adveniens neque proficiscens quemquam osculo impertiit ac ne resalutatione quidem; et in auspicando opere Isthmi magna frequentia clare, ut sibi ac populo Romano bene res verteret, optavit dissimulata senatus mentione.
XXXVIII. Sed nec populo aut moenibus patriae pepercit. Dicente quodam in sermone communi: "Ἐμοῦ θανόντος γαῖα μειχθήτω πυρί," "Immo", inquit, "ἑμοῦ ζῶντος," planeque ita fecit. Nam quasi offensus deformitate veterum aedificiorum et angustiis flexurisque vicorum, incendit urbem tam palam, ut plerique consulares cubicularios eius cum stuppa taedaque in praediis suis deprehensos non attigerint, et quaedam horrea circum domum Auream, quorum spatium maxime desiderabat, ut bellicis machinis labefacta atque inflammata sint quod saxeo muro constructa erant. Per sex dies septemque noctes ea clade saevitum est ad monumentorum bustorumque deversoria plebe compulsa. Tunc praeter immensum numerum insularum domus priscorum ducum arserunt hostilibus adhuc spoliis adornatae deorumque aedes ab regibus ac deinde Punicis et Gallicis bellis votae dedicataeque, et quidquid visendum atque memorabile ex antiquitate duraverat. Hoc incendium e turre Maecenatiana prospectans laetusque "flammae", ut aiebat, "pulchritudine" Halosin Ilii in illo suo scaenico habitu decantavit. Ac ne non hinc quoque quantum posset praedae et manubiarum invaderet, pollicitus cadaverum et ruderum gratuitam egestionem nemini ad reliquias rerum suarum adire permisit, conlationibusque non receptis modo verum et efflagitatis provincias privatorumque census prope exhausit.
XXXIX. Accesserunt tantis ex principe malis probrisque quaedam et fortuita: pestilentia unius autumni, quo triginta funerum milia in rationem Libitinae venerunt; clades Britannica, qua duo praecipua oppida magna civium sociorumque caede direpta sunt; ignominia ad Orientem legionibus in Armenia sub jugum missis aegreque Syria retenta. Mirum et vel praecipue notabile inter haec fuerit nihil eum patientius quam maledicta et convicia hominum tulisse, neque in ullos leniorem quam qui se dictis aut carminibus lacessissent exstitisse. Multa Graece Latineque proscripta aut vulgata sunt, sicut illa "Νέρων Ὀρέστης Ἀλκμέων μητροκτόνος."
"Νεόψηφον· Νέρων ἰδίαν μητέρα ἀπέκτεινε."
Quis negat Aeneae magna de stirpe Neronem ?
Sustulit hic matrem, sustulit ille patrem.
Dum tendit citharam noster, dum cornua Parthus,
Noster erit Paean, ille Hecatebeletes.
Roma domus fiet; Veios migrate, Quirites,
Si non et Veios occupat ista domus.
Sed neque auctores requisivit et quosdam per indicem delatos ad senatum affici graviore poena prohibuit. Transeuntem eum Isidorus Cynicus in publico clara voce corripuerat, quod Naupli mala bene cantitaret, sua bona male disponeret; et Datus Atellanarum histrio in cantico quodam
"ὑγίαινε πάτερ, ὑγίαινε μῆτερ"
Ita demonstraverat, ut bibentem natantemque faceret, exitum scilicet Claudi Agrippinaeque significans, et in novissima clausula
Orcus vobis ducit pedes
senatum gestu notarat. Histrionem et philosophum Nero nihil amplius quam urbe Italiaque summovit, vel contemptu omnis infamiae vel ne fatendo dolorem irritaret ingenia.
XL. Talem principem paulo minus quattuordecim annos perpessus terrarum orbis tandem destituit, initium facientibus Gallis duce Julio Vindice, Qui tum eam provinciam pro praetore optinebat. Praedictum a mathematicis Neroni olim erat fore ut quandoque destitueretur; unde illa vox eius celeberrima: "Τὸ τέχνιον ἡμᾶς διατρέφε", quo maiore scilicet venia meditaretur citharoedicam artem, principi sibi gratam, privato necessariam. Spoponderant tamen quidam destituto Orientis dominationem, nonnulli nominatim regnum Hierosolymorum, plures omnis pristinae fortunae restitutionem. Cui spei pronior, Britannia Armeniaque amissa ac rursus utraque recepta, defunctum se fatalibus malis existimabat. Ut vero consulto Delphis Apolline septuagensimum ac tertium annum cavendum sibi audivit, quasi eo demum obiturus, ac nihil conjectans de aetate Galbae, tanta fiducia non modo senectam sed etiam perpetuam singularemque concepit felicitatem, ut amissis naufragio pretiosissimis rebus non dubitaverit inter suos dicere pisces eas sibi relaturos. Neapoli de motu Galliarum cognovit die ipso quo matrem occiderat, adeoque lente et secure tulit ut gaudentis etiam suspicionem praeberet tamquam occasione nata spoliandarum jure belli opulentissimarum provinciarum; statimque in gymnasium progressus certantis athletas effusissimo studio spectavit. Cenae quoque tempore interpellatus tumultuosioribus litteris hactenus excanduit, ut malum iis qui descissent minaretur. Denique per octo continuos dies non rescribere cuiquam, non mandare quid aut praecipere conatus rem silentio obliteravit.
XLI. Edictis tandem Vindicis contumeliosis et frequentibus permotus senatum epistula in ultionem sui reique publicae adhortatus est, excusato languore faucium, propter quem non adesset. Nihil autem aeque doluit, quam ut malum se citharoedum increpitum ac pro Nerone Ahenobarbum appellatum; et nomen quidem gentile, quod sibi per contumeliam exprobraretur, resumpturum se professus est deposito adoptivo, cetera convicia, ut falsa, non alio argumento refellebat, quam quod etiam inscitia sibi tanto opere elaboratae perfectaeque a se artis obiceretur, singulos subinde rogitans, nossentne quemquam praestantiorem. Sed urgentibus aliis super alios nuntiis Romam praetrepidus rediit; leviterque modo in itinere frivolo auspicio mente recreata, cum annotasset insculptum monumento militem Gallum ab equite R. oppressum trahi crinibus, ad eam speciem exsiluit gaudio caelumque adoravit. Ac ne tunc quidem aut senatu aut populo coram appellato quosdam e primoribus viris domum evocavit transactaque raptim consultatione reliquam diei partem per organa hydraulica novi et ignoti generis circumduxit, ostendensque singula, de ratione et difficultate cuiusque disserens, jam se etiam prolaturum omnia in theatrum affirmavit, si per Vindicem liceat.
XLII. Postquam deinde etiam Galbam et Hispanias descivisse cognovit, conlapsus animoque male facto diu sine voce et prope intermortuus iacuit, utque resipiit, veste discissa, capite converberato, actum de se pronuntiavit consolantique nutriculae et aliis quoque jam principibus similia accidisse memoranti, se vero praeter ceteros inaudita et incognita pati respondit, qui summum imperium vivus amitteret. Nec eo setius quicquam ex consuetudine luxus atque desidiae omisit et imminuit quin immo cum prosperi quiddam ex provinciis nuntiatum esset, super abundantissimam cenam jocularia in defectionis duces carmina lasciveque modulata, quae vulgo notuerunt, etiam gesticulatus est; ac spectaculis theatri clam illatus cuidam scaenico placenti nuntium misit abuti eum occupationibus suis.
XLIII. Initio statim tumultus multa et immania, verum non abhorrentia a natura sua creditur destinasse; successores percussoresque summittere exercitus et provincias regentibus, quasi conspiratis idemque et unum sentientibus; quidquid ubique exsulum, quidquid in urbe hominum Gallicanorum esset contrucidare, illos ne desciscentibus aggregarentur, hos ut conscios popularium suorum atque fautores; Gallias exercitibus diripiendas permittere; senatum universum veneno per convivia necare; urbem incendere feris in populum immissis, quo difficilius defenderentur. Sed absterritus non tam paenitentia quam perficiendi desperatione credensque expeditionem necessariam, consules ante tempus privavit honore atque in utriusque locum solus iniit consulatum, quasi fatale esset non posse Gallias debellari nisi a consule. Ac susceptis fascibus cum post epulas triclinio digrederetur, innixus umeris familiarium affirmavit, simul ac primum provinciam attigisset, inermem se in conspectum exercituum proditurum nec quicquam aliud quam fleturum, revocatisque ad paenitentiam defectoribus insequenti die laetum inter laetos cantaturum epinicia, quae jam nunc sibi componi oporteret.
XLIV. In praeparanda expeditione primam curam habuit deligendi vehicula portandis scaenicis organis concubinasque, quas secum educeret, tondendi ad virilem modum et securibus peltisque Amazonicis instruendi. Mox tribus urbanas ad sacramentum citavit ac nullo idoneo respondente certum dominis servorum numerum indixit; nec nisi ex tota cuiusque familia probatissimos, ne dispensatoribus quidem aut amanuensibus exceptis, recepit. Partem etiam census omnes ordines conferre jussit et insuper inquilinos privatarum aedium atque insularum pensionem annuam repraesentare fisco; exegitque, ingenti fastidio et acerbitate nummum asperum argentum pustulatum, aurum ad obrussam, ut plerique omnem collationem palam recusarent, consensu flagitantes a delatoribus potius revocanda praemia quaecumque cepissent.
XLV. Ex annonae quoque caritate lucranti adcrevit invidia; nam et forte accidit, ut in publica fame Alexandrina navis nuntiaretur pulverem luctatoribus aulicis advexisse. Quare omnium in se odio incitato nihil contumeliarum defuit quin subiret. Statuae eius a vertice cirrus appositus est cum inscriptione Graeca; nunc demum agona esse, et traderet tandem. Alterius collo ἀσκὸς praeligatus simulque titulus: "Ego egi quod potui. Sed tu cullum meruisti." Ascriptum et columnis, etiam Gallos eum cantando excitasse. Jam noctibus jurga cum servis plerique simulantes crebro Vindicem poscebant.
XLVI. Terrebatur ad hoc portentis somniorum et auspiciorum et ominum, cum veteribus tum novis. Numquam antea somniare solitus occisa demum matre vidit per quietem navem sibi regenti extortum gubernaculum trahique se ab Octavia uxore in artissimas tenebras et modo pinnatarum formicarum multitudine oppleri, modo a simulacris gentium ad Pompei theatrum dedicatarum circumiri acerique progressu; asturconem, quo maxime laetabatur, posteriore corporis parte in simiae speciem transfiguratum ac tantum capite integro hinnitus edere canoros. De Mausoleo, sponte foribus patefactis, exaudita vox est nomine eum cientis. Kal. Ian. exornati Lares in ipso sacrificii apparatu conciderunt; auspicanti Sporus anulum muneri optulit, cuius gemmae scalptura erat Proserpinae raptus; votorum nuncupatione, magna jam ordinum frequentia, vix repertae Capitolii claves. Cum ex oratione eius, qua in Vindicem perorabat, recitaretur in senatu daturos poenas sceleratos ac brevi dignum exitum facturos, conclamatum est ab universis :"Tu facies, Auguste. " Observatum etiam fuerat novissimam fabulam cantasse eum publice Oedipodem exsulem atque in hoc desisse versu:
Θανεῖν μ᾽ ἄνωγε σύγγαμος, μήτηρ, πατήρ.
XLVII. Nuntiata interim etiam ceterorum exercituum defectione litteras prandenti sibi redditas concerpsit, mensam subvertit, duos scyphos gratissimi usus, quos Homericos a caelatura carminum Homeri vocabat, solo illisit ac sumpto a Lucusta veneno et in auream pyxidem condito transiit in hortos Servilianos, ubi praemissis libertorum fidissimis Ostiam ad classem praeparandam tribunos centurionesque praetorii de fugae societate temptavit. Sed partim tergiversantibus, partim aperte detrectantibus, uno vero etiam proclamante: "Usque adeone mori miserum est?" varie agitavit, Parthosne an Galbam supplex peteret, an atratus prodiret in publicum proque rostris quanta maxima posset miseratione veniam praeteritorum precaretur, ac ni flexisset animos, vel Aegypti praefecturam concedi sibi oraret. Inventus est postea in scrinio eius hac de re sermo formatus; sed deterritum putant, ne prius quam in Forum perveniret discerperetur. Sic cogitatione in posterum diem dilata ad mediam fere noctem excitatus, ut comperit stationem militum recessisse, prosiluit e lecto misitque circum amicos, et quia nihil a quoquam renuntiabatur, ipse cum paucis hospitia singulorum adiit. Verum clausis omnium foribus, respondente nullo, in cubiculum rediit, unde jam et custodes diffugerant, direptis etiam stragulis, amota et pyxide veneni; ac statim Spiculum murmillonem vel quemlibet alium percussorem, cuius manu periret, requisiit et nemine reperto "Ergo ego" inquit "nec amicum habeo, nec inimicum?" procurritque, quasi praecipitaturus se in Tiberim.
XLVIII. Sed revocato rursus impetu aliquid secretioris latebrae ad colligendum animum desideravit, et offerente Phaonte liberto suburbanum suum inter Salariam et Nomentanam viam circa quartum miliarium, ut erat nudo pede atque tunicatus, paenulam obsoleti coloris superinduit adopertoque capite et ante faciem optento sudario equum inscendit, quattuor solis comitantibus, inter quos et Sporus erat. Statimque tremore terrae et fulgure adverso pavefactus audiit e proximis castris clamorem militum et sibi adversa et Galbae prospera ominantium, etiam ex obviis viatoribus quendam dicentem: 'Hi Neronem persequuntur', alium sciscitantem: 'Ecquid in urbe novi de nerone?' Equo autem ex odore abjecti in via cadaveris consternato detecta facie agnitus est a quodam missicio praetoriano et salutatus. Ut ad deverticulum ventum est, dimissis equis inter fruticeta ac vepres per harundineti semitam aegre nec nisi strata sub pedibus veste ad aversum villae parietem evasit. Ibi hortante eodem Phaonte, ut interim in specum egestae harenae concederet, negavit se vivum sub terram iturum, ac parumper commoratus, dum clandestinus ad villam introitus pararetur, aquam ex subjecta lacuna poturus manu hausit et 'Haec est' inquit, 'Neronis decocta.' Dein divolsa sentibus paenula trajectos surculos rasit, atque ita quadripes per angustias effossae cavernae receptus in proximam cellam decubuit super lectum modica culcita, vetere pallio strato, instructum; fameque et iterum siti interpellante panem quidem sordidum oblatum aspernatus est, aquae autem tepidae aliquantum bibit.
XLIX. Tunc uno quoque hinc inde instante ut quam primum se impendentibus contumeliis eriperet, scrobem coram fieri imperavit dimensus ad corporis sui modulum, componique simul, si qua invenirentur, frustra marmoris et aquam simul ac ligna conferri curando mox cadaveri, flens ad singula atque identidem dictitans: 'Qualis artifex pereo!'. Inter moras perlatos a cursore Phaonti codicillos praeripuit legitque se hostem a senatu judicatum et quaeri, ut puniatur more maiorum, interrogavitque, quale id genus esset poenae; et cum comperisset nudi hominis cervicem inseri furcae, corpus virgis ad necem caedi, conterritus duos pugiones, quos secum extulerat, arripuit temptataque utriusque acie rursus condidit, causatus nondum adesse fatalem horam. Ac modo Sporum hortabatur, ut lamentari ac plangere inciperet, modo orabat, ut se aliquis ad mortem capessendam exemplo juvaret; interdum segnitiem suam his verbis increpabat: 'Vivo deformiter, turpiter - οὐ πρέπει Νέρωνι, οὐ πρέπει - νήφειν δεῖ ἐν τοῖς τοιούτοις - ἄγε ἔγειρε σεαυτόν.'. Jamque equites appropinquabant, quibus praeceptum erat, ut vivum eum adtraherent. Quod ut sensit, trepidanter effatus: 'Ἵππων μ᾽ ὠκυπόδων ἀμφὶ κτύπος οὔατα βάλλει' ferrum jugulo adegit juvante Epaphrodito a libellis. Semianimisque adhuc irrumpenti centurioni et paenula ad vulnus apposita in auxilium se venisse simulanti non aliud respondit quam 'Sero' et 'Haec est fides'. atque in ea voce defecit, exstantibus rigentibusque oculis usque ad horrorem formidinemque visentium. Nihil prius aut magis a comitibus exegerat quam ne potestas cuiquam capitis sui fieret, sed ut quoquo modo totus cremaretur. Permisit hoc Icelus, Galbae libertus, non multo ante vinculis exsolutus, in quae primo tumultu conjectus fuerat.
L. Funeratus est impensa ducentorum milium, stragulis albis auro intextis, quibus usus Kal. Ian. fuerat. Reliquias Egloge et Alexandria nutrices cum Acte concubina gentili Domitiorum monumento condiderunt quod prospicitur e campo Martio impositum colli Hortulorum. In eo monumento solium porphyretici marmoris, superstante Lunensi ara, circumsaeptum est lapide Thasio.
LI. Statura fuit prope justa, corpore maculoso et fetido, subflavo capillo, vultu pulchro magis quam venusto, oculis caesis et hebetioribus, cervice obesa, ventre projecto, gracillimis cruribus, valitudine prospera; nam qui luxuriae immoderatissimae esset, ter omnino per quattuordecim annos languit, atque ita ut neque vino neque consuetudine reliqua abstineret; circa cultum habitumque adeo pudendus, ut comam semper in gradus formatam peregrinatione Achaica etiam pone verticem summiserit ac plerumque synthesinam indutus ligato circum collum sudario in publicum sine cinctu et discalciatus.
