M. FABII QVINTILIANI INSTITVTIO ORATORIA LIBER NONVS
クインティリアヌス『弁論家の教育9』

1 2 3 4

[1] I. Cum sit proximo libro de tropis(比喩) dictum, sequitur pertinens ad figuras(文彩),quae σχήματα Graece vocantur, locus ipsa rei natura conjunctus superiori(loco).

第一章 一 前の巻では比喩について述べたので、続いてギリシア語でスケーマタと言われる修辞(フィギュア)について述べよう。このテーマは前のテーマと自然につながっている。

II. Nam plerique has(figuras) tropos(対複) esse existimaverunt, quia, sive ex hoc duxerint nomen, quod sint formati quodam modo, sive ex eo, quod vertant orationem, unde et motus(転義法) dicuntur, fatendum erit esse utrumque eorum etiam in figuris. Usus quoque est idem: nam et vim rebus adiciunt et gratiam praestant. Nec desunt qui tropis figurarum nomen imponant, quorum est C. Artorius Proculus.

二 というのは、多くの人は比喩は修辞の一つだと考えるからだ。なぜなら、比喩はある種の仕方で作られるために、あるいは、話を変えるために、その名前(トロポス=方法)を取っており、またそこから変化という名前が来ているから、この両者は修辞に含まれることを認めるべきだからである。また、両者は利点も同じである。それらは題材に力強さと面白さを与えるからだ。また、比喩に修辞を呼ぶ人がいる。その一人がガイウス・アルトリウス・プロクロスである。

III. Quin adeo similitudo manifesta est ut ea discernere non sit in promptu. Nam quo modo(→ita) quaedam in his species plane distant(異なる), manente tamen generaliter illa societate(密接な関係), quod utraque res a derecta et simplici ratione cum aliqua dicendi virtute deflectitur: ita quaedam perquam tenui limite dividuntur, ut cum ironia(アイロニー) tam inter figuras sententiae quam inter tropos reperiatur, περίφρασιν autem et ὑπέρβατον et ὀνοματοποιίαν clari quoque auctores figuras verborum potius quam tropos dixerint.

三 実際、両者の類似は一見してあきらかなので、二つを区別するのは容易ではない。というのは、この二つはある面では明確に異なるものの、両者はともに弁論術の力によって直接的で単純な表現方法とは離れていることで全般的に類似しているので、両者の境界は極めて微妙だからである。その結果、アイロニー(反語)は比喩でもあり考えの修辞でもあるとも高名な学者たちに見なされ、ペリフラシス(迂回表現)、ヒュペルバトン(転置)、オノマトポイイア(擬音語、造語)も比喩というよりは言葉の修辞であると、高名な学者たちも言ってきた。

IV. Quo magis signanda est utriusque rei differentia. Est igitur tropos(主) sermo a naturali et principali significatione(意味) translatus ad aliam (significationem) ornandae orationis gratia, vel, ut plerique grammatici finiunt, dictio ab eo loco in quo propria est translata in eum in quo propria non est: figura, sicut nomine ipso patet, conformatio(形態) quaedam orationis remota a communi et primum se offerente ratione.

四 それだけにいっそう両者の違いをはっきりさせておくべきだ。そこで、比喩とは話を飾るために言葉のもつ自然で第一義的な意味から別の意味に転用することであり、また、多く文学者が定義するように、ある表現を本来の文脈からそうでない文脈に移して使うことである。修辞(フィギュア)とはその言葉が表すとおり、ありふれた単純な話し方とは異なる話し方である。

V. Quare in tropis ponuntur verba alia pro aliis, ut in μεταφορᾷ, μετωνυμίᾳ, ἀντονομασἰᾳ, μεταλήμψει, συνεκδοχῇ, καταχρήσει, ἀλληγορία, plerumque ὑπερβολῇ: namque et rebus fit et verbis. Ὀνοματοποιία fictio est nominis: ergo hoc quoque pro aliis ponitur, quibus usuri fuimus si illud non fingeremus.

五 したがって、比喩では、ある言葉が別の言葉の代わりに使われる。これはメタポラー(隠喩)、メトーニュミア(換喩)、アントノマシア(換称)、メタレームプシス(多段転義、転喩)、シュネクドケー(シネクドキ、提喩)、カタクレーシス(濫喩)、アッレーゴリア(アレゴリー、諷喩)、そして多くのヒュペルボレー(誇張)に当てはまる。最後のは言葉と内容について転用が行なわれる。オノマトポイイアは言葉を作る。これもまた本来あるべき別の言葉に置き換えられるのである。

VI. Περίφρασις, etiam si frequenter et id ipsum in cuius locum assumitur nomen complecti solet, utitur tamen pluribus pro uno. Ἐπίθετον(付加形容語), quoniam plerumque habet antonomasiae(換称) partem, conjunctione eius fit tropos. In hyperbato(転置) commutatio est ordinis, ideoque multi tropis hoc genus eximunt(除外): transfert tamen verbum aut partem eius a suo loco in alienum.

六 ペリフラシス(迂回表現)はそれが置き換わる言葉をしばしば含んでいるが、やはり一つの言葉を別の複数の言葉で置き換える。エピテートン(付加形容語)はアントノマシア(換称)になることがあるため、アントノマシアとの関わりにおいて比喩となるのである。ヒュペルバトン(転置)は語順の変更なので多くの学者は比喩の一種ではないと言っている。それにもかかわらず、言葉あるいはその部分を本来の場所から転用しているとは言える。

VII. Horum nihil in figuras cadit: nam et propriis verbis et ordine collocatis figura fieri potest. Quo modo autem ironia(アイロニー) alia sit tropi, alia schematos, suo loco reddam: nomen enim fateor esse commune. Haec scio quam multiplicem habeant quamque scrupulosam disputationem, sed ea non pertinet ad praesens meum propositum. Nihil enim refert quo modo appelletur utrumlibet eorum(比喩と修辞), si quid orationi prosit apparet: nec mutatur vocabulis vis rerum.

七 つまり、これらはどれも修辞には属さないのである。なぜなら 修辞は言葉の意味も語順も移さずにそのままで作られるからだ。アイロニー(反語)はある時は修辞、ある時は比喩だが、それについては別のところで述べよう(9.2.44)。というのは、アイロニーという言葉はありふれたものでも、それがどれほど複雑多岐で微妙な議論を必要とするものかは私も知っているが、それは今の話とは関係がないからだ。また、それが比喩と呼ばれようと修辞と呼ばれようと、弁論のどんな役に立つのか明らかでありさえすれば、いまは重要ではない。また、呼び名が変わっても物事の意味は同じなのである。

VIII. Et sicut homines, si aliud acceperunt quam quod habuerant nomen, idem sunt tamen, ita haec de quibus loquimur, sive tropi sive figurae dicentur, idem efficient. Non enim nominibus prosunt sed effectibus, ut statum(争点) conjecturalem an infitialem(否認) an facti an de substantia nominemus nihil interest, dum idem quaeri sciamus.

八 また、人間は名前が変わっても同じ人間である。それと同じように、我々が話題としているものは、それを比喩と言っても修辞と言っても、結果は同じである。これらは名前によって優れているのではなく、効果によって優れているからである。争点を推測の争点(原告側から)と呼ぼうが、否認の争点(被告側から)と呼ぼうが、(3,6,15)、実体に関する争点と呼ぼうが事実に関する争点と呼ぼうが何の違いもないのもそれと同じである(3,6,40)。我々は同じ一つの事を問題にしていることを知っているからだ。

IX. Optimum ergo in his sequi maxime recepta, et rem ipsam, quocumque appellabitur modo, intellegi. Illud tamen notandum, coire frequenter in easdem sententias et tropon et figuram: tam enim translatis verbis quam propriis figuratur oratio.