LII. Liberalis disciplinas omnnis fere puer attigit. Sed a philosophia eum mater avertit monens imperaturo contrariam esse; a cognitione veterum oratorum Seneca praeceptor, quo diutius in admiratione sui detineret. Itaque ad poeticam pronus carmina libenter ac sine labore composuit nec, ut quidam putant, aliena pro suis edidit. Venere in manus meas pugillares libellique cum quibusdam notissimis versibus ipsius chirographo scriptis, ut facile appareret non tralatos aut dictante aliquo exceptos, sed plane quasi a cogitante atque generante exaratos; ita multa et deleta et inducta et superscripta inerant. Habuit et pingendi fingendique non mediocre studium.
LIII. Maxime autem popularitate efferebatur, omnium aemulus, qui quoquo modo animum vulgi moverent. Exiit opinio post scaenicas coronas proximo lustro descensurum eum ad Olympia inter athletas; nam et luctabatur assidue nec aliter certamina gymnica tota Graecia spectaverat quam brabeutarum more in stadio humi assidens ac, si qua paria longius recessissent, in medium rnanibus suis protrahens. Destinaverat etiam, quia Apollinem cantu, Solem aurigando aequiperare existimaretur, imitari et Herculis facta; praeparatumque leonem aiunt, quem vel clava vel brachiorum nexibus in amphitheatri harena spectante populo nudus elideret.
LIV. Sub exitu quidem vitae palam voverat, si sibi incolumis status permansisset, proditurum se partae victoriae ludis etiam hydraulam et choraulam et utricularium ac novissimo die histrionem saltaturumque Vergili Turnum. Et sunt qui tradant Paridem histrionem occisum ab eo quasi gravem adversarium.
LV. Erat illi aeternitatis perpetuaeque famae cupido, sed inconsulta. Ideoque multis rebus ac locis vetere appellatione detracta novam indixit ex suo nomine, mensem quoque Aprilem Neroneum appellavit; destinaverat et Romam Neropolim nuncupare.
LVI. Religionum usque quaque contemptor, praeter unius Deae Syriae, hanc mox ita sprevit, ut urina contaminaret, alia superstitione captus in qua sola pertinacissime haesit, siquidem imagunculam puellarem, cum quasi remedium insidiarum a plebeio quodam et ignoto muneri accepisset, detecta confestim conjuratione pro summo numine trinisque in die sacrificiis colere perseveravit volebatque credi monitione eius futura praenoscere. Ante paucos quam periret menses attendit et extispicio nec umquam litavit.
LVII. Obiit tricensimo et secundo aetatis anno, die quo quondam Octaviam interemerat, tantumque gaudium publice praebuit, ut plebs pilleata tota urbe discurreret. Et tamen non defuerunt qui per longum tempus vernis aestivisque floribus tumulum eius ornarent ac modo imagines praetextatas in rostris proferrent, modo edicta quasi viventis et brevi magno inimicorum malo reversuri. Quin etiam Vologaesus Parthorum rex missis ad senatum legatis de instauranda societate hoc etiam magno opere oravit, ut Neronis memoria coleretur. Denique cum post viginti annos adulescente me exstitisset condicionis incertae qui se Neronem esse jactaret, tam favorabile nomen eius apud Parthos fuit, ut vehementer adiutus et vix redditus sit.
SVETONI TRANQVILII VITA GALBAE
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
I. Progenies Caesarum in Nerone defecit; quod futurum, compluribus quidem signis, sed vel evidentissimis duobus apparuit. Liviae, olim post Augusti statim nuptias Veientanum suum revisenti, praetervolans aquila gallinam albam ramulum lauri rostro tenentem, ita ut rapuerat, demisit in gremium; cumque nutriri alitem, pangi ramulum placuisset, tanta pullorum suboles provenit, ut hodieque ea uilla ad Gallinas vocetur, tale vero lauretum, ut triumphaturi Caesares inde laureas decerperent; fuitque mos triumphantibus, illas confestim eodem loco pangere; et observatum est, sub cuiusque obitum arborem ab ipso institutam elanguisse. Ergo novissimo Neronis anno et silva omnis exaruit radicitus, et quidquid ibi gallinarum erat interiit; ac subinde tacta de caelo Caesarum aede, capita omnibus simul statuis deciderunt, Augusti etiam sceptrum e manibus excussum est.
II. Neroni Galba successit nullo gradu contingens Caesarum domum, sed haud dubie nobilissimus magnaque et vetere prosapia, ut qui statuarum titulis pronepotem se Quinti Catuli Capitolini semper ascripserit, imperator vero etiam stemma in atrio proposuerit, quo paternam originem ad jovem, maternam ad Pasiphaen Minois uxorem referret.
III. Imagines et elogia universi generis exsequi longum est: familiae breviter attingam. Qui prius Sulpiciorum cognomen Galbae tulit, cur aut unde traxerit, ambigitur. Quidam putant, quod oppidum Hispaniae frustra diu oppugnatum illitis demum galbano facibus succenderit; alii, quod in diuturna valitudine galbeo, id est remediis lana involutis, assidue uteretur: nonnulli, quod praepinguis fuerit visus, quem galbam Galli vocent; vel contra, quod tam exilis, quam sunt animalia quae in aesculis nascuntur appellanturque galbae. Familiam illustravit Seruius Galba consularis, temporum suorum et eloquentissimus, quem tradunt Hispaniam ex praetura optinentem, triginta Lusitanorum milibus perfidia trucidatis, Viriatini belli causam exstitisse. Eius nepos ob repulsam consulatus infensus Julio Caesari, cuius legatus in Gallia fuerat, conspiravit cum Cassio et Bruto, propter quod Pedia lege damnatus est. Ab hoc sunt imperatoris Galbae avus ac pater: avus clarior studiis quam dignitate (non enim egressus praeturae gradum) multiplicem nec incuriosam historiam edidit; pater consulatu functus, quamquam brevi corpore, atque etiam gibber, modicaeque in dicendo facultatis, causas industrie actitavit. Vxores habuit Mummiam Achaicam, neptem Catuli proneptemque L. Mummi, qui Corinthum excidit; item Liviam Ocellinam ditem admodum et pulchram, a qua tamen nobilitatis causa appetitus ultro existimatur, et aliquando enixius postquam subinde instanti vitium corporis secreto posita veste detexit, ne quasi ignaram fallere videretur. Ex Achaica liberos Gaium et Servium procreavit, quorum maior Gaius attritis facultatibus urbe cessit, prohibitusque a Tiberio sortiri anno suo proconsulatum voluntaria morte obiit.
IV. Ser. Galba imperator M. Valerio Messala Cn. Lentulo cons. natus est VIIII. Kal. Ian. in villa colli superposita prope Tarracinam, sinistrorsus Fundos petentibus, adoptatusque a noverca sua Livia nomen et Ocellae cognomen assumptis, mutato praenomine; nam Lucium mox pro Servio usque ad tempus imperii usurpavit. Constat Augustum puero adhuc, salutanti se inter aequales, apprehensa buccula dixisse: καὶ σὺ τέκνον τῆς ἀρχῆς ἡμῶν παρατρώξῃ. Sed et Tiberius, cum comperisset imperaturum eum, verum in senecta, "Vivat sane," ait, "quando id ad nos nihil pertinet." Avo quoque eius fulgur procuranti, cum exta de manibus aquila rapuisset et in frugiferam quercum contulisset, responsum est, summum sed serum imperium portendi familiae; et ille irridens, "Sane," inquit, "cum mula pepererit." Nihil aeque postea Galbam temptantem res novas confirmavit quam mulae partus, ceterisque ut obscaenum ostentum abhorrentibus, solus pro laetissimo accepit memor sacrificii dictique avi. Sumpta virili toga, somniavit Fortunam dicentem, stare se ante fores defessam, et nisi ocius reciperetur, cuicumque obvio praedae futuram. Vtque evigilavit, aperto atrio simulacrum aeneum deae cubitali maius juxta limen invenit, idque gremio suo Tusculum, ubi aestivare consuerat, avexit et in parte aedium consecratum menstruis deinceps supplicationibus et pervigilio anniversario coluit.
Quamquam autem nondum aetate constanti veterem civitatis exoletumque morem ac tantum in domo sua haerentem obstinatissime retinuit, ut liberti servique bis die frequentes adessent ac mane salvere, vesperi valere sibi singuli dicerent.
V. Inter liberales disciplinas attendit et juri. Dedit et matrimonio operam; verum, amissa uxore Lepida duobusque ex ea filiis, remansit in caelibatu, neque sollicitari ulla condicione amplius potuit, ne Agrippinae quidem, viduatae morte Domitii, quae maritum quoque adhuc necdum caelibem Galbam adeo omnibus sollicitaverat modis, ut conventu matronarum correpta jurgio atque etiam manu pulsata sit a matre Lepidae. Observavit ante omnis Liviam Augustam, cuius et vivae gratia plurimum valuit et mortuae testamento paene ditatus est; sestertium namque quingenties cum praecipuum inter legatarios habuisset, quia notata non perscripta erat summa, herede Tiberio legatum ad quingenta revocante, ne haec quidem accepit.
VI. Honoribus ante legitimum tempus initis praetor commissione ludorum Floralium novum spectaculi genus elephantos funambulos edidit; exim provinciae Aquitaniae anno fere praefuit; mox consulatum per sex menses ordinarium gessit, evenitque ut in eo ipse L. Domitio patri Neronis, ipsi Salvius Otho pater Othonis succederet, velut praesagium insequentis casus, quo medius inter utriusque filios extitit imperator. A Gaio Caesare in locum Gaetulici substitutus, postridie quam ad legionis venit, sollemni forte spectaculo plaudentes inhibuit, data tessera, ut manus paenula continerent; statimque per castra jactatum est:
Disce miles militare. Galban est, non Gaetulicus!
Pari severitate interdixit commeatus peti. Veteranum ac tironem militem opere assiduo corroboravit, matureque barbaris, qui jam in Galliam usque proruperant, coercitis, praesenti quoque Gaio talem et se et exercitum approbavit, ut inter innumeras contractasque ex omnibus provinciis copias neque testimonium neque praemia ampliora ulli perciperent; ipse maxime insignis, quod campestrem decursionem scuto moderatus, etiam ad essedum imperatoris per viginti passuum milia cucurrit.
VII. Caede Gaii nuntiata multis ad occasionem stimulantibus quietem praetulit. Per hoc gratissimus Claudio receptusque in cohortem amicorum, tantae dignationis est habitus, ut cum subita ei valitudo nec adeo gravis incidisset, dilatus sit expeditionis Britannicae dies. Africam pro consule biennio optinuit extra sortem electus ad ordinandam provinciam et intestina dissensione et barbarorum tumultu inquietam; ordinavitque magna severitatis ac justitiae cura, etiam in parvulis rebus. Militi, qui per expeditionem artissima annona residuum cibariorum tritici modium centum denariis vendidisse arguebatur, vetuit, simul atque indigere cibo coepisset, a quoquam opem ferri; et is fame extabuit. At in jure dicendo cum de proprietate jumenti quaereretur, levibus utrimque argumentis et testibus ideoque difficili conjectura veritatis, ita decrevit ut ad lacum, ubi adaquari solebat, duceretur capite involuto atque ibidem revelato, eius esset, ad quem sponte se a potu recepisset.
VIII. Ob res et tunc in Africa et olim in Germania gestas ornamenta triumphalia accepit et sacerdotium triplex, inter quindecimviros sodalesque Titios item Augustales cooptatus; atque ex eo tempore prope ad medium Neronis principatum in secessum plurimum vixit (ne ad gestandum quidem umquam iter ingressus quam ut secum vehiculo proximo decies sestertium in auro efferret), donec in oppido Fundis moranti Hispania Tarraconensis oblata est. Acciditque ut, cum provinciam ingressus sacrificaret, intra aedem publicam puero e ministris acerram tenenti capillus repente toto capite canesceret, nec defuerunt qui interpretarentur significari rerum mutationem successurumque juveni senem, hoc est ipsum Neroni. Non multo post in Cantabriae lacum fulmen decidit, repertaeque sunt duodecim secures, haud ambiguum summae imperii signum.
IX. Per octo annos varie et inaequabiliter provinciam rexit, primo acer et vehemens et in coercendis quidem delictis vel immodicus. Nam et nummulario non ex fide versanti pecunias manus amputavit mensaeque eius affixit, et tutorem, quod pupillum, cui substitutus heres erat, veneno necasset, cruce affecit; implorantique leges et civem Romanum se testificanti, quasi solacio et honore aliquo poenam levaturus, mutari multoque praeter ceteras altiorem et dealbatam statui crucem jussit. Paulatim in desidiam segnitiemque conversus est, ne quid materiae praeberet Neroni, et ut dicere solebat, quod nemo rationem otii sui reddere cogeretur.
Carthagine nova conventum agens tumultuari Gallias comperit legato Aquitaniae auxilia implorante; supervenerunt et Vindicis litterae hortantis, ut humano generi assertorem ducemque se accommodaret. Nec diu cunctatus, condicionem partim metu, partim spe recepit; nam et mandata Neronis de nece sua ad procuratores clam missa deprenderat, et confirmabatur cum secundissimis auspiciis et ominibus virginis honestae vaticinatione, tanto magis quod eadem illa carmina sacerdos jovis Cluniae ex penetrali somnio monitus eruerat ante ducentos annos similiter a fatidica puella pronuntiata. Quorum carminum sententia erat, oriturum quandoque ex Hispania principem dominumque rerum.
X. Igitur cum quasi manumissioni vacaturus conscendisset tribunal, propositis ante se damnatorum occisorumque a Nerone quam plurimis imaginibus et astante nobili puero, quem exulantem e proxima Baliari insula ob id ipsum acciverat, deploravit temporum statum, consalutatusque imperator legatum se senatus ac populi R. professus est. Dein justitio indicto, e plebe quidem provinciae legiones et auxilia conscripsit super exercitum veterem unius legionis duarumque alarum et cohortium trium; at e primoribus prudentia atque aetate praestantibus velut instar senatus, ad quos de maiore re quotiens opus esset referretur, instituit. Delegit et equestris ordinis juvenes, qui manente anulorum aureorum usu evocati appellarentur, excubiasque circa cubiculum suum vice militum agerent. Etiam per provincias edicta dimisit, auctor singulis universisque conspirandi simul, et ut qua posset quisque opera communem causam juvarent.
Per idem fere tempus in munitione oppidi, quod sedem bello delegerat, repertus est anulus opere antiquo, scalptura gemmae Victoriam cum tropaeo exprimente; ac subinde Alexandrina navis Dertosam appulit armis onusta, sine gubernatore, sine nauta ac vectore ullo, ut nemini dubium esset, justum piumque et faventibus diis bellum suscipi; cum repente ex inopinato prope cuncta turbata sunt. Alarum altera castris appropinquantem paenitentia mutati sacramenti destituere conata est aegreque retenta in officio, et servi, quos a liberto Neronis ad fraudem praeparatos muneri acceperat, per angiportum in balneas transeuntem paene interemerunt, nisi cohortantibus in vicem ne occasionem omitterent, interrogatisque de qua occasione loquerentur, expressa cruciatu confessio esset.
XI. Accessit ad tanta discrimina mors Vindicis, qua maxime consternatus destitutoque similis non multo afuit quin vitae renuntiaret. Sed supervenientibus ab urbe nuntiis ut occisum Neronem cunctosque in verba sua jurasse cognovit, deposita legati suscepit Caesaris appellationem, iterque ingressus est paludatus ac dependente a cervicibus pugione ante pectus; nec prius usum togae reciperavit quam oppressis qui novas res moliebantur, praefecto praetorii Nymphidio Sabino Romae, in Germania Fonteio Capitone, in Africa Clodio Macro legatis.
XII. Praecesserat de eo fama saevitiae simul atque avaritiae, quod civitates Hispaniarum Galliarumque, quae cunctantius sibi accesserant, gravioribus tributis, quasdam etiam murorum destructione punisset et praepositos procuratoresque supplicio capitis affecisset cum coniugibus ac liberis; quodque oblatam Tarraconensibus e vetere templo jovis coronam auream librarum quindecim conflasset ac tres uncias, quae ponderi deerant, jussisset exigi. Ea fama et confirmata et aucta est, ut primum urbem introiit. Nam cum classiarios, quos Nero ex remigibus justos milites fecerat, redire ad pristinum statum cogeret, recusantis atque insuper aquilam et signa pertinacius flagitantis non modo immisso equite disjecit, sed decimavit etiam. Item Germanorum cohortem a Caesaribus olim ad custodiam corporis institutam multisque experimentis fidelissimam dissolvit ac sine commodo ullo remisit in patriam, quasi Cn. Dolabellae, juxta cuius hortos tendebat, proniorem. Illa quoque verene an falso per ludibrium jactabantur, apposita lautiore cena ingemuisse eum, et ordinario quidem dispensatori breviarium rationum offerenti paropsidem leguminis pro sedulitate ac diligentia porrexisse, Cano autem choraulae mire placenti denarios quinque donasse prolatos manu sua e peculiaribus loculis suis.
XIII. Quare adventus eius non perinde gratus fuit, inde proximo spectaculo apparuit, siquidem Atellanis notissimum canticum exorsis:
venit Onesimus a villa
cuncti simul spectatores consentiente voce reliquam partem rettulerunt ac saepius versu repetito egerunt.
XIV. Maiore adeo et favore et auctoritate adeptus est quam gessit imperium, quamquam multa documenta egregii principis daret; sed nequaquam tam grata erant, quam invisa quae secus fierent. Regebatur trium arbitrio, quos una et intra palatium habitantis nec umquam non adhaerentis paedagogos vulgo vocabant. Ii erant T. Vinius legatus eius in Hispania, cupiditatis immensae; Cornelius Laco ex assessore praefectus praetorii, arrogantia socordiaque intolerabilis; libertus Icelus, paulo ante anulis aureis et Marciani cognomine ornatus ac jam summae equestris gradus candidatus. His diverso vitiorum genere grassantibus adeo se abutendum permisit et tradidit, ut vix sibi ipse constaret, modo acerbior parciorque, modo remissior ac neglegentior quam conveniret principi electo atque illud aetatis.
Quosdam claros ex utroque ordine viros suspicione minima inauditos condemnavit. Civitatem R. raro dedit, jura trium liberorum vix uni atque alteri, ac ne his quidem nisi ad certum praefinitumque tempus. Judicibus sextam decuriam adici precantibus non modo negavit, sed et concessum a Claudio beneficium, ne hieme initioque anni ad judicandum evocarentur, eripuit.
XV. Existimabatur etiam senatoria et equestria officia biennii spatio determinaturus, nec daturus nisi invitis ac recusantibus. Liberalitates Neronis, non plus decimis concessis, per quinquaginta equites R. ea condicione revocandas curavit exigendasque, ut et si quid scaenici aut xystici donatum olim vendidissent, auferretur emptoribus, quando illi pretio absumpto solvere nequirent. At contra nihil non per comites atque libertos pretio addici aut donari gratia passus est, vectigalia immunitates, poenas innocentium impunitates noxiorum. Quin etiam, populo R. deposcente supplicium Haloti et Tigellini solos ex omnibus Neronis emissariis vel maleficentissimos incolumes praestitit atque insuper Halotum procuratione amplissima ornavit, pro Tigellino etiam saevitiae populum edicto increpuit.
XVI. Per haec prope universis ordinibus offensis vel praecipua flagrabat invidia apud milites. Nam cum in verba eius absentis jurantibus donativum grandius solito praepositi pronuntiassent, neque ratam rem habuit et subinde jactavit legere se militem, non emere consuesse; atque eo quidem nomine omnis, qui ubique erant, exacerbavit. Ceterum praetorianos etiam metu et indignitate commovit, removens subinde plerosque ut suspectos et Nymphidi socios. Sed maxime fremebat superioris Germaniae exercitus, fraudari se praemiis navatae adversus Gallos et Vindicem operae. Ergo primi obsequium rumpere ausi Kal. Ian. adigi sacramento nisi in nomen senatus recusarunt statimque legationem ad praetorianos cum mandatis destinaverunt: displicere imperatorem in Hispania factum; eligerent ipsi quem cuncti exercitus comprobarent.
XVII. Quod ut nuntiatum est, despectui esse non tam senectam suam quam orbitatem ratus, Pisonem Frugi Licinianum, nobilem egregiumque juvenem ac sibi olim probatissimum testamentoque semper in bona et nomen adscitum repente e media salutantium turba apprehendit filiumque appellans perduxit in castra ac pro contione adoptavit, ne tunc quidem donativi ulla mentione facta. Quo faciliorem occasionem M. Salvio Othoni praebuit perficiendi conata intra sextum adoptionis diem.
XVIII. Magna et assidua monstra jam inde a principio exitum ei, qualis evenit, portenderant. Cum per omne iter dextra sinistraque oppidatim victimae caederentur, taurus securis ictu consternatus rupto vinculo essedum eius invasit elatisque pedibus totum cruore perfudit; ac descendentem speculator impulsu turbae lancea prope vulneravit. Vrbem quoque et deinde Palatium ingressum excepit terrae tremor et assimilis quidam mugitui sonus. Secuta sunt aliquando manifestiora. Monile, margaritis gemmisque consertum, ad ornandam Fortunam suam Tusculanam ex omni gaza secreverat; id repente quasi augustiore dignius loco Capitolinae Veneri dedicavit ac proxima nocte somniavit speciem Fortunae querentis fraudatam se dono destinato, minantisque erepturam et ipsam quae dedisset. Cumque exterritus luce prima ad expiandum somnium, praemissis qui rem divinam appararent, Tusculum excucurrisset, nihil invenit praeter tepidam in ara favillam atratumque juxta senem in catino vitreo tus tenentem et in calice fictili merum. Observatum etiam est kal. Ian. sacrificanti coronam de capite excidisse, auspicanti pullos avolasse; adoptionis die neque milites adlocuturo castrensem sellam de more positam pro tribunali oblitis ministris, et in senatu curulem perverse collocatam.
XIX.. Prius vero quam occideretur sacrificantem mane haruspex identidem monuit, caveret periculum, non longe percussores abesse. Haud multo post cognoscit teneri castra ab Othone, ac plerisque ut eodem quam primum pergeret suadentibus (posse enim auctoritate et praesentia praevalere) nihil amplius quam continere se statuit et legionariorum firmare praesidiis, qui multifariam diverseque tendebant. Loricam tamen induit linteam, quamquam haud dissimulans parum adversum tot mucrones profuturam. Sed extractus rumoribus falsis, quos conspirati, ut eum in publicum elicerent, de industria dissiparant, paucis temere affirmantibus transactum negotium, oppressos, qui tumultuarentur, advenire frequentis ceteros gratulabundos et in omne obsequium paratos; iis ut occurreret prodiit, tanta fiducia ut militi cuidam occisum a se Othonem glorianti, Quo auctore? responderit; atque in forum usque processit. Ibi equites, quibus mandata caedes erat, cum per publicum dimota paganorum turba equos adegissent, viso procul eo parumper restiterunt; dein rursum incitati desertum a suis contrucidarunt.
XX. Sunt qui tradant, ad primum tumultum proclamasse eum: Quid agitis, commilitones? ego vester sum, et vos mei! donativum etiam pollicitum. Plures autem prodiderunt, optulisse ultro jugulum et ut hoc agerent ac ferirent, quando ita videretur, hortatum. Illud mirum admodum fuerit, neque praesentium quemquam opem imperatori ferre conatum et omnes qui arcesserentur sprevisse nuntium, excepta Germanicianorum vexillatione. Ii ob recens meritum, quod se aegros et invalidos magnopere fovisset, in auxilium advolaverunt, sed serius, itinere devio per ignorantiam locorum retardati. Jugulatus est ad lacum Curti ac relictus ita uti erat, donec gregarius miles a frumentatione rediens abjecto onere caput ei amputavit; et quoniam capillo arripere non poterat, in gremium abdidit, mox inserto per os pollice ad Othonem detulit. Ille lixis calonibusque donavit, qui hasta suffixum non sine ludibrio circum castra portarunt adclamantes identidem: "Galba Cupido, fruaris aetate tua," maxime irritati ad talem jocorum petulantiam, quod ante paucos dies exierat in vulgus, laudanti cuidam formam suam ut adhuc floridam et vegetam respondisse eum:
Ἔτι μοι μένος ἔμπεδόν ἐστιν.
Ab is Patrobii Neroniani libertus centum aureis redemptum eo loco, ubi jussu Galbae animadversum in patronum suum fuerat, abjecit. Sero tandem dispensator Argivus et hoc et ceterum truncum in privatis eius hortis Aurelia via sepulturae dedit.
XXI. Statura fuit justa, capite praecalvo, oculis caeruleis, adunco naso, manibus pedibusque articulari morbo distortissimis, ut neque calceum perpeti nec libellos evolvere aut tenere omnino valeret. Excreverat etiam in dexteriore latere eius caro praependebatque adeo ut aegre fascia substringeretur.
XXII. Cibi plurimi traditur, quem tempore hiberno etiam ante lucem capere consuerat, inter cenam vero usque eo abundantis, ut congestas super manus reliquias circumferri juberet spargique ad pedes stantibus. Libidinis in mares pronior et eos non nisi praeduros exoletosque: ferebant in Hispania Icelum e veteribus concubinis de Neronis exitu nuntiantem non modo artissimis osculis palam exceptum ab eo, sed ut sine mora velleretur oratum atque seductum.
XXIII. Periit tertio et septuagesimo aetatis anno, imperii mense septimo. Senatus, ut primum licitum est, statuam ei decreverat rostratae columnae superstantem in parte fori, qua trucidatus est; sed decretum Vespasianus abolevit, percussores sibi ex Hispania in Judaeam submisisse opinatus.
SVETONI TRANQVILII VITA OTHONIS
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
I. Maiores Othonis orti sunt oppido Ferentio, familia vetere et honorata atque ex principibus Etruriae. Avus M. Salvius Otho, patre equite R., matre humili incertum an ingenua, per gratiam Liviae Augustae, in cuius domo creverat, senator est factus nec praeturae gradum excessit.
Pater L. Otho, materno genere praeclaro multarumque et magnarum propinquitatum, tam carus tamque non absimilis facie Tiberio principi fuit, ut plerique procreatum ex eo crederent. Vrbanos honores, proconsulatum Africae et extraordinaria imperia severissime administravit. Ausus etiam est in Illyrico milites quosdam, quod motu Camilli ex paenitentia praepositos suos quasi defectionis adversus Claudium auctores occiderant, capite punire et quidem ante principia se coram, quamvis ob id ipsum promotos in ampliorem gradum a Claudio sciret. Quo facto sicut gloriam auxit, ita gratiam minuit; quam tamen mature reciperavit detecta equitis R. fraude, quem prodentibus servis necem Claudio parare compererat. Namque et senatus honore rarissimo, statua in Palatio posita, prosecutus est eum et Claudius adlectum inter patricios, conlaudans amplissimis verbis, hoc quoque adjecit: Vir, quo meliores liberos habere ne opto quidem. Ex Albia Terentia splendida femina duos filios tulit, L. Titianum et minorem M. cognominem sibi; tulit et filiam, quam vixdum nubilem Druso Germanici filio despondit.
II. Otho imperator IIII. Kal. Mai. natus est Camillo Arruntio, Domitio Ahenobarbo cons. A prima adulescentia prodigus ac procax, adeo ut saepe flagris obiurgaretur a patre, ferebatur et vagari noctibus solitus atque invalidum quemque obviorum vel potulentum corripere ac distento sago impositum in sublime jactare. Post patris deinde mortem libertinam aulicam gratiosam, quo efficacius coleret, etiam diligere simulavit quamvis anum ac paene decrepitam: per hanc insinuatus Neroni, facile summum inter amicos locum tenuit congruentia morum, ut vero quidam tradunt, et consuetudine mutui stupri. Ac tantum potentia valuit, ut damnatum repetundis consularem virum, ingens praemium pactus, prius quam plene restitutionem ei impetrasset non dubitaret in senatum ad agendas gratias introducere.
III. Omnium autem consiliorum secretorumque particeps die, quem necandae matri Nero destinarat, ad avertendas suspiciones cenam utrique exquisitissimae comitatis dedit; item Poppaeam Sabinam tunc adhuc amicam eius, abductam marito demandatamque interim sibi, nuptiarum specie recepit, nec corrupisse contentus, adeo dilexit ut ne rivalem quidem Neronem aequo tulerit animo. Creditur certe non modo missos ad arcessendam non recepisse, sed ipsum etiam exclusisse quondam pro foribus astantem miscentemque frustra minas et preces ac depositum reposcentem. Quare diducto matrimonio, sepositus est per causam legationis in Lusitaniam. Id satis visum, ne poena acrior mimum omnem divulgaret, qui tamen sic quoque hoc disticho enotuit:
Cur Otho mentito sit, quaeritis, exul honore?
Vxoris moechus coeperat esse suae.
Provinciam administravit quaestorius per decem annos, moderatione atque abstinentia singulari.
IV. Vt tandem occasio ultionis data est, conatibus Galbae primus accessit: eodemque momento et ipse spem imperii cepit magnam quidem et ex condicione temporum, sed aliquanto maiorem ex affirmatione Seleuci mathematici. Qui cum eum olim superstitem Neroni fore spopondisset, tunc ultro inopinatus advenerat, imperaturum quoque brevi repromittens. Nullo igitur offici aut ambitionis in quemquam genere omisso, quotiens cena principem acciperet, aureos excubanti cohorti viritim dividebat, nec minus alium alia via militum demerebatur. Cuidam etiam de parte finium cum vicino litiganti, adhibitus arbiter, totum agrum redemit emancipavitque; ut jam vix ullus esset, qui non et sentiret et praedicaret solum successione imperii dignum.
V. Speraverat autem fore ut adoptaretur a Galba, idque in dies exspectabat. Sed postquam Pisone praelato spe decidit, ad vim conversus est instigante super animi dolorem etiam magnitudine aeris alieni. Neque enim dissimulabat, nisi principem se stare non posse nihilque referre ab hoste in acie an in foro sub creditoribus caderet. Ante paucos dies servo Caesaris pro impetrata dispensatione decies sestertium expresserat; hoc subsidium tanti coepti fuit. Ac primo quinque speculatoribus commissa res est, deinde decem aliis, quos singuli binos produxerant; omnibus dena sestertia repraesentata et quinquagena promissa. Per hos sollicitati reliqui, nec adeo multi, haud dubia fiducia, in ipso negotio pluris affuturos.
VI. Tulerat animus post adoptionem statim castra occupare cenantemque in Palatio Galbam aggredi, sed obstitit respectus cohortis, quae tunc excubabat, ne oneraretur invidia, quod eiusdem statione et Gaius fuerat occisus et desertus Nero. Medium quoque tempus religio et Seleucus exemit.
Ergo destinata die praemonitis consciis ut se in foro sub aede Saturni ad miliarium aureum opperirentur, mane Galbam salutavit, utque consueverat osculo exceptus, etiam sacrificanti interfuit audivitque praedicta haruspicis. Deinde liberto adesse architectos nuntiante, quod signum convenerat, quasi venalem domum inspecturus abscessit, proripuitque se postica parte Palatii ad constitutum. Alii febrem simulasse aiunt eamque excusationem proximis mandasse, si quaereretur. Tunc abditus propere muliebri sella in castra contendit, ac deficientibus lecticariis cum descendisset cursumque cepisset, laxato calceo restitit, donec omissa mora succollatus et a praesente comitatu imperator consalutatus, inter faustas adclamationes strictosque gladios ad principia devenit, obvio quoque non aliter ac si conscius et particeps foret adhaerente. Ibi missis qui Galbam et Pisonem trucidarent, ad conciliandos pollicitationibus militum animos nihil magis pro contione testatus est, quam id demum se habiturum, quod sibi illi reliquissent.
VII. Dein vergente jam die ingressus senatum, positaque brevi ratione quasi raptus de publico et suscipere imperium vi coactus gesturusque communi omnium arbitrio, Palatium petit. Ac super ceteras gratulantium adulantiumque blanditias ab infima plebe appellatus Nero nullum indicium recusantis dedit, immo, ut quidam tradiderunt, etiam diplomatibus primisque epistulis suis ad quosdam provinciarum praesides Neronis cognomen adjecit. Certe et imagines statuasque eius reponi passus est et procuratores atque libertos ad eadem officia revocavit, nec quicquam prius pro potestate subscripsit quam quingenties sestertium ad peragendam Auream domum.
Dicitur ea nocte per quietem pavefactus gemitus maximos edidisse repertusque a concursantibus humi ante lectum iacens per omnia piaculorum genera Manes Galbae, a quo deturbari expellique se viderat, propitiare temptasse; postridie quoque in augurando tempestate orta graviter prolapsum identidem obmurmurasse:
Τί γάρ μοι καὶ μακροῖς αὐλοῖς;
VIII. Sub idem vero tempus Germaniciani exercitus in Vitellii verba jurarant. Quod ut comperit, auctor senatui fuit mittendae legationis, quae doceret electum jam principem, quietem et concordiam suaderet; et tamen per internuntios ac litteras consortem imperii generumque se Vitellio optulit. Verum haud dubio bello, jamque ducibus et copiis quas Vitellius praemiserat appropinquantibus, animum fidemque erga se praetorianorum paene internecione amplissimi ordinis expertus est. Placuerat per classiarios arma transferri remittique navibus; ea cum in castris sub noctem promerentur, insidias quidam suspicati tumultum excitaverunt; ac repente omnes nullo certo duce in Palatium cucurrerunt caedem senatus flagitantes, repulsisque tribunorum, qui inhibere temptabant, nonnullis et occisis, sic ut erant cruenti, ubinam imperator esset requirentes perruperunt in triclinium usque nec nisi viso destiterunt.
Expeditionem autem impigre atque etiam praepropere inchoavit, nulla ne religionum quidem cura, sed et motis necdum conditis ancilibus, (quod antiquitus infaustum habetur) et die, quo cultores deum Matris lamentari et plangere incipiunt, praeterea adversissimis auspiciis. Nam et victima Diti patri caesa litavit, cum tali sacrificio contraria exta potiora sint, et primo egressu inundationibus Tiberis retardatus, ad vicensimum etiam lapidem ruina aedificiorum praeclusam viam offendit.
IX. Simili temeritate, quamvis dubium nemini esset quin trahi bellum oporteret quando et fame et angustiis locorum urgeretur hostis, quam primum tamen decertare statuit, sive impatiens longioris sollicitudinis speransque ante Vitelli adventum profligari plurimum posse, sive impar militum ardori pugnam deposcentium. Nec ulli pugnae affuit substititque Brixelli. Et tribus quidem verum mediocribus proeliis apud Alpes circaque Placentiam et ad Castoris, quod loco nomen est, vicit; novissimo maximoque apud Betriacum fraude superatus est, cum, spe conloquii facta, quasi ad condicionem pacis militibus eductis, ex improviso atque in ipsa consalutatione dimicandum fuisset. Ac statim moriendi impetum cepit, ut multi nec frustra opinantur, magis pudore ne tanto rerum hominumque periculo dominationem sibi asserere perseveraret, quam desperatione ulla aut diffidentia copiarum; quippe residuis integrisque etiam nunc quas secum ad secundos casus detinuerat, et supervenientibus aliis e Dalmatia Pannoniaque et Moesia, ne victis quidem adeo afflictis ut non in ultionem ignominiae quidvis discriminis ultro et vel solae subirent.