九 したがって、一般に認められていることに従って、呼び名にかかわらず、中身を理解することが最善の道である。一つの文章に比喩と修辞がしばしば混在することを忘れてはならない。演説は本来の意味の言葉だけでなく転義された意味の言葉によっても修飾されるからだ。

X. Est autem non mediocris inter auctores(権威者) dissensio et quae vis nominis eius et quot genera et quae quam multaeque sint species. Quare primum intuendum est quid accipere debeamus figuram. Nam duobus modis dicitur: uno qualiscumque forma(形、姿) sententiae(考え), sicut in corporibus, quibus, quoquo modo sunt composita, utique(必然的に) habitus est aliquis:

十 学者たちの間では修辞という言葉の意味とその種類はいくつあるかについては、おおいに意見の相違がある。そこで、まずこの言葉はどういう意味で理解すべきかを考えねばならない。というのは、この言葉は二つの意味で使われているからだ。一つ目は考え方ということである。それは肉体の場合に、どんな状態にあっても、必ず何らかの姿勢をとっているのと同じである。

XI. altero, quo proprie(厳密な) schema(スケーマ) dicitur, in sensu(考え) vel sermone aliqua a vulgari et simplici specie cum ratione(仕方) mutatio, sicut nos sedemus, incumbimus, respicimus(姿勢). Itaque cum in eosdem(同じ) casus aut tempora aut numeros aut etiam pedes continuo quis aut certe nimium frequenter incurrit, praecipere solemus variandas figuras esse vitandae similitudinis gratia:

十一 二つ目は、厳密な意味でのスケーマと呼ばれるもので、考えと言葉をありふれた単純な形から、特定の仕方で変えることである。それは肉体で言うなら、立っている人が座ったり横になったり振り返ったりするのと同じことである。したがって、同じ格語尾、同じ時制、同じリズム、同じ脚韻で延々と繰り返して話している人がいると、単調さを避けるために形を変えろと教えることになる。

XII. in quo(その場合) ita loquimur tamquam omnis sermo habeat figuram. Itemque eadem figura dicitur "cursitare" qua "lectitare", id est eadem ratione declinari. Quare illo intellectu priore(最初の) et communi nihil non figuratum est. Quo si contenti sumus, non immerito Apollodorus, si tradenti Caecilio credimus, incomprehensibilia partis huius praecepta existimavit.

十二 この場合、我々はまるでどの言葉も姿を持っているかのように言っている。たとえば、クルシターレとレクシターレは同じ姿をしている。つまり同じ変化型をしている。以上から、一つ目の一般的な意味では、修辞のない文章はないということになって、(カエキリウスの言葉が正しければ)アポロドロスが言うように、無数の修辞のルールがあることになる。

XIII. Sed si habitus(振る舞い) quidam et quasi gestus(姿勢) sic appellandi sunt, id demum hoc loco accipi schema oportebit quod sit a simplici atque in promptu posito dicendi modo poetice vel oratorie mutatum. Sic enim verum erit aliam esse orationem ἀσχημάτιστον, id est carentem figuris, quod vitium non inter minima est, aliam ἐσχηματισμένην est figuratam.

十三 それに対して、言葉の特定の形や姿勢だけを修辞と呼ぶなら、詩でも演説でも単純で自明な話し方から変化したものだけがスケーマとして理解されるべきである。すると、真相はアスケーマティストン、修辞のない演説(これは最悪である)と、エスケーマティスメネン、修辞のある演説の二通りになる。

XIV. Verum id ipsum anguste Zoilus terminavit, qui id solum putaverit schema quo aliud simulatur dici quam dicitur, quod sane vulgo quoque sic accipi scio: unde et figuratae controversiae quaedam, de quibus post paulo dicam, vocantur. Ergo figura sit arte aliqua novata forma dicendi.

十四 ゾイロスは修辞をもっと狭く定義した。言葉で言っていることとは別のこと言っているように偽装をする場合(ほのめかし、あてこすり)だけを彼は修辞と考えた。わたしはこれが一般に広がった考え方であることは知っている。また、模擬演説はこの修辞によって作られている。これについては、後に述べる。以上から、修辞とは技術的に変化をつけた演説の形式としよう。

XV. Genus eius unum quidam putaverunt, in hoc ipso diversas opiniones secuti. Nam hi, quia verborum mutatio sensus quoque verteret, omnis figuras in verbis esse dixerunt, illi, quia verba rebus accommodarentur, omnis in sensibus.

十五 修辞は比喩も含む一つのものだと言う人たちの中でも、修辞そのものについては様々な意見がある。というのは、言葉を変えれば考えも変わるので、あらゆる修辞は言葉の修辞であると言う人もいれば、言葉は意味に従うものだから、あらゆる修辞は考えの修辞だと言う人もいるからだ。

XVI. Quarum utraque manifesta cavillatio(詭弁) est. Nam et eadem dici solent aliter atque aliter manetque sensus elocutione mutata, et figura sententiae(考えの修辞) plures habere verborum figuras(言葉の修辞) potest. Illa est enim posita in concipienda cogitatione, haec in enuntianda, sed frequentissime coeunt, ut in hoc: "iam, iam, Dolabella, neque me tui neque tuorum liberum -": nam oratio a judice aversa in sententia, "iam iam" et "liberum" in verbis sunt schemata.

十六 明らかにこれは二つとも屁理屈である。同じことを様々に言い方を変えて言うものだが、話し方は変わっても考えは変わらないし、一つの考えの修辞が言葉の修辞をたくさん含むことが出来るからだ。考えの修辞は考えをいだくときに表れ、言葉の修辞は話すときに表れるが、両者はしばしば同時に現れる。たとえば、「いまや、いまや、ドラベッラよ、私は君のことも君の子供たちのことも(哀れむことはありえない)」がそうだ。これは話す相手を陪審から変えた点で考えの修辞であり、「いまや、いまや」(繰り返し)と「子供たち」(liberumはliberorumの縮小型)は言葉の修辞である。

XVII. Inter plurimos enim, quod sciam, consensum est duas eius esse partes, διανοίας, id est mentis vel sensus vel sententiarum (nam his omnibus modis dictum est), et λέξεως, id est verborum vel dictionis vel elocutionis vel sermonis vel orationis: nam et variatur et nihil refert.

十七 というのは、修辞は二つに分かれ、それはディアノイアの修辞、つまり、意見の修辞、意味の修辞、考えの修辞と(この全ての言い方が使われている)、レクシスの修辞、つまり言葉の修辞、言い方の修辞、表現の修辞、話の修辞、話し方の修辞、言い回しの修辞であることが、多くの学者たちの間で意見が一致している。用語は様々だか同じことである。

XVIII. Cornelius tamen Celsus adicit verbis et sententiis figuras colorum, nimia profecto novitatis cupiditate ductus. Nam quis ignorasse eruditum alioqui virum credat colores et sententias sensus(考え) esse? Quare sicut omnem orationem, ita figuras quoque versari necesse est in sensu et in verbis.

十八 ところで、コルネリウス・ケルスス(後1世紀医学者)は、言葉の修辞と考えの修辞に色彩の修辞を付け加えたが、それは新規さの誘惑に導かれてのことだった。実際、他の点で造詣の深い人なら、色彩は考えであることを知らないなどと誰が思うだろうか。したがって、演説全体と同様に、必然的に修辞もまた考えと言葉に関わるのである。

XIX. Ut vero natura prius est concipere animo res quam enuntiare, ita de iis figuris ante est loquendum quae ad mentem pertinent: quarum quidem utilitas cum magna tum multiplex in nullo non(全て) orationis opere vel clarissime lucet. Nam etsi minime videtur pertinere ad probationem(証明) qua(<quis) figura quidque dicatur, facit tamen credibilia quae dicimus, et in animos judicum qua(副) non observatur inrepit.

十九 本来、話は口で言う前に心に抱くものであるから、まず考えの修辞について語ろう。その利点がどの演説作品でも多様で大きいことは明白である。なぜなら、何かをどんな修辞で言うかは証明に関わるとは思えないにもかかわらず、話の信憑性を高めて、陪審の心の中に気が付かないうちに入り込むからだ。

XX. Namque ut in armorum certamine adversos ictus(攻撃) et rectas ac simplices manus cum videre tum etiam cavere ac propulsare(撃退) facile est, aversae tectaeque minus sunt observabiles, et aliud ostendisse quam petas artis est: sic oratio, quae astu caret, pondere modo et impulsu proeliatur, simulanti variantique conatus in latera atque in terga incurrere datur et arma avocare et velut nutu fallere.

二十 たとえば、武力の争いでも正面からの真っ直ぐで単純な攻撃はそれを見て避けたり撃退するのは容易であり、背後から隠れた攻撃は目につきにくいが、自分の狙いをくらませることは技術がいる。それと同じく、策略を欠いた演説はひたすら力づくで戦うが、自分の狙いを隠してあの手この手で戦うものは、脇や背後から攻撃できるし、敵の武器を遠ざけたり敵の攻撃を躱すことが出来る。

XXI. Jam vero affectus(感情) nihil magis ducit. Nam si frons, oculi, manus multum ad motum animorum valent, quanto plus orationis ipsius vultus(修辞) ad id quod efficere tendimus compositus? Plurimum tamen ad commendationem facit(役立つ), sive in conciliandis(好意を得る) agentis moribus sive ad promerendum(獲得) actioni favorem sive ad levandum varietate fastidium(反感) sive ad quaedam vel decentius indicanda vel tutius.