X. Interfuit huic bello pater meus Suetonius Laetus, tertiae decimae legionis tribunus angusticlavius. Is mox referre crebro solebat, Othonem etiam privatum usque adeo detestatum civilia arma, ut memorante quodam inter epulas de Cassii Brutique exitu cohorruerit; nec concursurum cum Galba fuisse, nisi confideret sine bello rem transigi posse; tunc ad despiciendam vitam exemplo manipularis militis concitatum, qui cum cladem exercitus nuntiaret nec cuiquam fidem faceret ac nunc mendaci nunc timoris, quasi fugisset, ex acie argueretur, gladio ante pedes eius incubuerit. Hoc viso proclamasse eum aiebat, non amplius se in periculum talis tamque bene meritos conjecturum.
Fratrem igitur fratrisque filium et singulos amicorum cohortatus, ut sibi quisque pro facultate consuleret, ab amplexu et osculo suo dimisit omnis, secretoque capto binos codicillos exaravit, ad sororem consolatorios, et ad Messalinam Neronis, quam matrimonio destinarat, commendans reliquias suas et memoriam. Quicquid deinde epistularum erat, ne cui periculo aut noxae apud victorem forent, concremavit. Divisit et pecunias domesticis ex copia praesenti.
XI. Atque ita paratus intentusque jam morti, tumultu inter moras exorto ut eos, qui discedere et abire coeptabant, corripi quasi desertores detinerique sensit, "Adiciamus," inquit, "vitae et hanc noctem!" (his ipsis totidemque verbis) vetuitque vim cuiquam fieri; et in serum usque patente cubiculo, si quis adire vellet, potestatem sui praebuit. Post hoc sedata siti gelidae aquae potione, arripuit duos pugiones et explorata utriusque acie, cum alterum pulvino subdidisset, foribus adopertis artissimo somno quievit. Et circa lucem demum expergefactus, uno se trajecit ictu infra laevam papillam irrumpentibusque ad primum gemitum modo celans modo detegens plagam, exanimatus est et celeriter (nam ita praeceperat) funeratus, tricensimo et octavo aetatis anno et nonagesimo quinto imperii die.
XII. Tanto Othonis animo nequaquam corpus aut habitus competit. Fuisse enim et modicae staturae et male pedatus scambusque traditur, munditiarum vero paene muliebrium, vulso corpore, galericulo capiti propter raritatem capillorum adaptato et annexo, ut nemo dinosceret; quin et faciem cotidie rasitare ac pane madido linere consuetum, idque instituisse a prima lanugine, ne barbatus umquam esset; sacra etiam Isidis saepe in lintea religiosaque veste propalam celebrasse. Per quae factum putem, ut mors eius minime congruens vitae maiore miraculo fuerit. Multi praesentium militum cum plurimo fletu manus ac pedes iacentis exosculati, fortissimum virum, unicum imperatorem praedicantes, ibidem statim nec procul a rogo vim suae vitae attulerunt; multi et absentium accepto nuntio prae dolore armis inter se ad internecionem concurrerunt. Denique magna pars hominum incolumem gravissime detestata mortuum laudibus tulit, ut vulgo jactatum sit etiam, Galbam ab eo non tam dominandi quam rei p. ac libertatis restituendae causa interemptum.
SVETONI TRANQVILII VITA VITELLII
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
I. Vitelliorum originem alii aliam et quidem diversissimam tradunt, partim veterem et nobilem, partim vero novam et obscuram atque etiam sordidam; quod ego per adulatores obtrectatoresque imperatoris Vitellii evenisse opinarer, nisi aliquanto prius de familiae condicione variatum esset. Exstat Q. Elogi ad Quintum Vitellium Divi Augusti quaestorem libellus, quo continetur, Vitellios Fauno Aboriginum rege et Vitellia, quae multis locis pro numine coleretur, ortos toto Latio imperasse; horum residuam stirpem ex Sabinis transisse Romam atque inter patricios adlectam; indicia stirpis mansisse diu viam Vitelliam ab Ianiculo ad mare usque, item coloniam eiusdem nominis, quam gentili copia adversus Aequiculos tutandam olim depoposcissent; tempore deinde Samnitici belli praesidio in Apuliam misso quosdam ex Vitellis subsedisse Nuceriae, eorumque progeniem longo post intervallo repetisse urbem atque ordinem senatorium.
II. Contra plures auctorem generis libertinum prodiderunt, Cassius Severus nec minus alii eundem et sutorem veteramentarium, cuius filius sectionibus et cognituris uberius compendium nanctus, ex muliere vulgari, Antiochi cuiusdam furnariam exercentis filia, equitem R. genuerit. Sed quod discrepat, sit in medio. Ceterum P. Vitellius domo Nuceria, sive ille stirpis antiquae sive pudendis parentibus atque avis, eques certe R. et rerum Augusti procurator, quattuor filios amplissimae dignitatis cognomines ac tantum praenominibus distinctos reliquit, Aulum Quintum Publium Lucium. Aulus in consulatu obiit, quem cum Domitio Neronis Caesaris patre inierat, praelautus alioqui famosusque cenarum magnificentia. Quintus caruit ordine, cum auctore Tiberio secerni minus idoneos senatores removerique placuisset. Publius, Germanici comes, Cn. Pisonem inimicum et interfectorem eius accusavit condemnavitque, ac post praeturae honorem inter Seiani conscios arreptus et in custodiam fratri datus scalpro librario venas sibi incidit, nec tam mortis paenitentia quam suorum obtestatione obligari curarique se passus in eadem custodia morbo periit. Lucius ex consulatu Syriae praepositus, Artabanum Parthorum regem summis artibus non modo ad conloquium suum, sed etiam ad veneranda legionum signa pellexit. Mox cum Claudio principe duos insuper ordinarios consulatus censuramque gessit. Curam quoque imperii sustinuit, absente eo expeditione Britannica; vir innocens et industrius, sed amore libertinae perinfamis, cuius etiam salivis melle commixtis, ne clam quidem aut raro sed cotidie ac palam, arterias et fauces pro remedio fovebat. Idem miri in adulando ingenii, primus C. Caesarem adorare ut deum instituit, cum reversus ex Syria non aliter adire ausus esset quam capite velato circumvertensque se, deinde procumbens. Claudium uxoribus libertisque addictum ne qua non arte demereretur, pro maximo numere a Messalina petit, ut sibi pedes praeberet excalciandos; detractumque socculum dextrum inter togam tunicasque gestavit assidue, nonnumquam osculabundus. Narcissi quoque et Pallantis imagines aureas inter Lares coluit. Huius et illa vox est: Saepe facias, cum Saeculares ludos edenti Claudio gratularetur.
III. Decessit paralysi altero die quam correptus est, duobus filiis superstitibus, quos ex Sextilia probatissima nec ignobili femina editos consules vidit, et quidem eodem ambos totoque anno, cum maiori minor in sex menses successisset. Defunctum senatus publico funere honoravit, item statua pro rostris cum hac inscriptione: PIETATIS IMMOBILIS ERGA PRINCIPEM.
A. Vitellius L. filius imperator natus est VIII. Kal. Oct., vel ut quidam VII. Id. Sept., Druso Caesare Norbano Flacco cons. Genituram eius praedictam a mathematicis ita parentes exhorruerunt, ut pater magno opere semper contenderit ne qua ei provincia vivo se committeretur, mater et missum ad legiones et appellatum imperatorem pro afflicto statim lamentata sit. Pueritiam primamque adulescentiam Capreis egit inter Tiberiana scorta, et ipse perpetuo spintriae cognomine notatus existimatusque corporis gratia initium et causa incrementorum patri fuisse.
IV. Sequenti quoque aetate omnibus probris contaminatus, praecipuum in aula locum tenuit, Gaio per aurigandi, Claudio per aleae studium familiaris, sed aliquanto Neroni acceptior, cum propter eadem haec, tum peculiari merito, quod praesidens certamini Neroneo cupientem inter citharoedos contendere nec quamvis flagitantibus cunctis promittere audentem ideoque egressum theatro revocaverat, quasi perseverantis populi legatione suspecta, exorandumque praebuerat.
V. Trium itaque principium indulgentia non solum honoribus verum et sacerdotiis amplissimis auctus, proconsulatum Africae post haec curamque operum publicorum administravit et voluntate dispari et existimatione. In provincia singularem innocentiam praestitit biennio continuato, cum succedenti fratri legatus substitisset; at in urbano officio dona atque ornamenta templorum subripuisse et commutasse quaedam ferebatur, proque auro et argento stagnum et aurichalcum supposuisse.
VI. Uxorem habuit Petroniam consularis viri filiam, et ex ea filium Petronianum captum altero oculo. Hunc heredem a matre sub condicione institutum, si de potestate patris exisset, manu emisit brevique, ut creditum est, interemit, insimulatum insuper parricidii et quasi paratum ad scelus venenum ex conscientia hausisset. Duxit mox Galeriam Fundanam praetorio patre ac de hac quoque liberos utriusque sexus tulit, sed marem titubantia oris prope mutum et elinguem.
VII. A Galba in inferiorem Germaniam contra opinionem missus est. Adjutum putant T. Vinii suffragio, tunc potentissimi et cui jam pridem per communem factionis Venetae favorem conciliatus esset: nisi quod Galba prae se tulit, nullos minus metuendos quam qui de solo victu cogitarent, ac posse provincialibus copiis profundam gulam eius expleri, ut cuivis evidens sit contemptu magis quam gratia electum. Satis constat exituro viaticum defuisse, tanta egestate rei familiaris, ut uxore et liberis, quos Romae relinquebat, meritorio cenaculo abditis, domum in reliquam partem anni ablocaret, utque ex aure matris detractum unionem pigneraverit ad itineris impensas. Creditorum quidem praestolantium ac detinentium turbam et in iis Sinuessanos Formianosque, quorum publica vectigalia interverterat, non nisi terrore calumniae amovit, cum libertino cuidam acerbius debitum reposcenti iniuriarum formulam, quasi calce ab eo percussus, intendisset nec aliter quam extortis quinquaginta sestertiis remisisset.
Advenientem male animatus erga principem exercitus pronusque ad res novas libens ac supinis manibus excepit, velut dono deum oblatum, ter consulis filium, aetate integra, facili ac prodigo animo. Quam veterem de se persuasionem Vitellius recentibus etiam experimentis auxerat, tota via caligatorum quoque militum obvios exosculans, perque stabula ac deversoria mulionibus ac viatoribus praeter modum comis, ut mane singulos jamne iantassent sciscitaretur seque fecisse ructu quoque ostenderet.
VIII. Castra vero ingressus nihil cuiquam poscenti negavit atque etiam ultro ignominiosis notas, reis sordes, damnatis supplicia dempsit. Quare vixdum mense transacto, neque diei neque temporis ratione habita, ac jam vespere, subito a militibus e cubiculo raptus, ita ut erat, in veste domestica, imperator est consalutatus circumlatusque per celeberrimos vicos, strictum Divi Juli gladium tenens, detractum delubro Martis atque in prima gratulatione porrectum sibi a quodam; nec ante in praetorium rediit quam flagrante triclinio ex conceptu camini, cum quidem consternatis et quasi omine adverso anxiis omnibus, "Bono," inquit, "animo estote! nobis adluxit," nullo sermone alio apud milites usus. Consentiente deinde etiam superioris provinciae exercitu, qui prius a Galba ad senatum defecerat, cognomen Germanici delatum ab universis cupide recepit, Augusti distulit, Caesaris in perpetuum recusavit.
IX. Ac subinde caede Galbae annuntiata, compositis Germanicis rebus, partitus est copias, quas adversus Othonem praemitteret, quasque ipse perduceret. Praemisso agmine laetum evenit auspicium, siquidem a parte dextra repente aquila advolavit, lustratisque signis ingressos viam sensim antecessit. At contra ipso movente, statuae equestres, cum plurifariam ei ponerentur, fractis repente cruribus pariter corruerunt, ac laurea, quam religiosissime circumdederat, in profluentem excidit; mox Viennae pro tribunali jura reddenti gallinaceus supra umerum ac deinde in capite astitit. Quibus ostentis par respondit exitus; nam confirmatum per legatos suos imperium per se retinere non potuit.
X. De Betriacensi victoria et Othonis exitu, cum adhuc in Gallia esset, audiit, nihilque cunctatus, quidquid praetorianarum cohortium fuit, ut pessimi exempli, uno exauctoravit edicto jussas tribunis tradere arma. Centum autem atque viginti, quorum libellos Othoni datos invenerat exposcentium praemium ob editam in caede Galbae operam, conquiri et supplicio affici imperavit, egregie prorsus atque magnifice et ut summi principis spem ostenderet, nisi cetera magis ex natura et priore vita sua quam ex imperii maiestate gessisset. Namque itinere inchoato, per medias civitates ritu triumphantium vectus est, perque flumina delicatissimis navigiis et variarum coronarum genere redimit, inter profusissimos obsoniorum apparatus, nulla familiae aut militis disciplina, rapinas ac petulantiam omnium in jocum vertens; qui non contenti epulo ubique publice praebito, quoscumque libuisset in libertatem asserebant, verbera et plagas, saepe vulnera, nonnumquam necem repraesentantes adversantibus. Vtque campos, in quibus pugnatum est, adiit, abhorrentis quosdam cadaverum tabem detestabili voce confirmare ausus est, optime olere occisum hostem et melius civem. Nec eo setius ad leniendam gravitatem odoris plurimum meri propalam hausit passimque divisit. Pari vanitate atque insolentia lapidem memoriae Othonis inscriptum intuens, dignum eo Mausoleo ait, pugionemque, quo is se occiderat, in Agrippinensem coloniam misit Marti dedicandum. In Appennini quidem jugis etiam pervigilium egit.
XI. Urbem denique ad classicum introiit paludatus ferroque succinctus, inter signa atque vexilla, sagulatis comitibus, ac detectis commilitonum armis. Magis deinde ac magis omni divino humanoque jure neglecto, Alliensi die pontificatum maximum cepit, comitia in decem annos ordinavit seque perpetuum consulem. Et ne cui dubium foret, quod exemplar regendae rei p. eligeret, medio Martio campo adhibita publicorum sacerdotum frequentia inferias Neroni dedit ac sollemni convivio citharoedum placentem palam admonuit, ut aliquid et de dominico diceret, inchoantique Neroniana cantica primus exultans etiam plausit.
XII. Talibus principiis, magnam imperii partem non nisi consilio et arbitrio vilissimi cuiusque histrionum et aurigarum administravit, et maxime Asiatici liberti. Hunc adulescentulum mutua libidine constupratum, mox taedio profugum cum Puteolis poscam vendentem reprehendisset, conjecit in compedes statimque solvit et rursus in deliciis habuit; iterum deinde ob nimiam contumaciam et furacitatem gravatus circumforano lanistae vendidit dilatumque ad finem muneris repente subripuit, et provincia demum accepta manumisit, ac primo imperii die aureis donavit anulis super cenam, cum mane, rogantibus pro eo cunctis, detestatus esset severissime talem equestris ordinis maculam.
XIII. Sed vel praecipue luxuriae saevitiaeque deditus, epulas trifariam semper, interdum quadrifariam dispertiebat, in ientacula et prandia et cenas comissationesque, facile omnibus sufficiens vomitandi consuetudine. Indicebat autem aliud alii eadem die, nec cuiquam minus singuli apparatus quadringenis milibus nummum constiterunt. Famosissima super ceteras fuit cena data ei adventicia a fratre, in qua duo milia lectissimorum piscium, septem avium apposita traduntur. Hanc quoque exsuperavit ipse dedicatione patinae, quam ob immensam magnitudinem clipeum Minervae πολιούχου dictitabat. In hac scarorum jocinera, phasianarum et pavonum cerebella, linguas phoenicopterum, murenarum lactes a Parthia usque fretoque Hispanico per navarchos ac triremes petitarum, commiscuit. Ut autem homo non profundae modo sed intempestivae quoque ac sordidae gulae, ne in sacrificio quidem umquam aut itinere ullo temperavit, quin inter altaria ibidem statim viscus et farra paene rapta e foco manderet, circaque viarum popinas fumantia obsonia, vel pridiana atque semesa.
XIV. Pronus vero ad cuiuscumque et quacumque de causa necem atque supplicium, nobiles viros, condiscipulos et aequales suos, omnibus blanditiis tantum non ad societatem imperii adlicefactos vario genere fraudis occidit; etiam unum veneno manu sua porrecto in aquae frigidae potione, quam is affectus febre poposcerat. Tum faeneratorum et stipulatorum publicanorumque, qui umquam se aut Romae debitum aut in via portorium flagitassent, vix ulli pepercit; ex quibus quendam in ipsa salutatione supplicio traditum statimque revocatum, cunctis clementiam laudantibus, coram interfici jussit, velle se dicens pascere oculos; alterius poenae duos filios adjecit deprecari pro patre conatos. Sed et equitem R. proclamantem, cum raperetur ad poenam: Heres meus es, exhibere testamenti tabulas coegit, utque legit coheredem sibi libertum eius ascriptum, jugulari cum liberto imperavit. Quosdam et de plebe ob id ipsum, quod Venetae factioni clare male dixerant, interemit, contemptu sui et nova spe id ausos opinatus. Nullis tamen infensior quam vernaculis et mathematicis, ut quisque deferretur, inauditum capite puniebat exacerbatus, quod post edictum suum, quo jubebat intra Kal. Oct. urbe Italiaque mathematici excederent, statim libellus propositus est, et Chaldaeos edicere, bonum factum, ne Vitellius Germanicus intra eundem Kalendarum diem usquam esset. Suspectus et in morte matris fuit, quasi aegrae praeberi cibum prohibuisset, vaticinante Chatta muliere, cui velut oraculo acquiescebat, ita demum firmiter ac diutissime imperaturum, si superstes parenti extitisset. Alii tradunt ipsam taedio praesentium et imminentium metu venenum a filio impetrasse, haud sane difficulter.