二十一 修辞ほど人の感情を動かせるものはない。というのは、もし顔や目や手の表情が人の気持ちを動かす力があるなら、狙った感情に合わせた演説の修辞はどれほど大きな力があるだろうか。しかし、何と言っても修辞が役立つのは、演説家の人柄に好感を抱かせたり、訴訟に対して同情を引き出したり、あの手この手で反感を取り除いたり、何かを確実に伝えたりすることで、聴衆を味方につけることである。

XXII. Sed antequam quae cuique rei figura conveniat ostendo, dicendum est nequaquam(けっして〜ではない) eas esse tam multas quam sint a quibusdam constitutae: neque enim me movent nomina illa, quae fingere utique Graecis promptissimum est.

二十二 しかしながら、何にどの修辞が適しているかを示す前に、修辞の数は一部の人が言うほど多くはないことを述べねばならない。私はギリシアの学者たちが大量生産した修辞の数々の名前には興味がないからだ。

XXIII. Ante omnia igitur illi qui totidem figuras putant quot affectus repudiandi, non quia affectus non sit quaedam qualitas mentis, sed quia figura, quam non communiter sed proprie nominamus, non sit simplex(ストレートな) rei cuiuscumque enuntiatio(言明). Quapropter in dicendo irasci dolere misereri timere confidere contemnere non sunt figurae, non magis quam suadere minari rogare excusare.

二十三 なによりもまず、感情の数だけ修辞があるという人たちを退けねばならない。たしかに、感情は心の状態ではあるが、一般的な意味ではなく厳密な意味での修辞とは、ありふれたストレートな言い方をしないことだからだ。それゆえ、演説のなかで怒ったり、悲しんだり、哀れんだり、恐れたり、信じたり、蔑んだりするだけでは修辞とは言えないのである。また、忠告したり、脅したり、懇願したり、言い訳するだけでは修辞とは言えないのである。

XXIV. Sed fallit parum diligenter intuentes quod inveniunt in omnibus iis locis figuras et earum exempla ex orationibus excerpunt(選び出す): neque enim pars una dicendi est quae non recipere eas possit. Sed aliud est admittere figuram, aliud figuram esse: neque enim verebor explicandae rei gratia frequentiorem eiusdem nominis repetitionem.

二十四 念入りな考察の足りない者たちの間違いは、これら全ての表現の中に修辞を見つけ出して、多くの演説から修辞の例文を抜き出すことだ。なぜなら、修辞は演説のどの部分でも認めることが出来るからだ。しかし、問題の説明のために修辞という言葉を乱発することを恐れず言うなら、修辞を認めることとそれが修辞であることは同じではない。

XXV. Quare dabunt mihi aliquam in irascente deprecante miserante figuram; scio: sed non ideo irasci, misereri, deprecari figura erit. Cicero quidem omnia orationis lumina(文彩、文飾) in hunc locum congerit, mediam quandam, ut arbitror, secutus viam:

二十五 したがって、おそらく怒り、懇願し、哀れむ演説に修辞があると彼らが言うだろうが、だからといって、怒り、哀れみ、懇願することが修辞ということにはならない。たしかに、キケロは演説の文飾のすべてを修辞の名のもとに集めたが、彼は私の知る限り中間の道をとった。

ut neque omnis sermo schema(figure 修辞) judicaretur neque ea sola quae haberent aliquam remotam ab usu communi fictionem, sed quae essent clarissima et ad movendum auditorem valerent plurimum: quem duobus ab eo libris tractatum locum ad litteram subjeci, ne fraudarem(奪う) legentes judicio maximi auctoris.

つまり、あらゆる話し方をスケーマ(修辞)と見做すことはないし、ありふれた言葉の用法とは異なる工夫のあるものだけを修辞と見做すこともなく、はっきりと聴衆の心を動かす大きな力のあるものを修辞と見做したのである。彼は二つの著作でこれについて扱っている。その箇所をそのままここに引用したから、読者は自分の目でこの最高権威の考えを確かめてほしい。

XXVI. In tertio de Oratore ita scriptum est: "In perpetua autem oratione, cum et conjunctionis levitatem(de Or.171) et numerorum quam dixi rationem tenuerimus, tum est quasi luminibus(修辞) distinguenda et frequentanda omnis oratio sententiarum atque verborum.

二十六 『弁論家について』の第三巻(201〜208)には次のように書かれている。「長い演説では、今説いたような、音のつながりの滑らかさとリズムの教えを把握してから、次に、弁論全体を考えの修辞と言葉の修辞で満たさなければならない。

XXVII. Nam et commoratio una in re(執着) permultum movet et illustris explanatio(活写) rerumque quasi gerantur sub aspectum paene subjectio(現前化), quae in exponenda re plurimum valet, ad illustrandum id quod exponitur, et ad amplificandum, ut iis qui audient illud quod augebimus(強調), quantum efficere oratio poterit, tantum esse videatur:

二十七 「それはたとえば、一点に拘わる縷述(執着)、生き生きと描写してほとんど眼前に彷彿とさせるのは(現前化)、じつに強い印象を与える。これらは、何かを述べるさいにも、また述べたことを解説して丁寧に説明して、演説で強調したいことの意義を聴衆に納得させるのに非常に有効である。

XXVIII. et huic contraria saepe percursio(略述) est et plus ad intellegendum quam dixeris significatio(含意法、エムパシス) et distincte(明確に) concisa(簡潔な) brevitas(短さ) et extenuatio(卑小化), et huic adjuncta illusio(反語、ディアリスモス), a praeceptis Caesaris non abhorrens,

二十八「これと反対の目的でしばしば用いられるのが、略述(たたみかけ)であり、言葉以上のことを示唆する含意法(ほのめかし、あてこすり)であり、明確で簡潔な言い方(簡約語法)、また、卑小化(過小誇張、減殺)であり、また、これに関連して、カエサル(ストラボー『弁論家について』2.258〜274)が語った教えに反しない反語(愚弄的皮肉)である。

et ab re digressio(脱線、余談、パレクバシス、本書第四巻第三章), in qua cum fuerit delectatio, tum reditus ad rem aptus et concinens(調和の取れた) esse debebit: propositioque quid sis dicturus et ab eo quod est dictum sejunctio(区切り) et reditus ad propositum et iteratio et rationis apta conclusio:

「さらに、本題からの脱線がある。脱線で楽しませたあとは、適切に本題へ復帰すべきである。また、何を語ろうとしているか予告し、また、話したことに区切りを付け、また、話したことを振り返り、また、自分の話を繰り返し、また、論理的に結論を付ける。

XXIX. tum augendi minuendive causa veritatis superlatio atque trajectio(誇張), et rogatio(設問自答) atque huic finitima quasi percontatio(質問、修辞疑問) expositioque sententiae suae(意見表明): tum illa, quae maxime quasi irrepit in hominum mentes, alia dicentis ac significantis dissimulatio(皮肉), quae est perjucunda cum orationis non contentione(論争) sed sermone(会話) tractatur:

二十九「さらに、事実を強化したり弱体化するために、過大誇張と過小誇張がある。また、詰問法と、これによく似た修辞疑問と意見表明がある。さらに、とくに人の心に忍び込む言い方、つまり、言っていることと意味することが異なる皮肉がある。これは論争ではなく対話で使えば、じつに面白いものになる。

XXX. deinde dubitatio(ためらい), tum distributio(分解列挙、ディアイレシスス、メリスモス), tum correctio(訂正、ディオルトーシス) vel ante vel post quam dixeris, vel cum aliquid a te ipso reicias. Praemunitio(予防準備) etiam est ad id quod aggrediare(受2), et trajectio in alium(転送論法、責任転嫁): communicatio(暗示設問法、設問共有), quae est quasi cum iis ipsis apud quos dicas deliberatio(討論): morum ac vitae imitatio(模写、ミメーシス、ものまね) vel in personis vel sine illis, magnum quoddam ornamentum orationis et aptum ad animos conciliandos vel maxime, saepe autem etiam ad commovendos:

三十「次には、逡巡(ためらい)、さらに、分解列挙、さらに、語る前か後の訂正やあることを排除する訂正がある。また、自分が取りかかろうとすることに対して予防線を張ること(予防準備)があり、また他人への責任転嫁(転送論法)がある。さらに、設問の共有(暗示設問法)があるが、これは聴衆と相談する形をとる。また、特定の人や一般的な人の性格や振る舞いの模写(ものまね)がある。これは聴衆の好意をえるのに最も有効だが、聴衆の心を動かすにも有効である大切な見せ場である。

XXXI. personarum ficta inductio(人物現出conformatioプロソーポポイイア), vel gravissimum lumen augendi: descriptio(人物描写), erroris inductio, ad hilaritatem impulsio(ウィット), anteoccupatio(予防論法): tum duo illa quae maxime movent, similitudo(比較) et exemplum(先例): digestio(列挙), interpellatio(中断), contentio(対照), reticentia(黙説、頓絶、逆言法、アポシオペーシス), commendatio(称賛):

三十一「また、想像上の人物を登場させるやり方がある(人物仮想、人物現出)。これは主張を強化するための最も効果的な修辞の手段である。また、人物描写、勘違いさせること、聴衆を笑わせること、反論を先取りすること(予防論法)。また、何よりも聴衆に強い印象を与える二つのものである比較と先例がある。また、内容の列挙、中断、対照、黙説、称賛がある。

XXXII. vox quaedam libera(licentia放言) atque etiam effrenatior(奔放な) augendi causa, iracundia(感情的), objurgatio(叱責), promissio(証明の保証), deprecatio(哀願), obsecratio(懇願), declinatio(脱線) brevis a proposito, non ut superior illa digressio, purgatio(弁解、正当化), conciliatio(好意を得る), laesio(個人攻撃), optatio(祈願) atque exsecratio(呪詛).

三十二「また、主張を強化するために遠慮のない話し方(放言)がある。また、怒ってみせる、非難叱責する、証明の保証(『弁論家について』2,339)、哀願、懇願、前述の脱線ほど長くはない本題からの脱線、正当化(『へレニウムへの弁論術』II,23)、聴衆の好意を得る、個人攻撃、祈り、呪いがある」

XXXIII. His fere luminibus(修辞) illustrant orationem sententiae. Orationis autem ipsius tamquam armorum est vel ad usum comminatio(威嚇) et quasi petitio(攻撃) vel ad venustatem(美) ipsa tractatio. Nam et geminatio(語句の反復) verborum habet interdum vim, leporem alias,

三十三「ほぼ以上が演説に彩りを与える考えの修辞である。つぎに、言葉の修辞としては、武器として、威嚇と攻撃のため、あるいは単に演説を飾るために使われるものがある。たとえば、語句の反復はときに力強さを、ときに面白さをもたらす。

et paulum immutatum verbum atque deflexum(類音語接近), et eiusdem verbi crebra tum a primo repetitio(複数頭語反復), tum in extremum conversio(複数末語反復), et in eadem verba impetus et concursio(複数頭語末尾反復), et adjunctio(くびき) et progressio(連続比較), et eiusdem verbi crebrius positi quaedam distinctio(同語異義反復), et revocatio(頭語末語同一、アナディプローシス) verbi, et illa quae similiter desinunt(同一語末反復) aut quae cadunt similiter(同一格語尾反復) aut quae paribus paria referuntur(同形節反復) aut quae sunt inter se similia(類同節反復).

また、類音語接近(『レトリック事典』155)、また複数頭語反復、さらには、複数末語反復があり、また複数頭語末尾反復、またくびき語法(一つの動詞に複数の節をかける、『事典』25)、また連続比較(『事典』348)があり、また同語異義反復、また頭語末語同一、また同一語末反復、あるいは同一格語尾反復、あるいは同形節反復(イソコーロン『事典』62)、あるいは類同節反復(パリソン)がある。

XXXIV. Est etiam gradatio(漸層法) quaedam et conversio(交差反復) et verborum concinna transgressio(転置) et contrarium(対比) et dissolutum(接続語省略) et declinatio(暗示黙過パラレイプシス、『事典』173では屈折反復) et reprehensio(定義批判) et exclamatio(感嘆法) et imminutio(緩叙法) et quod in multis casibus ponitur(屈折反復) et quod de singulis rebus propositis ductum refertur ad singula(個別の言葉どうしの対比), et ad propositum subjecta ratio(理由追加、アイティオロギア) et item in distributis supposita ratio(各個理由追加、プロサポドシス), et permissio(承服論法) et rursus alia dubitatio(ためらい) et improvisum(予期せぬ言葉) quiddam, et dinumeratio(列挙) et alia correctio(訂正) et dissipatio(分散), et continuatum(連続) et interruptum(切断), et imago(似姿、類似) et sibi ipsi responsio(自問自答) et immutatio(置換) et disjunctio(類義累積) et ordo(順序) et relatio(関連づけ) et digressio(脱線) et circumscriptio(迂回表現).

三十四「さらに、いわゆる漸層法、また交差反復、滑らかさのための転置があり、また対比、また接続語省略、また暗示黙過があり、また定義批判(『事典』645)、また感嘆法、また緩叙法があり、また屈折反復(多格反復、ポリュプトートン)、また個別の言葉どうしの対比 、また理由追加(『事典』617、プロサポドシス)があり、また同様に各個理由追加(『事典』617)、また譲歩(承服論法)、さらに別種の逡巡(ためらい)があり、また予期せぬ言葉、また列挙、また別種の訂正があり、また分散(例は本書9.3.31)、また連続、また切断(細切れ)があり、また類似(似姿、本書5.11.24)、また自問自答、また置換があり、また類義累積(『事典』384)、また順序、また関連づけ、また脱線、また迂回表現がある。

XXXV. Haec enim sunt fere atque horum similia, vel plura etiam esse possunt, quae sententiis orationem verborumque conformationibus illuminent".

三十五「考えのあやと言葉のあやによって演説を飾り立てている修辞はおおよそこれらであり、これに類似したものがあるし、おそらくもっと多くのものがありうる」

XXXVI. Eadem sunt in Oratore plurima, non omnia tamen et paulo magis distincta, quia post orationis et sententiarum figuras tertium quendam subjecit locum ad alias, ut ipse ait, quasi virtutes dicendi pertinentem:

三十六 『弁論家』(134〜139)にも同じものがたくさん挙げられている。それらは全部同じではなくややきめ細かくなっている。というのは、キケロは言葉の修辞と考えの修辞のあとに、自ら言う弁論術の他の美点のために三つ目の区分を付け加えているからだ。

XXXVII. "Et reliqua(→lumina) ex collocatione verborum quae sumuntur quasi lumina(文飾) magnum afferunt ornatum(修辞) orationi. sunt enim similia illis quae in amplo ornatu scaenae aut fori appellantur insignia(趣向), non quia sola ornent, sed quod excellant.

三十七 「そして言葉の配置から来るその他の文飾もまた弁論に大きな修辞をもたらす。それは多くの舞台装置や広場の装飾の中で趣向と呼ばれるものに譬えられる。それは唯一の飾りだからではなく優れた飾りだからである。

XXXVIII. Eadem ratio est horum, quae sunt orationis lumina(修飾) et quodam modo(いわば) insignia(趣向), cum aut duplicantur iteranturque verba aut breviter commutata ponuntur, aut ab eodem verbo ducitur(始まる) saepius oratio aut in idem conicitur(終わる) aut utrumque, aut adjungitur(くびき、関連づけ) idem iteratum aut idem ad extremum refertur, aut continenter unum verbum non eadem sententia ponitur,

三十八「言葉の修辞いわば趣向についても同じことが言える。それは、いろんな言葉が間をおいて二度繰り返されたり(反復)、あるいは、少し変化を加えて繰り返されたり(類音語接近)、あるいは、同じ言葉が文頭か文末で繰り返されたり(頭語反復、末語反復)、あるいは、両方で繰り返されたりする(頭語末語反復)。あるいはまた、同じ言葉が繰り返されて関連づけられたり(エピゼウクシス)、あるいは、同じ言葉が文末で関連づけられたり(くびき)、あるいは、同じ言葉が意味を変えてすぐに使われたりする(異義反復)。

XXXIX. aut cum similiter vel cadunt verba vel desinunt, aut multis modis contrariis relata contraria, aut cum gradatim sursum versum reditur, aut cum demptis conjunctionibus dissolute plura dicuntur, aut cum aliquid praetereuntes cur id faciamus ostendimus (praeteritio暗示黙過), aut cum corrigimus nosmet ipsos quasi reprehendentes, aut si est aliqua exclamatio vel admirationis vel questionis(不平), aut cum eiusdem nominis casus saepius commutantur.

三十九「あるいはまた、同じ格語尾をもつ言葉(格語尾反復)や同じ形式の動詞を繰り返したり(同一語末反復)、あるいは、反対語によって対句にしたり(対置)、あるいは、言葉を繰り返しながら話を段階的にもりあげていったりする(漸層法)。あるいはまた、複数の言葉を接続詞なしでつなげたり(接続語省略)、あるいは、理由を示して何かを言うのを省略したり(暗示黙過パラレイプシス「〜は言うまでもない」(『事典』413))、あるいは、自己批判を装って前言を訂正する(訂正)。あるいはまた、驚きや嘆きの声を発したり(感嘆)、あるいは、同じ名詞を格変化させて繰り返したりする(屈折反復)。

XL. Sententiarum ornamenta maiora sunt: quibus quia frequentissime Demosthenes utatur, sunt qui putent idcirco eius eloquentiam maxime esse laudabilem. Et vero nullus fere ab eo locus sine quadam conformatione sententiae dicitur, nec quicquam est aliud dicere(弁論) nisi omnes aut certe plerasque aliqua specie illuminare sententias.