XV. Octavo imperii mense desciverunt ab eo exercitus Moesiarum atque Pannoniae, item ex transmarinis Judaicus et Syriaticus, ac pars in absentis, pars in praesentis Vespasiani verba jurarunt. Ad retinendum ergo ceterorum hominum studium ac favorem, nihil non publice privatimque nullo adhibito modo largitus est. Delectum quoque ea condicione in urbe egit, ut voluntariis non modo missionem post victoriam, sed etiam veteranorum justaeque militiae commoda polliceretur. Urgenti deinde terra marique hosti hinc fratrem cum classe ac tironibus et gladiatorum manu opposuit, hinc Betriacenses copias et duces; atque ubique aut superatus aut proditus, salutem sibi et milies sestertium a Flavio Sabino Vespasiani fratre pepigit; statimque pro gradibus Palati apud frequentes milites, cedere se imperio quod invitus recepisset professus, cunctis reclamantibus rem distulit ac nocte interposita primo diluculo sordidatus descendit ad rostra multisque cum lacrimis eadem illa, verum e libello testatus est. Rursus interpellante milite ac populo et ne deficeret hortante omnemque operam suam certatim pollicente, animum resumpsit Sabinumque et reliquos Flavianos nihil jam metuentis vi subita in Capitolium compulit, succensoque templo jovis Optimi Maximi oppressit, cum et proelium et incendium e Tiberiana prospiceret domo inter epulas. Non multo post paenitens facti et in alios culpam conferens, vocata contione juravit coegitque jurare et ceteros, nihil sibi antiquius quiete publica fore. Tunc solutum a latere pugionem consuli primum, deinde illo recusante magistratibus ac mox senatoribus singulis porrigens, nullo recipiente, quasi in aede Concordiae positurus abscessit. Sed quibusdam adclamantibus ipsum esse Concordiam, rediit nec solum retinere se ferrum affirmavit, verum etiam Concordiae recipere cognomen; suasitque senatui, ut legatos cum virginibus Vestalibus mitterent pacem aut certe tempus ad consultandum petituros.
XVI. Postridie responsa opperienti nuntiatum est per exploratorem hostes appropinquare. Continuo igitur abstrusus gestatoria sella, duobus solis comitibus, pistore et coco, Aventinum et paternam domum clam petit, ut inde in Campaniam fugeret; mox levi rumore et incerto, tamquam pax impetrata esset, referri se in Palatium passus est. Vbi cum deserta omnia repperisset, dilabentibus et qui simul erant, zona se aureorum plena circumdedit confugitque in cellulam ianitoris, religato pro foribus cane lectoque et culcita objectis.
XVII. Irruperant jam agminis antecessores ac nemine obvio rimabantur, ut fit, singula. Ab is extractus e latebra, sciscitantes quis esset (nam ignorabatur) et ubi esse Vitellium sciret, mendacio elusit; deinde agnitus rogare non destitit, quasi quaedam de salute Vespasiani dicturus, ut custodiretur interim vel in carcere, donec religatis post terga manibus, injecto cervicibus laqueo, veste discissa seminudus in forum tractus est inter magna rerum verborumque ludibria per totum viae Sacrae spatium, reducto coma capite, ceu noxii solent, atque etiam mento mucrone gladii subrecto, ut visendam praeberet faciem neve summitteret; quibusdam stercore et caeno incessentibus, aliis incendiarium et patinarium vociferantibus, parte vulgi etiam corporis vitia exprobrante; erat enim in eo enormis proceritas, facies rubida plerumque ex vinulentia, venter obesus, alterum femur subdebile impulsu olim quadrigae, cum auriganti Gaio ministratorem exhiberet. Tandem apud Gemonias minutissimis ictibus excarnificatus atque confectus et inde unco tractus in Tiberim.
XVIII. Periit cum fratre et filio anno vitae septimo quinquagesimo; nec fefellit conjectura eorum qui augurio, quod factum ei Viennae ostendimus, non aliud portendi praedixerant, quam venturum in alicuius Gallicani hominis potestatem; siquidem ab Antonio Primo adversarum partium duce oppressus est, cui Tolosae nato cognomen in pueritia Becco fuerat; id valet gallinacei rostrum.
SVETONI TRANQVILII VITA DIVI VESPASIANI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
I. Rebellione trium principum et caede incertum diu et quasi vagum imperium suscepit firmavitque tandem gens Flavia, obscura illa quidem ac sine ullis maiorum imaginibus, sed tamen rei p. nequaquam paenitenda; constet licet, Domitianum cupiditatis ac saevitiae merito poenas luisse.
T. Flavius Petro, municeps Reatinus, bello civili Pompeianarum partium centurio an evocatus, profugit ex Pharsalica, acie domumque se contulit, ubi deinde venia et missione impetrata coactiones argentarias factitavit. Huius filius, cognomine Sabinus, expers militiae (etsi quidam eum primipilarem, nonnulli, cum adhuc ordines duceret, sacramento solutum per causam valitudinis tradunt) publicum quadragesimae in Asia egit; manebantque imagines a civitatibus ei positae sub hoc titulo: ΚΑΛΩϹ ΤΕΛΩΝΗϹΑΝΤΙ. Postea faenus apud Helvetios exercuit ibique diem obiit superstitibus uxore Vespasia Polla et duobus ex ea liberis, quorum maior Sabinus ad praefecturam urbis, minor Vespasianus ad principatum usque processit. Polla, Nursiae honesto genere orta, patrem habuit Vespasium Pollionem, ter tribunum militum praefectumque castrorum, fratrem senatorem praetoriae dignitatis. Locus etiam ad sextum miliarium a Nursia Spoletium euntibus in monte summo appellatur Vespasiae, ubi Vespasiorum complura monumenta exstant, magnum indicium splendoris familiae et vetustatis. Non negaverim jactatum a quibusdam Petronis patrem e regione Transpadana fuisse mancipem operarum, quae ex Vmbria in Sabinos ad culturam agrorum quotannis commeare soleant; subsedisse autem in oppido Reatino, uxore ibidem ducta. Ipse ne vestigium quidem de hoc, quamvis satis curiose inquirerem, inveni.
II. Vespasianus natus est in Sabinis ultra Reate vico modico, cui nomen est Phalacrinae, XV. kal. Dec. vesperi, Q. Sulpicio Camerino C. Poppaeo Sabino cons., quinquennio ante quam Augustus excederet; educatus sub paterna avia Tertulla in praediis Cosanis. Quare princeps quoque et locum incunabulorum assidue frequentavit, manente villa qualis fuerat olim, ne quid scilicet oculorum consuetudini deperiret; et aviae memoriam tanto opere dilexit, ut sollemnibus ac festis diebus pocillo quoque eius argenteo potare perseveraverit.
Sumpta virili toga, latum clavum, quamquam fratre adepto, diu aversatus est, nec ut tandem appeteret compelli nisi a matre potuit. Ea demum extudit magis convicio quam precibus vel auctoritate, dum eum identidem per contumeliam anteambulonem fratris appellat.
Tribunatum militum in Thracia meruit; quaestor Cretam et Cyrenas provinciam sorte cepit; aedilitatis ac mox praeturae candidatus, illam non sine repulsa sectoque vix adeptus est loco, hanc prima statim petitione et in primis; praetor infensum senatui Gaium ne quo non genere demereretur, ludos extraordinarios pro victoria eius Germanica depoposcit, poenaeque conjuratorum addendum censuit ut insepulti proicerentur. Egit et gratias ei apud amplissimum ordinem, quod se honore cenae dignatus esset.
III. Inter haec Flaviam Domitillam duxit uxorem, Statilii Capellae equitis R. Sabratensis ex Africa delicatam olim Latinaeque condicionis, sed mox ingenuam et civem Rom. reciperatorio judicio pronuntiatam, patre asserente Flavio Liberale Ferenti genito nec quicquam amplius quam quaestorio scriba. Ex hac liberos tulit Titum et Domitianum et Domitillam. Vxori ac filiae superstes fuit, atque utramque adhuc privatus amisit. Post uxoris excessum Caenidem, Antoniae libertam et a manu, dilectam quondam sibi revocavit in contubernium, habuitque etiam imperator paene justae uxoris loco.
IV. Claudio principe Narcissi gratia legatus legionis in Germaniam missus est; inde in Britanniam translatus tricies cum hoste conflixit. Duas validissimas gentes superque viginti oppida et insulam Vectem Britanniae proximam in dicionem redegit, partim Auli Plautii legati consularis, partim Claudi ipsius ductu. Quare triumphalia ornamenta et in brevi spatio duplex sacerdotium accepit, praeterea consulatum, quem gessit per duos novissimos anni menses. Medium tempus ad proconsulatum usque in otio secessuque egit, Agrippinam timens potentem adhuc apud filium et defuncti quoque Narcissi amici perosam.
Exim sortitus Africam, integerrime nec sine magna dignatione administravit, nisi quod Hadrumeti seditione quadam rapa in eum jacta sunt. Rediit certe nihilo opulentior, ut qui, prope labefactata jam fide, omnia praedia fratri obligaret necessarioque ad mangonicos quaestus sustinendae dignitatis causa descenderit; propte quod vulgo mulio vocabatur. Convictus quoque dicitur ducenta sestertia expressisse juveni, cui latum clavum adversus patris voluntatem impetrarat, eoque nomine graviter increpitus.
Peregrinatione Achaica inter comites Neronis, cum cantante eo aut discederet saepius aut praesens obdormisceret, gravissimam contraxit offensam, prohibitusque non contubernio modo sed etiam publica salutatione, secessit in parvam ac deviam civitatem, quoad latenti extrema metuenti provincia cum exercitu oblata est. Percrebuerat Oriente toto vetus et constans opinio, esse in fatis ut eo tempore Judaea profecti rerum potirentur. Id de imperatore Romano, quantum postea eventu parvit, praedictum Judaei ad se trahentes, rebellarunt, caesoque praeposito legatum insuper Syriae consularem suppetias ferentem, rapta aquila, fugaverunt. Ad hunc motum comprimendum cum exercitu ampliore et non instrenuo duce, cui tamen tuto tanta res committeretur, opus esset, ipse potissimus delectus est, ut et industriae expertae nec metuendus ullo modo ob humilitatem generis ac nominis. Additis igitur ad copias duabus legionibus, octo alis, cohortibus decem, atque inter legatos maiore filio assumpto, ut primum provinciam attigit, proximas quoque convertit in se, correcta statim castrorum disciplina, unoque et altero proelio tam constanter inito, ut in oppugnatione castelli lapidis ictum genu, scutoque sagittas aliquot exceperit.
V. Post Neronem Galbamque, Othone ac Vitellio de principatu certantibus, in spem imperii venit, jam pridem sibi per haec ostenta conceptam.
In suburbano Flaviorum quercus antiqua, quae erat Marti sacra, per tres Vespasiae partus, singulos repente ramos a frutice dedit, haud dubia signa futuri cuiusque fati: primum exilem et cito arefactum (ideoque puella nata non perennavit), secundum praevalidum ac prolixum et qui magnam felicitatem portenderet, tertium vero instar arboris. Quare patrem Sabinum ferunt, haruspicio insuper confirmatum, renuntiasse matri, nepotem ei Caesarem genitum; nec illam quicquam aliud quam cachinnasse, mirantem quod adhuc se mentis compote deliraret jam filius suus. Mox cum aedilem eum C. Caesar, succensens curam verrendis viis non adhibitam, luto jussisset oppleri congesto per milites in praetextae sinum, non defuerunt qui interpretarentur, quandoque proculcatam desertamque rem p. civili aliqua perturbatione in tutelam eius ac velut in gremium deventuram.
Prandente eo quondam, canis extrarius e trivio manum humanam intulit mensaeque subjecit. Cenante rursus bos arator decusso jugo triclinio irrupit, ac fugatis ministris quasi repente defessus procidit ad ipsos accumbentis pedes cervicemque summisit. Arbor quoque cupressus in agro avito sine ulla vi tempestatis evulsa radicitus atque prostrata, insequenti die viridior ac firmior resurrexit.
At in Achaia somniavit initium sibi suisque felicitatis futurum, simul ac dens Neroni exemptus esset; evenitque ut sequenti die progressus in atrium medicus dentem ei ostenderet, tantumque quod exemptum.
Apud Judaeam Carmeli dei oraculum consulentem ita confirmavere sortes, ut quidquid cogitaret volveretque animo, quamlibet magnum, id esse proventurum pollicerentur; et unus ex nobilibus captivis josephus, cum coiceretur in vincula, constantissime asseveravit fore ut ab eodem brevi solveretur, verum jam imperatore. Nuntiabantur et ex urbe praesagia, Neronem diebus ultimis monitum per quietem, ut tensam jovis Optimi Maximi e sacrario in domum Vespasiani et inde in circum deduceret; ac non multo post, comitia secundi consulatus ineunte Galba, statuam Divi Julii ad Orientem sponte conversam; acieque Betriacensi, prius quam committeretur, duas aquilas in conspectu omnium conflixisse, victaque altera supervenisse tertiam ab solis exortu ac victricem abegisse.
VI. Nec tamen quicquam ante temptavit, promptissimis atque etiam instantibus suis, quam sollicitatus quorundam et ignotorum et absentium fortuito favore.
Moesiaci exercitus bina e tribus legionibus milia, missa auxilio Othoni, postquam ingressis iter nuntiatum est victum eum ac vim vitae suae attulisse, nihilo setius Aquileiam usque perseveraverunt, quasi rumori minus crederent. Ibi per occasionem ac licentiam omni rapinarum genere grassati, cum timerent ne sibi reversis reddenda ratio ac subeunda poena esset, consilium inierunt eligendi creandique imperatoris; neque enim deteriores esse aut Hispaniensi exercitu qui Galbam, aut praetoriano qui Othonem, aut Germaniciano qui Vitellium fecissent. Propositis itaque nominibus legatorum consularium, quot ubique tunc erant, cum ceteros alium alia de causa improbarent, et quidam e legione tertia, quae sub exitu Neronis translata ex Syria in Moesiam fuerat, Vespasianum laudibus ferrent, assensere cuncti nomenque eius vexillis omnibus sine mora inscripserunt. Et tunc quidem compressa res est, revocatis ad officium numeris parumper. Ceterum divulgato facto, Tiberius Alexander praefectus Aegypti primus in verba Vespasiani legiones adegit Kal. Jul., qui principatus dies in posterum observatus est. Judaicus deinde exercitus V. Idus Jul. apud ipsum juravit.
Plurimum coeptis contulerunt jactatum exemplar epistulae verae sive falsae defuncti Othonis ad Vespasianum, extrema obtestatione ultionem mandantis et ut rei p. subveniret optantis; simul rumor dissipatus, destinasse victorem Vitellium permutare hiberna legionum et Germanicas transferre in Orientem ad securiorem mollioremque militiam, praeterea ex praesidibus provinciarum Licinius Mucianus et e regibus Vologaesus Parthus; ille deposita simultate, quam in id tempus ex aemulatione non obscure gerebat, Syriacum promisit exercitum, hic quadraginta milia sagittariorum.
VII. Suscepto igitur civili bello ac ducibus copiisque in Italiam praemissis, interim Alexandriam transiit, ut claustra Aegypti optineret. Hic cum de firmitate imperii capturus auspicium aedem Serapidis summotis omnibus solus intrasset, ac propitiato multum deo tandem se convertisset, verbenas coronasque et panificia, ut illic assolet, Basilides libertus obtulisse ei visus est; quem neque admissum a quoquam et jam pridem propter nervorum valitudinem vix ingredi longeque abesse constabat. Ac statim advenere litterae, fusas apud Cremonam Vitelli copias, ipsum in urbe interemptum nuntiantes.
Auctoritas et quasi maiestas quaedam, ut scilicet inopinato et adhuc novo principi, deerat: haec quoque accessit. E plebe quidam luminibus orbatus, item alius debili crure sedentem pro tribunali pariter adierunt, orantes opem valitudini demonstratam a Serapide per quietem: restituturum oculos, si inspuisset; confirmaturum crus, si dignaretur calce contingere. Cum vix fides esset ullo modo rem successuram, ideoque ne experiri quidem auderet, extremo hortantibus amicis palam pro contione utrumque temptavit, nec eventus defuit. Per idem tempus Tegeae in Arcadia instinctu vaticinantium effossa sunt sacrato loco vasa operis antiqui, atque in iis assimilis Vespasiano imago.
VIII. Talis tantaque cum fama in urbem reversus, acto de Judaeis triumpho, consulatus octo veteri addidit; suscepit et censuram, ac per totum imperii tempus nihil habuit antiquius quam prope afflictam nutantemque rem p. stabilire primo, deinde et ornare. Milites pars victoriae fiducia, pars ignominiae dolore ad omnem licentiam audaciamque processerant; sed et provinciae civitatesque liberae, nec non et regna quaedam tumultuosius inter se agebant. Quare Vitellianorum quidem et exauctoravit plurimos et coercuit, participibus autem victoriae adeo nihil extra ordinem indulsit ut etiam legitima praemia sero persolverit. Ac ne quam occasionem corrigendi disciplinam praetermitteret, adulescentulum fragrantem unguento, cum sibi pro impetrata praefectura gratias ageret, nutu aspernatus voce etiam gravissima increpuit: "Maluissem allium oboluisses," litterasque revocavit; classiarios vero, qui ab Ostia et Puteolis Romam pedibus per vices commeant, petentes constitui aliquid sibi calciarii nomine, quasi parum esset sine responso abegisse, jussit post haec excalciatos cursitare; et ex eo ita cursitant.