四十「考えの修辞はもっと強力である。これを頻繁に使ったために、デモステネスの弁論術は特に名高いものとなったと考える人たちもいる。実際、彼は自分の演説のほとんどあらゆる箇所で考えの修辞を使っている。弁論とは考えの修辞の全てをあるいは考えの修辞よ非常に多くを活用することにほかならないのである。

XLI. Quas cum tu optime, Brute, teneas, quid attinet nominibus uti aut exemplis? Tantum modo notetur locus. Sic igitur dicet ille quem expetimus ut verset saepe multis modis eadem et in una re haereat in eademque commoretur sententia(commoratio):

四十一「考えの修辞のことは、ブルータスくん、君はよく知っているから、それらの名称や例文をあげる必要はないから、論法だけを示すことにしよう。したがって、ぼくたちが求めている弁論家は次のようにして演説をする。彼はしばしばいろんなふうに表現を変えて言い、一つの話題にこだわって同じ考えを詳述する。

XLII. saepe etiam ut extenuet aliquid(extenuatio), saepe ut irrideat(illusio), ut declinet a proposito deflectatque sententiam(digressio), ut proponat quid dicturus sit(propositio), ut, cum transegerit(終える) jam aliquid, definiat(enumeratio), ut se ipse revocet(reditus ad propositum), ut quod dixerit iteret(反復), ut argumentum ratione concludat(conclusio), ut interrogando urgeat(rogatio尋問、詰問), ut rursus quasi ad interrogata sibi ipse respondeat(subjectio設問自答), ut contra ac dicat accipi et sentiri velit(dissimulatio皮肉),

四十二「また、しばしば彼は対象を軽々しく扱い、しばしば笑いものにする。また、彼はテーマから逸れて考えの方向を転換する。また、彼は何について述べるかを予告する。また、話し終えたあとで要約する。また、自分の話を振り返る。また、すでに話したことを繰り返す。また、推論を使う。また、詰問する。また、逆に自問自答する。また、反対の意味に取られるように皮肉を言う。

XLIII. ut addubitet quid potius aut quo modo dicat(dubitatio逡巡), ut dividat in partis(divisio), ut aliquid relinquat et neglegat(praeteritio暗示黙過), ut ante praemuniat(praemunitio予防準備), ut in eo ipso in quo reprehendatur culpam in adversarium conferat(trajectio in alium責任転嫁),

四十三「また、彼は何をどう言えばいいか逡巡してみせる。また、論点を分割してみせる。また、あることを無視したり省略したりする(暗示黙過)。また、あらかじめ予防線を張っておく。また、批判されていることの責任を相手に転嫁する。

XLIV. ut saepe cum iis qui audiunt,nonnumquam etiam cum adversario quasi deliberet(相談するcommunicatio), ut hominum mores sermonesque describat(descriptio), ut muta quaedam loquentia inducat(conformatio擬人法), ut ab eo quod agitur avertat animos(aversio,apostrophe), ut saepe in hilaritatem risumve convertat(ad hilaritatem impulsio), ut ante occupet quod videat opponi(anteoccupatio), ut comparet similitudines(similitudo), ut utatur exemplis(exemplum),

四十四「また、彼はしばしば聴衆に、時には相手側に相談してみせる。また、人の特徴や話し方を描写する。また、喋らない物に喋らせる(擬人法)。また、話題から聴衆の注意を転じる(転訴『事典』536)。また、しばしば聞き手を笑わせる。また、反論を先取りする。また、類似点を使って類推する。また、例をあげる。

ut aliud alii tribuens dispertiat(distributio分解列挙), ut interpellatorem coerceat(interpellantis coercitio), ut aliquid reticere se dicat(reticentia), ut denuntiet quid caveant(comminatio警告), ut liberius quid audeat(licentia放言、奔放), ut irascatur etiam(iracundia), ut objurget aliquando(objurgatio), ut deprecetur(deprecatio), ut supplicet(obsecratio), ut medeatur(弁解purgatio), ut a proposito declinet aliquantum(declinatio論点のすりかえ), ut optet(optatio), ut exsecretur(exsecratio), ut fiat iis apud quos dicet familiaris(conciliatio).

「また、様々な部分に分割する。また、横槍の発言を制止する。また、何かについての言及を控えると言う。また、人々に何を注意すべきか告げる。また、あえて遠慮のない話し方で言う。また、怒りだして時には叱ったりする。また、嘆願し、懇願し、弁解する。また、論点から少し脱線する(論点のすりかえ)。また、祈り、呪う。また、聴衆に親しまれるようにする。

XLV. Atque alias etiam dicendi quasi virtutes sequetur: brevitatem si res petet(brevitas), saepe etiam rem dicendo subiciet oculis(imaginatioエナルゲイア、subjectio現前化), saepe supra feret quam fieri possit(誇張superlatio): significatio saepe erit maior quam oratio(significatioエンパシス), saepe hilaritas, saepe vitae naturarumque imitatio. Hoc in genere (nam quasi silvam vides) omnis eluceat oportet eloquentiae magnitudo".

四十五「さらに、彼はこのほかにも弁論術のいわば美点を目指すだろう。つまり、彼は必要なら簡潔に語る。また、しばしば場面を眼前に彷彿とさせるように語る(現前化)。また、しばしば実際に起こる以上に誇張する。また、しばしば話した以上のことをほのめかす(含意)。また、しばしば笑いを誘うに。また、しばしば人の生き方をものまねする。これらの論法によって(君はこの豊かさを知っている)弁論術の素晴らしさがことごとく発揮されるのである」。

[2] I. Ergo cui latius complecti conformationes verborum ac sententiarum placuerit habet quod sequatur, nec affirmare ausim quicquam esse melius; sed haec ad propositi mei rationem legat: nam mihi de iis sententiarum figuris dicere in animo est quae ab illo simplici modo indicandi recedunt, quod idem multis doctissimis viris video placuisse.

第二章 一 したがって、言葉の修辞と考えの修辞について広範な知識を得たい人の追い求めるべき目標は以上であり、これ以上のものがあるとは私にも思えない。私の目的を理解したい人は以下を読んでもらいたい。というのは、私がこれから主に扱う考えの修辞は率直なストレートな話し方から外れたものであるからであり、それは多くの学者たちがとっているやり方でもある。

II. Omnia tamen illa, etiam quae sunt alterius modi lumina, adeo sunt virtutes orationis ut sine iis nulla intellegi vere possit oratio. Nam quo modo judex doceri potest si desit illustris explanatio, propositio, promissio, finitio(定義), sejunctio, expositio sententiae suae, rationis apta conclusio, praemunitio, similitudo, exemplum, digestio, distributio, interpellatio, interpellantis coercitio, contentio, purgatio, laesio?

二 そうは言っても、そのような分類に含まれない(ストレートな)修辞は弁論が意味を成すためにはどれをとっても無くてはならぬ美点ばかりである。なぜなら、陪審にこちらの主張を理解されるには、次の(ストレートな)修辞は欠かせないからだ。それは生き生きとした描写、何を語ろうとするかの予告、証明の保証、区切り、意見表明、推論、予防準備、比較、先例、内容列挙、分解列挙、中断、横槍の制止、対照、弁解、個人攻撃である。

III. Quid vero agit omnino eloquentia detractis amplificandi minuendique rationibus? Quarum prior desiderat illam plus quam dixeris significationem, id est ἔμφασιν, et superlationem veritatis et trajectionem, haec altera extenuationem et deprecationem. Qui affectus erunt vel concitati detracta voce libera(遠慮のない) et effrenatiore, iracundia(怒り), objurgatione, optatione, exsecratione? vel illi mitiores nisi adjuvantur commendatione, conciliatione, ad hilaritatem impulsione?

三 しかしながら、過大誇張と過小誇張のやり方を取り去ったら雄弁術はどうなるだろう。このうちの前者は話した以上のことをほのめかすことすなわちエンパシスと真実の強調を必要とし、後者は事実を軽視して諌めることが必要だ。また、遠慮のない話し方(放言)、怒り、叱責、祈り、呪いを取り去って、どんな感情が引き起こせるだろう。称賛すること、好意を得ること、笑わせることの助けなしに、穏やかな感情を引き起こせるだろうか。

IV. Quae delectatio aut quod mediocriter saltem docti hominis indicium nisi alia repetitione(反復), alia commoratione(執着) infigere, digredi(脱線) a re et redire(復帰) ad propositum suum scierit, removere a se, in alium trajicere(責任転嫁), quae relinquenda(無視省略), quae contemnenda sint judicare? Motus est in his orationis atque actus, quibus detractis jacet et velut agitante corpus spiritu caret.