Achaiam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samum, libertate adempta, item Thraciam, Ciliciam et Commagenen, ditionis regiae usque ad id tempus, in provinciarum formam redegit. Cappadociae propter adsiduos barbarorum incursus legiones addidit, consularemque rectorem imposuit pro eq. R.
Deformis urbs veteribus incendiis ac ruinis erat; vacuas areas occupare et aedificare, si possessores cessarent, cuicumque permisit. Ipse restitutionem Capitolii aggressus, ruderibus purgandis manus primus admovit ac suo collo quaedam extulit; aerearumque tabularum tria milia, quae simul conflagraverant, restituenda suscepit undique investigatis exemplaribus: instrumentum imperii pulcherrimum ac vetustissimum, quo continebantur paene ab exordio urbis senatus consulta, plebiscita de societate et foedere ac privilegio cuicumque concessis.
IX. Fecit et nova opera templum Pacis foro proximum, Divique Claudii in Caelio monte coeptum quidem ab Agrippina, sed a Nerone prope funditus destructum; item amphitheatrum urbe media, ut destinasse compererat Augustum.
Amplissimos ordines et exhaustos caede varia et contaminatos veteri neglegentia, purgavit supplevitque recenso senatu et equite, summotis indignissimis et honestissimo quoque Italicorum ac provincialium allecto. Atque uti notum esset, utrumque ordinem non tam libertate inter se quam dignitate differre, de jurgio quodam senatoris equitisque R. ita pronuntiavit, non oportere maledici senatoribus, remaledici civile fasque esse.
X. Litium series ubique maiorem in modum excreverant, manentibus antiquis intercapedine juris dictionis, accedentibus novis ex condicione tumultuque temporum; sorte elegit per quos rapta bello restituerentur quique judicia centumviralia, quibus peragendis vix suffectura litigatorum videbatur aetas, extra ordinem dijudicarent redigerentque ad brevissimum numerum.
XI. Libido atque luxuria coercente nullo invaluerant; auctor senatui fuit decernendi, ut quae se alieno servo junxisset, ancilla haberetur; neve filiorum familiarum faeneratoribus exigendi crediti jus umquam esset, ne post patrum quidem mortem.
XII. Ceteris in rebus statim ab initio principatus usque ad exitum civilis et clemens, mediocritatem pristinam neque dissimulavit umquam ac frequenter etiam prae se tulit. Quin et conantis quosdam originem Flavii generis ad conditores Reatinos comitemque Herculis, cuius monumentum exstat Salaria via, referre irrisit ultro. Adeoque nihil ornamentorum extrinsecus cupide appetivit, ut triumphi die fatigatus tarditate et taedio pompae non reticuerit, merito se plecti, qui triumphum, quasi aut debitum maioribus suis aut speratum umquam sibi, tam inepte senex concupisset. Ac ne tribuniciam quidem potestatem et patris patriae appellationem nisi sero recepit. Nam consuetudinem scrutandi salutantes manente adhuc bello civili omiserat.
XIII. Amicorum libertatem, causidicorum figuras ac philosophorum contumaciam lenissime tulit. Licinium Mucianum notae impudicitiae, sed meritorum fiducia minus sui reverentem, numquam nisi clam et hactenus retaxare sustinuit, ut apud communem aliquem amicum querens adderet clausulam: Ego tamen vir sum. Salvium Liberalem in defensione divitis rei ausum dicere: Quid ad Caesarem, si Hipparchus sestertium milies habet? et ipse laudavit. Demetrium Cynicum in itinere obvium sibi post damnationem, ac neque assurgere neque salutare se dignantem, oblatrantem etiam nescio quid, satis habuit canem appellare.
XIV. Offensarum inimicitiarumque minime memor executorve, Vitelli hostis sui filiam splendidissime maritavit, dotavit etiam et instruxit. Trepidum eum interdicta aula sub Nerone quaerentemque, quidnam ageret aut quo abiret, quidam ex officio admissionis simul expellens, abire Morboviam jusserat. In hunc postea deprecantem haud ultra verba excanduit, et quidem totidem fere atque eadem. Nam ut suspicione aliqua vel metu ad perniciem cuiusquam compelleretur tantum afuit, ut monentibus amicis cavendum esse Mettium Pompusianum, quod vulgo crederetur genesin habere imperatoriam, insuper consulem fecerit, spondens quandoque beneficii memorem futurum.
XV. Non temere quis punitus insons reperietur, nisi absente eo et ignaro aut certe invito atque decepto. Helvidio Prisco, qui et reversum se ex Syria solus privato nomine Vespasianum salutaverat et in praetura omnibus edictis sine honore ac mentione ulla transmiserat, non ante succensuit quam altercationibus insolentissimis paene in ordinem redactus. Hunc quoque, quamvis relegatum primo, deinde et interfici jussum, magni aestimavit servare quoquo modo, missis qui percussores revocarent; et servasset, nisi jam perisse falso renuntiatum esset. Ceterum neque caede cuiusquam umquam laetatus, justis suppliciis illacrimavit etiam et ingemuit.
XVI. Sola est, in qua merito culpetur, pecuniae cupiditas. Non enim contentus omissa sub Galba vectigalia revocasse, nova et gravia addidisse, auxisse, tributa provinciis, nonnullis et duplicasse, negotiationes quoque vel privato pudendas propalam exercuit, coemendo quaedam, tantum ut pluris postea distraheret. Ne candidatis quidem honores, reisve tam innoxiis quam nocentibus absolutiones venditare cunctatus est. Creditur etiam procuratorum rapacissimum quemque ad ampliora officia ex industria solitus promovere, quo locupletiores mox condemnaret; quibus quidem vulgo pro spongiis dicebatur uti, quod quasi et siccos madefaceret et exprimeret umentis.
Quidam natura cupidissimum tradunt, idque exprobratum ei a sene bubulco, qui negata sibi gratuita libertate, quam imperium adeptum suppliciter orabat, proclamaverit vulpem pilum mutare, non mores. Sunt contra qui opinentur ad manubias et rapinas necessitate compulsum summa aerarii fiscique inopia; de qua testificatus sit initio statim principatus, professus quadringenties milies opus esse, ut res p. stare posset. Quod et veri similius videtur, quando et male partis optime usus est.
XVII. In omne hominum genus liberalissimus explevit censum senatorium, consulares inopes quingenis sestertiis annuis sustentavit, plurimas per totum orbem civitates terrae motu aut incendio afflictas restituit in melius, ingenia et artes vel maxime fovit.
XVIII. Primus e fisco Latinis Graecisque rhetoribus annua centena constituit; praestantis poetas, nec non et artifices, Coae Veneris, item Colossi refectorem, insigni congiario magnaque mercede donavit; mechanico quoque, grandis columnas exigua impensa perducturum in Capitolium pollicenti, praemium pro commento non mediocre optulit, operam remisit, praefatus sineret se plebiculam pascere.
XIX. Ludis, per quos scaena Marcelliani theatri restituta dedicabatur, vetera quoque acroamata revocaverat. Apollinari tragoedo quadringenta, Terpno Diodoroque citharoedis ducena, nonnullis centena, quibus minimum, quadragena sestertia insuper plurimas coronas aureas dedit. Sed et convivabatur assidue, ac saepius recta et dapsile, ut macellarios adjuvaret. Dabat sicut Saturnalibus viris apophoreta, ita per Kal. Mart. feminis. Et tamen ne sic quidem pristina cupiditatis infamia caruit.
Alexandrini Cybiosacten eum vocare perseveraverunt, cognomine unius e regibus suis turpissimarum sordium, Sed et in funere Favor archimimus personam eius ferens imitansque, ut est mos, facta ac dicta vivi, interrogatis palam procuratoribus, quanti funus et pompa constaret, ut audiit, sestertio centiens, exclamavit, centum sibi sestertia darent, ac se vel in Tiberim proicerent.
XX. Statura fuit quadrata, compactis firmisque membris, vultu veluti nitentis: de quo quidam urbanorum non infacete, siquidem petenti, ut et in se aliquid diceret: "Dicam," inquit, "cum ventrem exonerare desieris." Valitudine prosperrima usus est, quamvis ad tuendam eam nihil amplius quam fauces ceteraque membra sibimet ad numerum in sphaeristerio defricaret inediamque unius diei per singulos menses interponeret.
XXI. Ordinem vitae hunc fere tenuit. In principatu maturius semper ac de nocte evigilabat; dein perlectis epistolis officiorumque omnium breviariis, amicos admittebat, ac dum salutabatur, et calciabat ipse se et amiciebat; postque decisa quaecumque obvenissent negotia, gestationi et inde quieti vacabat, accubante aliqua pallacarum, quas in locum defunctae Caenidis plurimas constituerat; a secreto in balineum tricliniumque transiliebat. Nec ullo tempore facilior aut indulgentior traditur, eaque momenta domestici ad aliquid petendum magno opere captabant.
XXII. Et super cenam autem et semper alias comissimus, multa joco transigebat; erat enim dicacitatis plurimae, etsi scurrilis et sordidae, ut ne praetextatis quidem verbis abstineret. Et tamen nonnulla eius facetissima exstant, in quibus et haec. Mestrium Florum consularem, admonitus ab eo plaustra potius quam plostra dicenda, postero die Flaurum salutavit. Expugnatus autem a quadam, quasi amore suo deperiret, cum perductae pro concubitu sestertia quadringenta donasset, admonente dispensatore, quem ad modum summam rationibus vellet inferri, "Vespasiano," inquit, "adamato".
XXIII. Vtebatur et versibus Graecis tempestive satis, et de quodam procerae staturae improbiusque nato:
Μακρὰ βιβάς, κραδάων δολιχόσκιον ἔγχος,
et de Cerylo liberto, qui dives admodum ob subterfugiendum quandoque jus fisci ingenuum se et Lachetem mutato nomine coeperat ferre:
ὦ Λάχης, Λάχης,
ἐπὰν ἀποθάνῃς, αὖθις ἐξ ἀρχῆς ἔσει
σὺ Κηρύλος.
Maxime tamen dicacitatem affectabat in deformibus lucris, ut invidiam aliqua cavillatione dilueret transferretque ad sales. Quendam e caris ministris dispensationem cuidam quasi fratri petentem cum distulisset, ipsum candidatum ad se vocavit; exactaque pecunia, quantam is cum suffragatore suo pepigerat, sine mora ordinavit; interpellanti mox ministro: Alium tibi, ait, quaere fratrem; hic, quem tuum putas, meus est. Mulionem in itinere quodam suspicatus ad calciandas mulas desiluisse, ut adeunti litigatori spatium moramque praeberet, interrogavit quanti calciasset, et pactus est lucri partem. Reprehendenti filio Tito, quod etiam urinae vectigal commentus esset, pecuniam ex prima pensione admovit ad nares, sciscitans num odore offenderetur; et illo negante: Atqui, inquit, e lotio est. Nuntiantis legatos decretam ei publice non mediocris summae statuam colosseam, jussit vel continuo ponere, cavam manum ostentans et paratam basim dicens. Ac ne in metu quidem ac periculo mortis extremo abstinuit jocis. Nam cum inter cetera prodigia Mausoleum derepente patuisset et stella crinita in caelo apparuisset, alterum ad Juniam Calvinam e gente Augusti pertinere dicebat, alterum ad Parthorum regem qui capillatus esset; prima quoque morbi accessione: Vae, inquit, puto, deus fio.
XXIV. Consulatu suo nono temptatus in Campania motjunculis levibus protinusque urbe repetita, Cutilias ac Reatina rura, ubi aestivare quotannis solebat, petit. Hic cum super urgentem valitudinem creberrimo frigidae aquae usu etiam intestina vitiasset, nec eo minus muneribus imperatoriis ex consuetudine fungeretur, ut etiam legationes audiret cubans, alvo repente usque ad defectionem soluta, imperatorem, ait stantem mori oportere; dumque consurgit ac nititur, inter manus sublevantium extinctus est VIIII. Kal. Jul. annum agens aetatis sexagensimum ac nonum, superque mensem ac diem septimum.
XXV. Convenit inter omnis, tam certum eum de sua suorumque genitura semper fuisse, ut post assiduas in se conjurationes ausus sit affirmare senatui, ut filios sibi successuros aut neminem. Dicitur etiam vidisse quondam per quietem stateram media parte vestibuli Palatinae domus positam examine aequo, cum in altera lance Claudius et Nero starent, in altera ipse ac filii. Nec res fefellit, quando totidem annis parique temporis spatio utrique imperaverunt.
SVETONI TRANQVILII VITA DIVI TITI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
I. Titus cognomine paterno, amor ac deliciae generis humani, (tantum illi ad promerendam omnium voluntatem vel ingenii vel artis vel fortunae superfuit, et, quod difficillimum est, in imperio: quando privatus atque etiam sub patre principe ne odio quidem, nedum vituperatione publica caruit), natus est III. Kal. Ian. insigni anno Gaiana nece, prope Septizonium, sordidis aedibus, cubiculo vero perparvo et obscuro (nam manet adhuc et ostenditur);
II. educatus in aula cum Britannico simul, ac paribus disciplinis et apud eosdem magistros institutus. Quo quidem tempore aiunt metoposcopum, a Narcisso Claudii liberto adhibitum, ut Britannicum inspiceret, constantissime affirmasse, illud quidem nullo modo, ceterum Titum, qui tunc prope astabat, utique imperaturum. Erant autem adeo familiares, ut de potione, qua Britannicus hausta periit, Titus quoque juxta cubans gustasse credatur gravique morbo afflictatus diu. Quorum omnium mox memor, statum ei auream in Palatio posuit, et alteram ex ebore equestrem, quae Circensi pompa hodieque praefertur, dedicavit prosecutusque est.
III. In puero statim corporis animique dotes exsplenduerunt, magisque ac magis deinceps per aetatis gradus; forma egregia et cui non minus auctoritatis inesset quam gratiae, praecipuum robur, quamquam neque procera statura et ventre paulo projectiore; memoria singularis, docilitas ad omnis fere tum belli tum pacis artes. Armorum et equitandi peritissimus, Latine Graeceque, vel in orando vel in fingendis poematibus, promptus et facilis ad extemporalitatem usque; sed ne musicae quidem rudis, ut qui cantaret et psalleret jucunde scienterque. E pluribus comperi, notis quoque excipere velocissime solitum, cum amanuensibus suis per ludum jocumque certantem, imitarique chirographa quaecumque vidisset, ac saepe profiteri maximum falsarium esse potuisse.
IV. Tribunus militum et in Germania et in Britannis meruit summa industriae, nec minore modestiae fama, sicut apparet statuarum et imaginum eius multitudine ac titulus per utramque provinciam. Post stipendia foro operam dedit, honestam magis quam assiduam, eodemque tempore Arrecinam Tertullam, patre eq. R. sed praefecto quodam praetorianarum cohortium, duxit uxorem et in defunctae locum Marciam Furnillam splendidi generis; cum qua, sublata filia, divortium fecit.
Ex questurae deinde honore legioni praepositus, Taricheas et Gamalam urbes Judaeae validissimas in potestate redegit, equo quadam acie sub feminibus amisso alteroque inscenso, cuius rector circa se dimicans occubuerat.
V. Galba mox tenente rem p. missus ad gratulandum, quaqua iter convertit homine, quasi adoptionis gratia arcesseretur. Sed ubi turbari rursus cuncta sensit, redit ex itinere, aditoque Paphiae Veneris oraculo, dum de navigatione consulit, etiam de imperii spe confirmatus est. Cuius brevi compos, et ad perdomandam Judaeam relictus, novissima Hierosolymorum oppugnatione duodecim propugnatores totidem sagittarum confecit ictibus, cepitque ea natali filiae suae tanto militum gaudio ac favore, ut in gratulatione imperatorem eum consalutaverint et subinde decedentem provincia detinuerint nec non et minaciter efflagitantes, aut remaneret aut secum omnes pariter abduceret. Vnde nata suspicio est, quasi desciscere a patre Orientisque regnum sibi vindicare temptasset; quam suspicionem auxit, postquam Alexandriam petens in consecrando apud Memphim bove Apide diadema gestavit, de more quidem rituque priscae religionis; sed non deerant qui sequius interpretarentur. Quare festinans in Italiam, cum Regium, dein Puteolos oneraria nave appulisset, Romam inde contendit expeditissimus inopinantique patri, velut arguens rumorum de se temeritatem, veni, inquit, pater, veni.
VI. Neque ex eo destitit participem atque etiam tutorem imperii agere.
Triumphavit cum patre censuramque gessit una, eidem collega et in tribunicia potestate et in septem consulatibus fuit; receptaque ad se prope omnium officiorum cura (cum patris nomine et epistolas ipse dictares et edicta conscriberet orationesque in senatu recitaret etiam quaestoris vice) praefecturam quoque praetorii suscepit numquam ad id tempus nisi ab eq. R. administratam, egitque aliquando incivilius et violentius. Siquidem suspectissimum quemque sibi, summissis qui per theatra et castra quasi consensu ad poenam deposceret, haud cunctanter oppressit. In his Aulum Caecinam consularem, vocatum ad cenam ac vixdum triclinio egressum, confodi jussit; sane urgente discrimine, cum etiam chirographus eius praeparatae apud milites contioni deprehendisset. Quibus rebus sicut in posterum securitati satis cavit, ita ad praesens plurimum contraxit invidiae, ut non temere quis tam adverso rumore magisque invitis omnibus transierit ad principatum.