四 また演説が面白みのあるものにするためだけでなく、少なくとも演説家に並の実力のあることを示すためには、ある事を反復しある事に執着し、テーマから脱線してからまた復帰し、責任を自分から転嫁し、何を無視し省略するかを判断することが欠かせない。これらは演説の持つ勢いや活力の源であり、これらを欠いた演説は息をしない肉体のように力を失ってしまう。

V. Quae cum adesse debent, tum disponenda atque varianda sunt, ut auditorem, quod in fidibus fieri videmus, omni sono mulceant(魅する). Verum ea plerumque recta(ストレートな) sunt, nec se fingunt sed confitentur. Admittunt autem, ut dixi, figuras, quod vel ex proxima doceri potest.

五 しかも、これらがただ使われるだけでなく、配置と変化の妙がなければならない。そうしてこそ、演説は楽器から生み出される様々な音楽のように聴衆を魅惑することができるのだ。しかしながら、これらのほとんどはストレートな表現方法であり、自らを偽ることなく、素直に真情を語るものである。しかし、すでに言ったように、これらが修辞になることは可能である。それは以下の修辞からも分かるだろう。

VI. Quid enim tam commune quam interrogare(尋問) vel percontari(質問)? Nam utroque utimur indifferenter, quamquam alterum noscendi, alterum arguendi gratia videtur adhiberi. At ea res, utrocumque dicitur modo, etiam multiplex habet schema: incipiamus enim ab iis quibus acrior ac vehementior fit probatio, quod primo loco posuimus.

六 たとえば、尋問とか質問と言うことは実にありふれたもので、おもに後者は何かを知るために、前者は何かを証明するために使われるとはいえ、両者は区別なく使われる。しかしながら、両者のいずれにせよ、ものを尋ねるということには多彩な修辞が含まれている。この修辞は証明の力をいっそう高めて鋭いものとする。そこで、これを一番目において始めることにしよう。

VII. Simplex est sic rogare:

"sed vos qui tandem? quibus aut venistis ab oris?":

figuratum autem quotiens non sciscitandi gratia assumitur, sed instandi: "quid enim tuus ille, Tubero, destrictus in acie Pharsalica gladius agebat?" et "quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?" et "patere tua consilia non sentis?" et totus denique hic locus.

七 次の疑問文はシンプルに質問するものである

「いったい君たちは何者なのか。どこの国からやって来たのかね」(『アエネイス』1,369)

それに対して、情報を得るためではなく相手を攻撃するための疑問文はすべて修辞疑問である。

「トゥベローよ、パルサロースのあの戦場で君のあの抜き身の剣は何を狙っていたのか(=君もカエサルと敵対していたのだ!)」(『リガリウス弁護』9)も、

「カティリナよ、一体いつまでお前は私たちの忍耐につけ込むつもりなのか」(『カティリナ弾劾』1,1)も、

「お前の企みは露見していることが分からないのか」(同上)も、

こうした論法は全てそうだ。

VIII. Quanto enim magis ardet quam si diceretur "diu abuteris patientia nostra", et "patent tua consilia". Interrogamus etiam quod negari non possit: "dixitne tandem causam C. Fidiculanius Falcula?" aut ubi respondendi difficilis est ratio, ut vulgo uti solemus: "quo modo? qui fieri potest?" aut invidiae gratia, ut Medea apud Senecam: "quas peti terras jubes?"

八 これは「お前はずっと私たちの忍耐につけ込んでいる」「お前の企みは露見している」と言うより、どれほど激しい表現になっていることか。

また、ノーと答えられないことを質問するのもそうだ。

「ガイウス・フィディクラニウス・ファルクラも訴えられていたのでなかったか」(『クルエンティウス弁護』103)。

あるいは、ふつう相手が答えに窮するような質問をするのもそうだ。

「どうすればいいというのか(=どうしようもない)」。

あるいは、相手に憎しみをぶつけるための質問もそうだ。セネカのメデアの

「私にどこへ行けというのですか」(453)。

IX. aut miserationis, ut Sinon apud Vergilium "heu quae me tellus", inquit, "quae me aequora possunt accipere?" aut instandi et auferendae dissimulationis(しらばくれ), ut Asinius: "Audisne? furiosum, inquam, non inofficiosum testamentum reprendimus".

九 あるいはまた、相手の憐れみを誘うためにウェルギリウスの中のシノン(ギリシア軍に見捨てられたとトロイア人たちに訴えるギリシア人)が質問する。

「ああ情けない、どこの陸地がどこの海辺がわたしのような男を受け入れてくれるだろうか」(2,69f)。

あるいはまた、たとえば、アシニウス・ポリオが相手を攻撃してその化けの皮を剥がそうとして質問する。

「我々はこの遺書が思いやりがないどころか気違いじみていると言っているのが、君には分からないとでも言うのかね」

X. Totum hoc plenum est varietatis: nam et indignationi convenit: "et quisquam numen Junonis adoret?" et admirationi: "quid non mortalia pectora cogis, auri sacra(忌まわしい) fames(飢え)?"

十 このように修辞疑問は様々な意味を持つ。たとえば、これはまた怒りを表すことができる。

「こんなことでは(わたしがアエネアスを倒せないようでは)、このわたしジュノーの神を崇拝する人がいるでしょうか」(『アエネイス』1,48)。

また驚きを表すことができる。

「忌まわしい金銭欲に駆り立てられた人の心は何をしでかすのでしょうか(トラキア王ポリュメストールは、預かっていたトロイアの王子を金欲しさに殺してしまった)」(同書3,56f)

XI. Est interim acrius imperandi genus: "non arma expedient totaque ex urbe sequentur?" Et ipsi nosmet rogamus, quale est illud Terentianum: "quid igitur faciam?"

十一 また、修辞疑問は厳しい命令にも使われる。

「(カルタゴを去るアエネアス一行を見たディドーのセリフ)はやく軍備を整えて、町をあげて追跡しないか」(同書4,592)。

また、我々はテレンティウスにあるように自分自身に質問する。

「それで結局ぼくはどうしたらいいんだ(タイスを軍人に譲る決心をしたファエドリアスがタイスから呼び出されて)」(『宦官』46)

XII. Est aliqua etiam in respondendo figura, cum aliud interroganti ad aliud, quia sic utilius sit, occurritur(答える), tum augendi(強化) criminis gratia, ut testis in reum(被告), rogatus an ab reo fustibus(棍棒) vapulasset(殴られた), "innocens", inquit: tum declinandi(論点のすりかえgratia略), quod est frequentissimum: "quaero an occideris hominem", respondetur "latronem": "an fundum occupaveris", respondetur "meum", ut confessionem praecedat defensio(正当化が自白の先手を打つ):

十二 また、疑問に修辞があるように、それに対する答えにも修辞を使うことが可能だ(修辞応答)。たとえば、自分の側を有利にするために、質問された事とは別のことを答えるのがそれだ。

また、犯罪事実を強化するために、たとえば、原告側証人が「あなたは被告に棍棒で殴られたのか」と問われたときに、「何もしていないのに殴られた」と答えるのがそれだ。

また、これはよく使われるやり方だが、論点をそらすために、たとえば、

「わたしはあなたがこの人を殺したかどうか聞いている」に対して「そうだ。彼は盗賊だったからだ」と答えるのがそれだ。

また「あなたはこの土地を占拠したか」に対して「そうだ。私の土地だからだ」と答えるのがそれだ。これは罪を認めず自分の行為を正当化することにもなっている。

XIII. ut apud Vergilium in Bucolicis dicenti "non ego te vidi Damonis, pessime, caprum excipere insidiis?" occurritur: "an mihi cantando victus non redderet(未完接) ille?"

十三 同様にして、ウェルギリウスの『牧歌』で

「悪党め、おまえがダモンの牡山羊を罠にかけて連れ去るのを僕が見ていなかったとでも言うのかね」に対して「ダモンは歌合戦で負けてそれを僕にくれたんじゃないか」(3,21)も正当化だ。

XIV. cui est confinis dissimulatio(皮肉), non alibi quam in risu posita ideoque tractata suo loco: nam serio si fiat, pro confessione est. Ceterum et interrogandi se ipsum et respondendi sibi solent esse non ingratae vices, ut Cicero pro Ligario: "Apud quem igitur hoc dico? Apud eum qui, cum hoc sciret, tamen me, antequam vidit, rei publicae reddidit".

十四 皮肉は修辞疑問とよく似ているが、笑いを起こすためだけに使われるので、笑いを扱ったところで扱った(本書6,3,85f)。というのは、皮肉が真に受けられたら、単なる事実の告白になってしまうからだ。

さらに、連続して自分自身に質問して自分自身に答えることも効果的だ。たとえば、キケロは『リガリウス弁護』で

「私は誰の面前でこんなことを語っているのだろうか。明らかに、あの人(カエサル)は、そのこと(キケロが内戦でポンペイウス側に付いたこと)を知りながら、それにもかかわらず、私に会うこともなく、私を国政に戻してくれたのだ」(7)

XV. Aliter pro Caelio ficta interrogatione: "dicet aliquis: haec igitur est tua disciplina? sic tu instituis adulescentis?" et totus locus. Deinde: "ego, si qui, judices, hoc robore animi atque hac indole virtutis ac continentiae fuit", et cetera. cui diversum est, cum alium rogaveris(未完2), non exspectare responsum, sed statim subicere: "Domus tibi deerat? At habebas. Pecunia superabat? At egebas". Quod schema quidam "per suggestionem" vocant.

十五 疑問文を使う別のやり方はキケロの『カエリウス弁護』に見られるような質問を想定する方法だ。

「あるいは私に向かってこう言う人がいるかもしれません。『これが君のいう教育なのか。君は若者たちにこんな教育をしているのか』」(39)以下である。それに対する反論が、

「陪審員の皆さん、もし生まれつき強い精神力と高潔さと自制心を持っている人がもし今の世の中にいるとすれば、私は」以下である。

これとは別のやり方は、人に質問しながら答えを待たずにそのまま自分で答えるやり方だ。

「あなたには家はなかったのですか。ところがあなたに家はあったのです。金は余っていたのでしょうか。ところがあなたは金欠だったのです」(『スカウルス弁護』45n)。この修辞を「予駁論法(設問自答)」と呼ぶ人がいる。

XVI. Fit et comparatione: "uter igitur facilius suae sententiae rationem redderet?" et aliis modis tum brevius tum latius, tum de una re tum de pluribus.

修辞疑問は比較構文を含むこともある。

「(主犯も共犯も一貫して有罪にした陪審員と、共犯は有罪にしたのに主犯は無罪にした陪審員とでは)両者のどちらが自分の評決の説明を容易に出来るでしょうか(=それが一貫性のある方なのは当然だ)」(『クルエンティウス弁護』106)。

他にも修辞疑問は短いものや長いもの、論点が単独なものや複数のものなど色々あるが以上とする。

Mire vero in causis valet praesumptio(予防論法), quae πρόληψις dicitur, cum id quod obici(非難) potest occupamus(先んずる). Id neque in aliis partibus rarum est et praecipue prooemio(序論) convenit.

次に訴訟で驚くべき効果を発揮するのは『予防論法』だ。これはギリシア語でプロレープシスと言い、相手の批判の機先を制する修辞だ。これは演説の中では特に序論に適しているが、他の部分でもよく使われる。

XVII. Sed quamquam generis unius diversas species habet. Est enim quaedam praemunitio(予防準備), qualis Ciceronis contra Q. Caecilium quod ad accusandum descendat qui semper defenderit: quaedam confessio, ut pro Rabirio Postumo, quem sua quoque sententia reprehendendum fatetur quod pecuniam regi crediderit: quaedam praedictio, ut "dicam(未) enim non augendi criminis gratia": quaedam emendatio(修正、訂正), ut "rogo ignoscatis mihi, si longius sum evectus": frequentissima praeparatio(聴衆に話の心構えをさせること、予防準備), cum pluribus verbis vel quare facturi quid simus vel quare fecerimus(完接) dici solet.

十七 この修辞にはいくつかの種類があって、その第一は予防線を張るやり方だ(予防準備)。たとえば、キケロは『クイントゥス・カエキリウスを駁する予選演説』(1)で、いつも弁護側に立つ自分が告訴側に立つ理由(シチリアの人たちに熱望されたから)を説明している。

二番目は一種の罪の告白(白状論法)である。これはキケロが『ラビリウス・ポストゥムス弁護』(冒頭)で使っている。ラビリウスが王(プトレマイオス12世)に金を融通したことは自分も非難に値すると認めているからだ。

三番目は一種の予告(前置き)である。たとえば「私がこれから話すことは犯罪事実を誇張するためではありません」。

四番目は一種の修正だ。たとえば「話が予定より長くなりましたらお許しください」。

五番目は聴衆に心構えをさせること(予防準備)で、自分がこれからすること、あるいはもうしたことの理由を詳しく話すことはよくある。これはもっともよく使われるやり方だ。

XVIII. Verborum quoque vis ac proprietas confirmatur praesumptione aut correctione: "quamquam illa non poena(罰) sed prohibitio sceleris fuit", aut reprehensione(定義批判): "cives, inquam, si hoc eos nomine appellari fas est".

十八 また六番目に、この予防論法という修辞は言葉の意味や用法の適切さを確かめるために使われる。たとえば「もっとも、これは罰則というよりは罪を予防するための規則であったが」のように修正することもある。

あるいは、「市民が、もっともこれは彼らを市民と呼んでよければの話だが」のように、言葉の定義を批判することもある(定義批判)。

XIX. Affert aliquam fidem veritatis et dubitatio, cum simulamus quaerere nos unde incipiendum, ubi desinendum, quid potissimum dicendum, an omnino dicendum sit. cuius modi exemplis plena sunt omnia, sed unum interim sufficit: "Equidem, quod ad me attinet, quo me vertam nescio. Negem fuisse infamiam(悪い噂) illam judicii corrupti?" et cetera.

十九 『逡巡』は話に信憑性をもたらすのに効果がある。それは、どこから話を始めるべきか、どこで話を終えるべきか、特に何を言うべきか、そもそもこの話をすべきかを自問するようすを見せることである。この種の修辞の例はいたるところに見られるが、ここでは一つ挙げれば充分だろう。

「私としてはどの道を選ぶべきだろうか。あの判決(クルエンティウスを毒殺しようとしたオッピアヌスが有罪となった判決)は買収されたものだという噂を否定しようか(=難しい)」以下(『クルエンティウス弁護』4)。

XX. Hoc etiam in praeteritum(過去) valet: nam et dubitasse nos fingimus.

二十 この逡巡の修辞は過去のことでも効果がある。つまり、過去に迷ったことがあると装うのである。

A quo schemate non procul abest illa quae dicitur communicatio, cum aut ipsos adversarios consulimus, ut Domitius Afer pro Cloatilla: "nescit trepida quid liceat feminae, quid conjugem deceat: forte vos in illa solitudine obvios casus(主) miserae mulieri obtulit(>offero): tu, frater, vos, paterni amici, quod consilium datis?"

この修辞と似ているのは、『設問共有』といわれる修辞だ。その一つ目は、相手方と相談するふりをするやり方である。たとえば、ドミティウス・アフェルは『クロアティッラ弁護』(反逆罪で処刑された夫を埋葬した罪で身内に訴えられた)で

「うろたえた彼女は女に何が許されるか、妻にどうするのがふさわしいか分からないでいます。皆さんはそんな孤独で不幸な女にたまたま出会ったのです。彼女の兄弟よ、彼女の父親の友人たちよ、皆さんは彼女に何と忠告するでしょうか」

XXI. aut cum judicibus quasi deliberamus, quod est frequentissimum: "quid suadetis?" et "vos interrogo" et "quid tandem fieri oportuit?" et Cato: "cedo, si vos in eo loco essetis, quid aliud fecissetis?" et alibi: "communem rem agi putatote ac vos huic rei praepositos esse".

二十一 設問共有の二つ目は、陪審員たちと相談するふりをするやり方で、これは非常に多い。たとえば、

「皆さんなら彼にどんな忠告をするでしょうか」「皆さんにお尋ねします」「彼はいったいどうすべきだったというのでしょうか」。

また大カトーの演説の例からは「それでは、もし皆さんが彼の立場だったら、ほかに何ができたというのでしょうか」。

あるいは彼の別の演説の「これが皆さんにも関わりのある仕事であって皆さんがそれを実行する立場に置かれていると考えてみてください」。

XXII. Sed non numquam communicantes aliquid inexspectatum subjungimus, quod et per se schema est, ut in Verrem Cicero: "quid deinde? quid censetis? furtum fortasse aut praedam aliquam?" deinde, cum diu suspendisset judicum animos, subjecit(設問自答) quod multo esset improbius. Hoc Celsus sustentationem vocat.

二十二 この設問共有の中ではしばしば思いも寄らない答えを自分から出すやり方がある(これ自体一つの修辞である)。たとえば、キケロは『ウェッレス弾劾』で

「それからどうしたでしょう。皆さんはどう思われますか。『たぶん盗みか略奪だろう』とお考えでしょうか」

と言ってから、しばらく陪審団の気を持たせておいて、ウェッレスはそれよりはるかに恥知らずなことをやったのだと自ら答えた。この修辞をケルススは『懸延法』(「未決」『事典』409)と呼んでいる。

XXIII. Est autem duplex: nam et contra frequenter, cum exspectationem gravissimorum fecimus, ad aliquid quod sit leve aut nullo modo criminosum descendimus. Sed quia non tantum per communicationem fieri solet, παράδοξον alii nominarunt, id est inopinatum.