VII. Praeter saevitiam suspecta in eo etiam luxuria erat, quod ad mediam noctem comissationem cum profusissimo quoque familiarum extenderet; nec minus libido, propter exoletorum et spadonum greges propterque insignem reginae Berenices amorem, cum etiam nuptias pollicitus ferebatur; suspecta rapacitas, quod constabat in cognitionibus patris nundinari praemiarique solitum; deinque propalam alium Neronem et opinabantur et praedicabant. At illi ea fama pro bono cessit conversaque est in maximas laudes, neque vitio ullo reperto et contra virtutibus summis.
Convivia instituit jucunda magis quam profusa. Amicos elegit, quibus etiam post eum principes ut et sibi et rei p. necessariis acquieverunt praecipueque sunt usi. Berenicen statim ab urbe dimisit, invitus, invitam. Quosdam e gratissimis delicatorum, quamquam tam artifices saltationis, ut mox scaenam tenuerint, non modo fovere prolixius, sed spectare omnino in publico coetu supersedit. Nulli civium quicquam ademit; abstinuit alieno, ut si qui umquam, ac ne concessas quidem ac solitas conlationes recepit. Et tamen nemine ante se munificentia minor, amphitheatro dedicato thermisque juxta celeriter exstructis, munus edidit apparatissimum largissimusque; dedit et navale proelium in veteri naumachia, ibidem et gladiatores atque uno die quinque milia omne genus ferarum.
VIII. Natura autem benivolentissimus, cum ex instituto Tiberi omnes dehinc Caesares beneficia a superioribus concessa principibus aliter rata non haberent, quam si eadem iisdem et ipsi dedissent, primus praeterita omnia uno confirmavit edicto, nec a se peti passus est. In ceteris vero desideriis hominum obstinatissime tenuit, ne quem sine spe dimitteret; quin et admonentibus domesticis, quasi plura polliceretur quam praestare posset, non oportere ait quemquam a sermone principis tristem discedere; atque etiam recordatus quondam super cenam, quod nihil cuiquam toto die praestitisset, memorabilem illam meritoque laudatam vocem edidit: "Amici, diem perdidi."
Populum in primis universum tanta per omnes occasiones comitate tractavit, ut proposito gladiatorio munere, non ad suum, sed ad spectantium arbitrium editurum se professus sit; et plane ita fecit. Nam neque negavit quicquam petentibus et ut quae vellent peterent ultro adhortatus est. Quin et studium armaturae Thraecum prae se ferens, saepe cum populo et voce et gestu ut fautor cavillatus est, verum maiestate salva nec minus aequitate. Ne quid popularitatis praetermitteret, nonnumquam in thermis suis admissa plebe lavit.
Quaedam sub eo fortuita ac tristia acciderunt, ut conflagratio Vesevi montis in Campania, et incendium Romae per triduum totidemque noctes, item pestilentia quanta non temere alias. In iis tot adversis ac talibus non modo principis sollicitudinem sed et parentis affectum unicum praestitit, nunc consolando per edicta, nunc opitulando quatenus suppeteret facultas. Curatores restituendae Campaniae consularium numero sorte duxit; bona oppressorum in Vesevo, quorum heredes non exstabant, restitutioni afflictarum civitatum attribuit. Vbis incendio nihil nisi sibi publice perisse testatus, cuncta praetorium suorum ornamenta operibus ac templis destinavit praeposuitque complures ex equestri ordine, quo quaeque maturius paragerentur. Medendae valitudini leniendisque morbis nullam divinam humanamque opem non adhibuit, inquisito omni sacrificiorum remediorumque genere.
Inter adversa temporum et delatores mandatoresque erant ex licentia veteri. Hos assidue in foro flagellis ac fustibus caesos ac novissime traductos per amphitheatri arenam, partim subici ac venire imperavit, partim in asperrima insularum avehi. Vtque etiam similia quandoque ausuros perpetuo coerceret, vetuit inter cetera de eadem re pluribus legibus agi, quaerive de cuiusquam defunctorum statu ultra certos annos.
IX. Pontificatum maximum ideo se professus accipere ut puras servaret manus, fidem praestitis, nec auctorem posthac cuiusquam necis nec conscius, quamvis interdum ulciscenti causa non deesset, sed periturum se potius quam perditurum adjurans. Duos patricii generis convicto in affectationem imperii, nihil amplius quam ut desisteret monuit, docens principatum fato dati, si quid praeterea desiderarent, promitteres se tributurum; et confestim quidem at alterius matrem, quae procul aberat, cursore suos misit, qui anxiae salvum filium nuntiarent; ceterum ipsos non solum familiari cenae adhibuit, sed et insequenti die gladiatorum spectaculo circa se ex industria conlocatis ablata sibi ferramenta pugnantium inspicienda porrexit. Dicitur etiam cognita utriusque genitura imminere ambobus periculum affirmasse, verum quandoque et ab alio; sicut evenit.
Fratrem insidiari sibi non desinentem, sed paene ex professo sollicitantem exercitus, meditantem fugam, neque occidere neque seponere ac ne in minore quidem honore habere sustinuit, sed, ut a primo imperii die, consorte successoremque testari perseveravit, nonnumquam secreto precibus et lacrimis orans, ut tandem mutuo erga se animo vellet esse.
X. Inter haec morte praeventus est, maiore hominum damno quam suo. Spectaculis absolutis, in quorum fine populo coram ubertim fleverat, Sabinos petiit aliquanto tristior, quod sacrificanti hostia aufugerat quodque tempestate serena tonuerat. Deinde ad primam statim mansionem febrim nactus, cum inde lectica transferretur, suspexisse dicitur dimotis plagulis caelum, multumque conquestus eripi sibi vitam immerenti; neque enim exstare ullum suum factum paenitendum, excepto dum taxat uno. Id quale fuerit, neque ipse tunc prodidit neque cuiquam facile succurrat. Quidam opinantur consuetudinem recordatum, quam cum fratris uxore habuerit; sed nullam habuisse, persancte Domitia jurabat: haud negatura, si qua omnino fuisset, immo etiam gloriatura, quod illi promptissimum erat in omnibus probris.
XI. Excessit in eadem qua pater villa Id. Septb. post biennium ac menses duos diesque XX. quam successerat patri, altero et quadragesimo aetatis anno. Quod ut palam factum est, non secus atque in domestico luctu maerentibus publice cunctis, senatus prius quam edicto convocaretur ad curiam concurrit, obseratisque adhuc foribus, deinde apertis, tantas mortuo gratias egit laudesque congessit, quantas ne vivo quidem umquam atque praesenti.
SVETONI TRANQVILII VITA DOMITIANI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
I. Domitianus natus est VIIII. Kal. Novemb. patre consule designato inituroque mense insequenti honorem, regione urbis sexta ad Malum Punicum, domo quam postea in templum gentis Flaviae convertit. Pubertatis ac primae adulescentiae tempus tanta inopia tantaque infamia gessisse fertur, ut nullum argenteum vas in usu haberet; satique constat Clodium Pollionem praetorium virum, in quem est poema Neronis quod inscribitur Luscio, chirographum eius conversasse et nonnumquam protulisse noctem sibi pollicentis; nec defuerunt qui affirmarent, corruptum Domitianum et a Nerva successore mox suo. Bello Vitelliano confugit in Capitolium cum patruo Sabino ac parte praesentium copiarum, sed irrumpentibus adversariis et ardente templo apud aedituum clam pernoctavit, ac mane Isiaci celatus habitu interque sacrificulos variae superstitionis, cum se trans Tiberim ad condiscipuli sui matrem comite uno contulisset, ita latuit, ut scrutantibus qui vestigia subsecuti erant, deprehendi non potuerit. Post victoriam demum progressus et Caesar consalutatus, honorem praeturae urbanae consulari potestate suscepit titulo tenus (nam juris dictionem ad collegam proximum transtulit); ceterum omnem vim dominationis tam licenter exercuit, ut jam tum qualis esset ostenderet. Ne exsequar singula, contrectatis multorum uxoribus, Domitiam Longinam Aelio Lamiae nuptam etiam in matrimonium abduxit, atque uno die super XX. officia urbana aut peregrina distribuit, mirari se Vespasiano dictitante, quod successorem non et sibi mitteret.
II. Expeditionem quoque in Galliam Germaniasque neque necessariam et dissuadentibus paternis amicis inchoavit, tantum ut fratri se et opibus et dignatione adaequaret.
Ob haec correptum, quo magis et aetatis et condicionis admoneretur, habitabat cum patre una, sellamque eius ac fratris, quotiens prodirent, lectica sequebatur ac triumphum utriusque Judaicum equo albo comitatus est. In sex consulatibus non nisi unum ordinarium gessit, eumque cedente ac suffragante fratre. Simulavit et ipse mire modestiam, in primisque poeticae studium, tam insuentum antea sibi quam postea spretum et abjectum, recitavitque etiam publice. Nec tamen eo setius, cum Vologaesus Parthorum rex auxilia adversus Alanos ducemque alterum ex Vespasiani liberis depoposcisset, omni ope contendit ut ipse potissimus mitteretur; et quia discussa res est, alios Orientes reges ut idem postularent donis ac pollicitationibus sollicitare temptavit. Patre defuncto, diu cunctatus an duplum donativum militi offerret, numquam jactare dubitavit relictum se participem imperii, sed fraudem testamento adhibitam; neque cessavit ex eo insidias struere fratri clam palamque, quoad correptum gravi valitudine, prius quam plane efflaret animam, pro mortuo deseri jussit; defunctumque nullo praeterquam consecrationis honore dignatus, saepe etiam carpsit obliquis orationibus et edictis.
III. Inter initia principatus cotidie secretum sibi horarum sumere solebat, nec quicquam amplius quam muscas captare ac stilo praeacuto configere; ut cuidam interroganti, essetne quis intus cum Caesare, non absurde responsum sit a Vibio Crispo, ne muscam quidem. Deinde uxorem Domitiam, ex qua in secundo suo consulatus filium tulerat duxit, alteroque anno consalutavit Augustam; eandem, Paridis histrionis amore deperditam, repudiavit, intraque breve tempus impatiens discidii, quasi efflagitante populo, reduxit. Circa administrationem autem imperii aliquamdiu se varium praestitit, mixtura quoque aequabili vitiorum atque virtutum; donec virtutes quoque in vitia deflexit: quantum conjectare licet, super ingenii naturam inopia rapax, metu saevus.
IV. Spectacula assidue magnifica et sumptuosa edidit non in amphitheatro modo, verum et in circo; ubi praeter sollemnes bigarum quadrigarumque cursus proelium etiam duplex, equestre ac pedestre, commisit; at in amphitheatro navale quoque. Nam venationes gladiatoresque et noctibus ad lychnuchos; nec virorum modo pugnas, sed et feminarum. Praeterea quaestoriis muneribus, quae olim omissa revocaverat, ita semper interfuit, ut populo potestatem faceret bina paria e suo ludo postulandi, eaque novissima aulico apparatu induceret. Ac per omne gladiatorum spectaculum ante pedes ei stabat puerulus coccinatus parvo portentosoque capite, cum quo plurimum fabulabatur, nonnumquam serio. Auditus est certe, dum ex eo quaerit, ecquid sciret, cur sibi virum esset ordinatione proxima Aegypto praeficere Maecium Rufum. Edidit navales pugnas paene justarum classium, effosso et circumstructo juxta Tiberim lacu, atque inter maximos imbres perspectavit.
Fecit et ludos Saeculares, computata ratione temporum at annum non quo Claudius proxime, sed quo olim Augustus ediderat; in iis circensium die, quo facilius centum missus peragerentur, singulos a septenis spatiis ad quina corripuit.
Instituit et quinquennale certamen Capitolino jovi triplex, musicum, equestre, gymnicum, et aliquanto plurium quam nunc est coronatorum. Certabant enim et prosa oratione Graece Latineque, ac praeter citharoedos chorocitharistae quoque et psilocitharistae; in stadio vero cursu etiam virgines. Certamini praesedit crepidatus purpureaque amictus toga Graecanica capite gestans coronam auream cum effigie jovis ac Junonis Minervaeque; adsidentibus Diali sacerdote et collegio Flavialium pari habitu, nisi quod illorum coronis inerat et ipsius imago. Celebrabat et in Albano quotannis Quinquatria Minervae, cui collegium instituerat, ex quo sorte ducti magisterio fungerentur ederentque eximias venationes et scaenicos ludos, superque oratorum ac poetarum certamina. Congiarium populo nummorum trecentorum ter dedit, atque inter spectacula muneris largissimum epulum. Septimontiali sacro quidem, senatui equitique panariis, plebei sportellis cum obsonio distributis, initium vescendi primus fecit; dieque proximo omne genus rerum missilia sparsit, et quia pars maior intra popularia decidebat, quinquagenas tesseras in singulos cuneos equestris ac senatorii ordinis pronuntiavit.
V. Plurima et amplissima opera incendio absumpta restituit, in quis et Capitolium, quod rursus arserat; sed omnia sub titulo tantum suo ac sine ulla pristini auctoris memoria. Novam autem excitavit aedem in Capitolio Custodi jovi, et forum quod nunc Nervae vocatur, item Flaviae templum gentis et stadium et Odeum et naumachiam, e cuius postea lapide maximus circus, deustis utrimque lateribus, exstructus est.
VI. Expeditiones partim sponte suscepit, partim necessario: sponte in Chattos, necessario unam in Sarmatas, legione cum legato simul caesa, in Dacos duas, primam Oppio Sabino consulari oppresso, secundam Cornelio Fusco, praefecto cohortium praetorianarum, cui belli summam commiserat. De Chattis Dacisque post varia proelia duplicem triumphum egit. De Sarmatis lauream modo Capitolino jovi rettulit. Bellum civile motum a L. Antonio, superioris Germaniae praeside, confecit absens felicitate mira, cum ipsa dimicationis hora resolutus repente Rhenum transituras ad Antonium copias barbarorum inhibuisset. De qua victoria praesagiis prius quam nuntiis comperit, siquidem ipso quo dimicatum erat die statuam eius Romae insignis aquila circumplexa pinnis clangores laetissimos edidit; pauloque post accisum Antonium adeo vulgatum est, ut caput quoque apportatum eius vidisse se plerique contenderet.
VII. Multa etiam in communi rerum usu novavit: sportulas publicas sustulit, revocata rectarum cenarum consuetudine; duas circensibus gregum factiones aurati purpuereique panni ad quattuor pristinas addidit; interdixit histrionibus scaenam, intra domum quidem exercendi artem jure concesso; castrari mares vetuit; spadonum, qui residui apud mangones erant, pretia moderatus est. Ad summam quondam ubertatem vini, frumenti vero inopiam, existimans nimio vinearum studio neglegi arva, edixit, ne quis in Italia novellaret, utque in provinciis vineta succiderentur, relicta ubi plurimum dimidia parte; nec exsequi rem perseveravit. Quaedam ex maximis officiis inter libertinos equitesque R. communicavit. Geminari legionum castra prohibuit, nec plus quam mille nummos a quoquam ad signa deponi; quod L. Antonium apud duarum legionum hiberna res novas moliens fiduciam cepisse etiam ex depositorum summa videbatur. Addidit et quartum stipendium militi, aureos ternos.
VIII. Jus diligenter et industrie dixit, plerumque et in foro pro tribunali extra ordinem; ambitiosas centumvirorum sententias rescidit; reciperatores, ne se perfusoriis assertionibus accommodarent, identidem admonuit; nummarios judices cum suo quemque consilio notavit. Auctor et tr. pl. fuit aedilem sordium repetundarum accusandi judicesque in eu a senatu petendi. Magistratibus quoque urbicis provinciarumque praesidibus coercendis tantum curae adhibuit, ut neque modestiores umquam neque justiore extiterint; e quibus plerosque post illum reos omnium criminum vidimus. Suscepta correctione morum, licentiam theatralem promiscue in equitem spectandi inhibuit; scripta famosa vulgoque edita, quibus primores viri ac feminae notabantur, abolevit, non sine auctorum ignominia; quaestorium virum, quod gesticulandi saltandique studio teneretur, movit senatu: probrosis feminis lecticae usum ademit jusque capiendi legata hereditatesque; equitem R. ob reductam in matrimonium uxorem, cui dimissae adulterii crimen intenderat, erasit judicum albo; quosdam ex utroque ordine lege Scantinia condemnavit; incesta Vestalium virginum, a patre quoque suo et fratre neglecta, varie ac severe coercuit, priora capitali supplicio, posteriora more veteri.
Nam cum Oculatis sororibus, item Varronillae liberum mortis permisisset arbitrium corruptoresque earum relegasset, mox Corneliam maximam virginem, absolutam olim, dein longo intervallo repetitam atque convictam defodi imperavit, stupratoresque virgis in comitio ad necem caedi, excepto praetorio viro; cui, dubia etiam tum causa et incertis quaestionibus atque tormentis de semet professo, exilium indulsit. Ac ne qua religio deum impune contaminaretur, monumentum, quod libertus eius e lapidibus templo Capitolini jovis destinatis filio exstruxerat, diruit per milites, ossaque et reliquias quae inerant mari mersit.
IX. Inter initia usque adeo ab omni caede abhorrebat, ut absente adhuc patre recordatus Virgilii versum:
Impia quam caesis gens est epulata juvencis.
edicere destinarit, ne boves immolarentur. Cupiditatis quoque atque avaritiae vix suspicionem ullam aut privatus umquam aut princeps aliquamdiu dedit, immo e diverso magna saepe non abstinentiae modo sed etiam liberalitatis experimenta. Omnis circa se largissime prosecutus, nihil prius aut acrius monuit quam ne quid sordide faceret. Relictas sibi hereditates ab iis, quibus liberi erant, non recepit. Legatum etiam ex testamento Rusci Caepionis, qui caverat ut quotannis ingredientibus curiam senatoribus certam summam viritim praestate heres suus, irritum fecit. Reos, qui ante quinquennium proximum apud aerarium pependissent, universos discrimine liberavit, nec repeti nisi intra annum eaque condicione permisit, ut accusatori qui causam non teneret exilium poena esset. Scribas quaestorios negotiantes, ex consuetudine sed contra Clodiam legem, venia in praeteritum donavit. Subsiciva, quae divisis per veteranos agris carptim superfuerunt, veteribus possessoribus ut usu capta concessit. Fiscales calumnias magna calumniantium poena repressit, ferebaturque vox eius: "princeps qui delatores non castigat, irritat."
X. Sed neque in clementiae neque in abstinentiae tenore permansit, et tamen aliquanto celerius ad saevitiam descivit quam ad cupiditatem. Discipulum Paridis pantomimi impuberem adhuc et cum maxime aegrum, quod arte formaque non absimilis magistro videbatur, occidit; item Hermogenem Tarsensem propter quasdam in historia figuras, librariis etiam, qui eam descripserat, cruci fixis. Patrem familias, quod Thraecem myrmilloni parem, munerario imparem dixerat, detractum e spectaculis in harenam, canibus objecit, cum hoc titulo: Impie locutus parmularius.
Complures senatores, in iis aliquot consulares, interemit; ex quibus Civicam Cerealem in ipso Asiae proconsulatu, Salvidienum Orfitum, Acilium Glabrionem in exilio, quasi molitores rerum novarum; ceteros levissima quemque de causa; Aelium Lamiam ob suspiciosos quidem, verum et veteres et innoxios jocos, quod post abductam uxorem laudanti vocem suam "eutacto" dixerat, quodque Tito hortanti se de alterum matrimonium responderat: μὴ καὶ σὺ γαμὴσαι θέλεις; Salvium Cocceianum, quod Othonis imperatoris patrui sui diem natalem celebraverat; Mettium Pompusianum, quod habere imperatoriam genesim vulgo ferebatur, et quod depictum orbem terrae in membrana contionesque regum ac ducum ex Tito Livio circumferret, quodque servis nomina Magonis et Hannibalis indidisset; Sallustium Lucullum Britanniae legatum, quod lanceas novae formae appellari Luculleas passus esset; Junium Rusticum, quod Paeti Thraseae et Helvidii Prisci laudes edidisset appellassetque eos sanctissimos viros; cuius criminis occasione philosophos omnis urbe Italiaque summovit. Occidit et Helvidium filium, quasi scaenico exodio sub persona Paridis et Oenones divortium suum cum uxore taxasset; Flavium Sabinum alterum e patruelibus, quod eum comitiorum consularium die destinatum perperam praeco non consulem ad populum, sed imperatorem pronuntiasset. Verum aliquando post civilis belli victoriam saevior, plerosque paris adversae, dum etiam latentes conscios investigat, novo questionis genere distortis, immisso per obscaena igne; nonnullis et manus amputavit. Satisque constat, duos dolos e notioribus venia donatos, tribunum laticlavium et centurionem, qui se, quo facilius expertes culpae ostenderet, impudicos probaverant et ob id neque apud ducem neque apud milites ullius momenti esse potuisse.
XI. Erat autem non solum magnae, sed etiam callidae inopinataeque saevitiae. Auctorem summarum pridie quam cruci figeret in cubiculum vocavit, assidere in toro juxta coegit, securum hilaremque dimisit, partibus etiam de cena dignatus est. Arrecinum Clementem consularem, unum e familiaribus et emissariis suis, capitis condemnaturus, in eadem vel etiam maiore gratia habuit, quoad novissime simul gestanti, conspecto delatore eius, "Vis, inquit, nequissimum servum cras audiamus?"
Et quo contemptius abuteretur patentia hominum, numquam tristiorem sententiam sine praefatione clementiae pronuntiavit, ut non aliud jam certius atrocis exitus signum esset quam principii lenitas. Quosdam maiestatis reos in curiam induxerat, et cum praedixisset, experturum se illa die quam carus senatui esset, facile perfecerat ut etiam more maiorum puniendi condemnarentur; deinde atrocitate poenae conterritus, ad leniendam invidiam, intercessit his verbis (neque enim ab re fuit ipsa cognoscere): "Permittite, patres conscripti, a pietate vestra impetrari, quod scio me difficulter impetraturum, ut damnatis liberum mortis arbitrium indulgentis; nam et parcetis oculis vestris et intellegent me omnes senatui interfuisse."
XII. Exhaustus operum ac munerum impensis stipendioque, quod adjecerat, temptavit quidem ad relevandos castrenses sumptus, numerum militum deminuere; sed cum et obnoxium se barbaris per hoc animadverteret neque eo setius in explicandis oneribus haereret, nihil pensi habuit quin praedaretur omni modo. Bona vivorum ac mortuorum usquequaque quolibet et accusatore et crimine corripiebantur. Satis erat obici qualecumque factum dictumve adversus maiestatem principis. Confiscabantur alienissimae hereditates vel uno existente, qui diceret audisse se ex defuncto, cum viveret, heredem sibi Caesarem esse. Praeter ceteros Judaicus fiscus acerbissime actus est; ad quem deferebantur, qui vel improfessi Judaicam viverent vitam, vel dissimulata origine imposita genti tributa non pependissent. Interfuisse me adulescentulum memini, cum a procuratore frequentissimoque consilio inspiceretur nonagenarius senex an circumsectus esset. Ab juventa minime civilis animi, confidens etiam, et cum verbis tum rebus immodicum, Caenidi patris concubinae, ex Histria reversae osculumque ut assuerat offerenti, manum praebuit; generum fratris indigne ferens albatos et ipsum ministros habere, proclamavit:
Οὐκ ἀγαθὸν πολυκοιρανίη.
XIII. Principatum vero adeptus, neque in senatu jactare dubitavit, et patri se et fratri imperium dedisse, illo sibi reddidisse; neque in reducenda post divortium uxore edicere revocatam eam in pulvinar suum. Adclamari etiam in amphitheatro epuli die libenter audiit: Domino et dominae feliciter! Sed et Capitolino certamine cunctos ingenti consensus precantes, ut Palfurium Suram restitueret, pulsum olim senatu ac tunc de oratoribus coronatum, nullo responso dignatus, tacere tantum modo jussit voce praeconis. Pari arrogantia, cum procuratorum suorum nomine formalem dictaret epistulam, sic coepit: "Dominus et deus noster hoc fieri jubet." Vnde institutum posthac, ut ne scripto quidem ac sermone cuiusquam appellaretur aliter. Status sibi in Capitolino non nisi aureas et argenteas poni permisit ac ponderi certi. Ianos arcusque cum quadrigis et insignibus triumphorum per regiones urbis tantos ac tot exstruxit, ut cuidam Graece inscriptum sit: arkei.
Consulatus septemdecim cepit, quot ante eum nemo; ex quibus septem medios continuavit, omnes autem paene titulo tenus gessit, nec quemquam ultra Kal. Mai., plerosque ad Idus usque Januarias. Post autem duos triumphos Germanici cognomine assumpto Septembrem mensem et Octobrem ex appellationibus suis Germanico Domitianumque transnominavit, quod altero suscepisset imperium, altero natus esset.
XIV. Per haec terribilis cunctis et invisus, tandem oppressus est amicorum libertorumque intimorum conspiratione, simul et uxoris. Annum diemque ultimum vitae jam pridem suspectum habebat, horam etiam, nec non et genus mortis. Adulescentulo Chaldaei cuncta praedixerant; pater quoque super cenam quondam fungis abstinentem palam irriserat ut ignarum sortis suae, quod non ferrum potius timeret. Quare pavidus semper atque anxius, minimis etiam suspicionibus praeter modum commovebatur; ut edicti de excidendis vineis propositi gratiam faceret, non alia magis re compulsus creditur, quam quod sparsi libelli cum his versibus erant:
Κἄν με φάγῃς ἐπὶ ῥίζαν, ὅμως ἔτι καρποφορήσω,
ὅσσον ἐπισπεῖσαι σοί, τράγε, θυομένῳ.
Eadem formidine oblatum a senatum novum et excogitatum honorem, quamquam omnium talium appetentissimus, recusavit, quo decretum erat ut, quotiens gereret consulatum, equites R. quibus sors obtigisset, trabeati et cum hastis militaribus praecederent eum inter lictores apparitoresque.
Tempore vero suspecti periculi appropinquante sollicitior in dies porticuum, in quibus spatiari consuerat, parietes phengite lapide distinxit, e cuius splendore per imagines quidquid a tergo fieret provideret. Nec nisi secreto atque solus plerasque custodias, receptis quidem in manum catenis, audiebat. Vtque domesticis persuaderet, ne bono quidem exemplo audendam esse patroni necem, Epaphroditum a libellis capitali poena condemnavit, quod post destitutionem Nero in adipiscenda morte manu eius adjutus existimabatur.
XV. Denique Flavium Clementem patruelem suum, contemptissimae inertiae, cuius filios etiam tum parvulos successores palam destinaverat abolitoque priore nomine alterum Vespasianum appellari jusserat, alterum Domitianum, repente ex tenuissima suspicione tantum non in ipso eius consulatu interemit. Quo maxime facto maturavit sibi exitium.
Continuis octo mensibus tot fulgura facta nuntiataque sunt, ut exclamaverit: "Feriat jam, quem volet." Tactum de caelo Capitolium templumque Flaviae gentis, item domus Palatina et cubiculum ipsius, atque etiam e basi statuae triumphalis titulus excussus vi procellae in monumentum proximum decidit. Arbor, quae privato adhuc Vespasiano eversa surrexerat, tunc rursus repente corruit. Praenestina Fortuna, toto imperii spatio annum novum commendanti laetam eandemque semper sortem dare assueta, extremo tristissimam reddidit nec sine sanguinis mentione.
Minervam, quam superstitiose colebat, somniavit excedere sacrario negantemque ultra se tueri eum posse, quod exarmata esset a jove. Nulla tamen re perinde commotus est, quam responso casuque Ascletarionis mathematici. Hunc delatum nec infitiantem, jactasse se quae providisset ex arte, sciscitatus est, quis ipsum maneret exitus; et affirmantem fore ut brevi laceraretur a canibus, interfici quidem sine mora, sed ad coarguendam temeritatem artis sepeliri quoque accuratissime imperavit. Quod cum fieret, evenit ut, repentina tempestate dejecto funere, semiustum cadaver discerperent canes, idque ei cenanti a mimo Latino, qui praeteriens forte animadverterat, inter ceteras diei fabulas referretur.
XVI. Pridie quam periret, cum oblatos tubures servari jussisset crastinum, adjecit: "Si modo uti licuerit," et conversus ad proximos affirmavit, fore ut sequenti die luna se in aquario cruentaret factumque aliquod existeret, de quo loquerentur homines per terrarum orbem. At circa mediam noctem ita est exterritus ut et strato prosiliret. Dehinc mane haruspicem ex Germania missum, qui consultus de fulgure mutationem rerum praedixerat, audiit condemnavitque. Ac dum exulceratam in fronte verrucam vehementius scalpit, profluente sanguine, "Vtinam," inquit, "hactenus." Tunc horas requirenti pro quinta, quam metuebat, sexta ex industria nuntiata est. His velut transacto jam periculo laetum festinantemque ad corporis curam Parthenius cubiculo praepositus convertit, nuntians esse qui magnum nescio quid afferret, nec differendum. Itaque summotis omnibus, in cubiculum se recepit atque ibi occisus est.
XVII. De insidiarum caedisque genere haec fere divulgata sunt. Cunctantibus conspiratis, quanto et quo modo, id est lavantemne an cenantem, aggrederentur, Stephanus, Domitillae procurator, et tunc interceptarum pecuniarum reus, consilium operamque optulit. Ac sinisteriore brachio, velut aegro, lanis fasciisque per aliquot dies ad avertendam suspicionem obvoluto, ad ipsam horam dolorem interjecit; professusque conspirationis indicium et ob hos admissus, legenti traditum a se libellum et attonito suffodit inguina. Saucium ac repugnantem adorti Clodianus cornicularius et Maximus Partheni libertus et Satur decurio cubiculariorum et quidam e gladiatorio ludo vulneribus septem contrucidarunt.
Puer, qui arae Larum cubiculi ex consuetudine assistens interfuit caedi, hoc amplius narrabat, jussum se a Domitiano ad primum statim vulnus pugionem pulvino subditum porrigere ac ministros vocare, neque ad caput quidquam excepto capulo, et praeterea clausa omnia repperisse; atque illum interim arrepto deductoque ad terram Stephano colluctatum diu, dum modo ferrum extorquere, modo quamquam laniatis digitis oculos effodere conatur. Occisus est XIIII. Kal. Octob. anno aetatis quadragensimo quinto, imperii quinto decimo. Cadaver eius populari sandapila per vespillones exportatum Phyllis nutrix in suburbano suo Latina via funeravit, sed reliquias templo Flaviae gentis clam intulit cineribusque Juliae Titi filiae, quam et ipsam educarat, conmiscuit.
XVIII. Statura fuit procera, vultu modesto ruborisque pleno, grandibus oculis, verum acie hebetiore; praeterea pulcher ac decens, maxime in juventa, et quidem toto corpore, exceptis pedibus, quorum digitos restrictiores habebat; postea calvitio quoque deformis et obesitate ventris et crurum gracilitate, quae tamen ei valitudine longa remacruerant. Commendari se verecundia oris adeo sentiebat, ut apud senatum sic quondam jactaverit: "Vsque adhuc certe et animum meum probastis et vultum." Calvitio ita offendebatur, ut in contumeliam suam traheret, si cui alii joco vel jurgio objectaretur; quamvis libello, quem de cura capillorum ad amicum edidit, haec etiam, simul illum seque consolans, inserverit:
"Οὐχ ὁράᾳς, οἷος κἀγὼ καλός τε μέγας τε;
Eadem me tamen manent capillorum fata, et forti animo fero comam in adulescentia senescentem. Scias nec gratius quicquam decore nec brevius.
XIX. Laboris impatiens, pedibus per urbem non temere ambulavit, in expeditione et agmine equo rarius, lectica assidue vectus est. Armorum nullo, sagittarum vel praecipuo studio tenebatur. Centenas variis generis feras saepe in Albano secessu conficientem spectavere plerisque, atque etiam ex industria ita quarundam capita figentem, ut duobus ictibus quasi cornus efficeret. Nonnumquam in pueri procul in stantis praebentisque pro scopulo dispansam dexterae manus palmam, sagittas tanta arte derexit, ut omnes per intervalla digitorum innocue evaderent.
XX. Liberalia studia imperii initio neglexit, quamquam bibliothecas incendio absumptas impensissime reparare curasset, exemplaribus undique petitis, missisque Alexandream qui describerent emendarentque. Numquam tamen aut historiae carminibusque noscendis operam ullam aut stilo vel necessario dedit. Praeter commentarios et acta Tiberii Caesaris nihil lectitabat; epistolas orationesque et edicta alieno formabat ingenio. Sermonis tamen nec inelegantis, dictorum interdum etiam notabilium, "Vellem," inquit, "tam formosus esse, quam Maetius sibi videtur"; et cuiusdam caput varietate capilli subrutilum et incanum, perfusas nivem mulso dixit; condicionem principum miserrimam aiebat, quibus de conjuratione comperta non crederetur nisi occisis.
XXI. Quotiens otium esset, alea se oblectabat, etiam profestis diebus matutinisque horis, ac lavabat de die, prandebatque ad satietatem, ut non temere super cenam praeter Matianum malum et modicam in ampulla potjunculam sumeret. Convivabatur frequenter ac large, sed paene raptim; certe non ultra solis occasum, nec ut postea comisaretur. Nam ad horam somni nihil aliud quam solus secreto deambulabat.
XXII. Libidinis nimiae, assiduitatem concubitus velut exercitationis genus clinopalen vocabat; eratque fama, quasi concubinas ipse develleret nataretque inter vulgatissimas meretrices. Fratris filiam, adhuc virginem oblatam in matrimonium sibi cum devictus Domitiae nuptiis pertinacissime recusasset, non multo post alii conlocatam, corrupit ultro et quidem vivo etiam tum Tito, mox patre ac viro orbatam ardentissime palamque dilexit, ut etiam causa mortis extiterit coactae conceptum a se abigere.
XXIII. Occisum eum populus indifferenter, miles gravissime tulit statimque Divum appellare conatus est, paratus et ulcisci, nisi duces defuissent; quod quidem paulo post fecit, expostulatis ad poenam pertinacissime caedis auctoribus. Contra senatus adeo laetatus est, ut repleta certatim curia non temperaret, quin mortuum contumeliosissimo atque acerbissimo adclamationum genere laceraret, scalas etiam inferri clipeosque et imagines eius coram detrahi et ibidem solo affligi juberet, novissime eradendos ubique titulos abolendamque omnes memoriam decerneret. Ante paucos quam occideretur menses cornix in Capitolino elocuta est: Estai panta kalos, nec defuit qui ostentum sic interpretaretur:
Nuper Tarpeio quae sedit culmine cornix,
"est bene" non potuit dicere, dixit: "erit".
Ipsum etiam Domitianum ferunt somniasse gibbam sibi pone cervicem auream enatam, pro certoque habuisse beatiorem post se laetioremque portendi rei publicae statum, sicut sane brevi evenit abstinentia et moderatione insequentium principum.
Suetonius The Latin Library The Classics Page
2024.7.8- Tomokazu Hanafusa