二十三 この懸延法には二通りある。というのは、さっきとは逆に深刻な答えを予想させながら、最後に些細なこと、けっして恥知らずではないことを自ら答えるやり方もよくあるからだ。これが使われるのは設問自答の中だけではないので、この修辞をパラドクソン(思いがけないこと)と呼ぶ人もいる。

XXIV. Illis non accedo qui schema esse existimant etiam si quid nobis ipsis dicamus inexspectatum accidisse, ut Pollio: "numquam fore credidi, judices, ut reo Scauro ne quid in eius judicio gratia valeret precarer".

二十四 私は賛成しないが、自分が予期しないことが自分自身の身に起こったと言うのも修辞だと見做す人もいる。たとえば、ポッリォは言っている。「陪審員の皆さん、スカウルス氏が被告になったときに、彼の判決に彼の権勢が影響しないように私が願うことになるとは思いもよらなかったことなのです」

XXV. Paene idem fons est illius quam "permissionem(譲歩)" vocant qui communicationis, cum aliqua ipsis judicibus relinquimus aestimanda, aliqua nonnumquam adversariis quoque, ut Calvus Vatinio: "perfrica(こする) frontem et dic te digniorem qui praetor fieres quam Catonem".

二十五 承服論法(仮設論法、譲歩)と言われる修辞も、元々はこの設問共有と同じで、あることの判断をときには陪審員にときには相手側に、仮にゆだねるやり方である。たとえばカルウスはウァティニウスに対してこう言う。

「あなたが恥知らずにも、自分は小カトーよりも法務官になるにふさわしいと考えているとしよう」

XXVI. Quae vero sunt augendis affectibus accommodatae figurae constant maxime simulatione. Namque et irasci nos et gaudere et timere et admirari et dolere et indignari et optare quaeque sunt similia (←)his fingimus. Unde sunt illa: "liberatus sum, respiravi", et "bene habet", et "quae amentia est haec?" et "o tempora, o mores!" et "miserum me! consumptis enim lacrimis infixus tamen pectori haeret dolor", et "magnae nunc hiscite terrae".

二十六 感情を高めるのに適した修辞の多くは偽装に依存する。というのは、怒ったり喜んだり恐れたり称賛したり悲しんだり憤慨したり祈ったり等々するのは、そういう感情を偽装することだからだ。つぎの言葉はこの修辞を使っている。

「ほっとした。私の疑いが晴れたのだ」(喜び)「すばらしい」(称賛)「これは何という狂気でしょう」(憤慨)「ああ、私たちは何という時代に暮らしているのでしょうか」(怒り)「ああ何ということだ、涙は枯れ尽きても、嘆きはしっかりと私の心を捕えて放さない」(悲しみ)「巨大な大地よ、この私をのみ込むがいい!」(祈り)

XXVII. Quod exclamationem quidam vocant ponuntque inter figuras orationis. Haec quotiens vera sunt, non sunt in ea forma de qua nunc loquimur: assimulata et arte composita procul dubio schemata sunt existimanda. Quod idem dictum sit de oratione libera, quam Cornificius licentiam vocat, Graeci παρρησίαν. Quid enim minus figuratum quam vera libertas?

二十七 この最後のものを「感嘆法」と呼んで言葉の修辞に含める人もいる。しかし、これは偽装でない場合には、いま議論している修辞には含まれない。偽装されたもの、疑いなく技術的に装われたものだけが修辞と見做されねばならない。

これはコルニフィキウスが「放言」(ギリシア語でパレーシア)と呼ぶ遠慮のない話し方についても言えることだ。というのは、偽装されない無遠慮な話し方は修辞ではないからだ。

XXVIII. Sed frequenter sub hac facie latet adulatio(お世辞). Nam Cicero cum dicit pro Ligario: "suscepto bello, Caesar, gesto jam etiam ex parte magna, nulla vi coactus consilio ac voluntate mea ad ea arma profectus sum quae erant sumpta contra te", non solum ad utilitatem Ligari respicit, sed magis laudare victoris clementiam non potest.

二十八 また、お世辞を言うときはこの無遠慮な話し方を装うことがよくある。たとえば、キケロが『リガリウス弁護』で

「カエサルよ、わたしは、内戦が始まってだいぶ経った頃になって、誰に強いられることもなく、自分の考えと意志であなたの敵方に参戦した人間なのだ」(7)

と言ったとき、リガリウスのためになると考えるだけでなく、カエサルの寛大さを最大限に称賛しているのだ。

XXIX. In illa vero sententia: "quid autem aliud egimus, Tubero, nisi ut quod hic potest nos possemus(未完接)?" admirabiliter utriusque partis facit bonam causam, sed hoc eum demeretur cuius mala(causa) fuerat(過去完).

二十九 いっぽう、つぎの言葉、

「トゥべローよ、我々の目的はまさにカエサルがいま持っている権力を手にすることだったのだ」(10)

において、キケロはカエサルと自分の両方の立場をしっかり肯定することによって、かつての敵(=その時は立場が否定されていた)カエサルの好意を獲得しようとするのだ。

Illa adhuc audaciora et maiorum, ut Cicero existimat, laterum, fictiones personarum(人物を仮想する), quae προσωποποιίαι dicuntur: mire namque cum variant orationem tum excitant.

 つぎの修辞はギリシア語でプロソーポポイイアと言われ、人物の行動を空想するものである(人物現出)。これはこれまでの修辞よりいっそう大胆で、キケロの言うように、いっそう力強い肺の持ち主にふさわしい。というのは、これは演説に変化をつけるだけでなく、演説を生き生きとしたものにするからだ。

XXX. His et adversariorum cogitationes velut secum loquentium protrahimus (qui tamen ita demum a fide non abhorrent si ea locutos finxerimus quae cogitasse eos non sit absurdum), et nostros cum aliis sermones et aliorum inter se credibiliter introducimus, et suadendo, objurgando, querendo, laudando, miserando personas(適切な人物) idoneas damus.

三十 この修辞は、相手の独り言を演じてその考えを暴いてみせたり(これが信憑性を持つには、演じてみせる相手の話の内容が彼らの考えとして不合理でない必要がある)、我々と他人との会話や他人同士の会話を演じてみせたり、適切な人物が説得したり非難したり不満を述べたり称賛したり哀れんだりするところを演じてみせるものである。

XXXI. Quin deducere deos in hoc genere dicendi et inferos excitare concessum est. Urbes etiam populique vocem accipiunt. Ac sunt quidam qui has demum(だけ) προσωποποιίας dicant in quibus et corpora et verba fingimus: sermones hominum assimulatos dicere διαλόγους malunt, quod Latinorum quidamsermocinationem dixerunt sermocinationem(対話).

三十一 それどころか、この修辞は、神々を地上に呼び寄せたり、死者をこの世によみがえらせることも可能だし、都市や国民にしゃべらせることもできる。プロソーポポイイアという呼び名を、このように実体も言葉も人間以外の架空のものに限る人たちもいる(擬人法)。その場合、人間の会話を演じる修辞はディアロゴスと呼ばれる。ローマ人の中にはこれを対話(セルモキナティオ)と呼ぶ人もいる。

XXXII. Ego jam recepto more utrumque eodem modo appellavi: nam certe sermo fingi non potest ut non(=without) personae sermo fingatur. Sed in iis quae natura non permittit hoc modo mollior fit figura: "etenim si mecum patria mea, quae mihi vita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res publica sic loquatur: Marce Tulli, quid agis"? Illud audacius genus: "quae tecum, Catilina, sic agit et quodam modo tacita loquitur: nullum jam aliquot annis facinus extitit nisi per te".

三十二 私はこれまでの習慣に従ってどちらも同じ名前(プロソーポポイイア)で呼ぶことにする。会話を空想する場合は必ず人間の会話を空想するからだ。本来しゃべらやない物の場合は、次の例のようにすれば抵抗を和らげられる。

「もし私にとって命よりも大切な祖国が、イタリア全土が、この国全体がもしも次のように語るとすればです。『マルクス・トゥリウス・キケロよ、お前は何をしているのかね』と」(『カティリナ弾劾』1.27)。次の例はすこし強引である。

「カティリナよ、祖国はお前に道理を説いて、次のようにいわば無言のうちに語っているのだ。『最近数年の間に起きた悪業のどれ一つとしてお前の仕業でないものはないぞよ』」(同1.18)

XXXIII. Commode etiam aut nobis aliquas ante oculos esse rerum, personarum, vocum imagines fingimus, aut eadem adversariis aut judicibus non accidere miramur: qualia sunt "videtur mihi" et "nonne videtur tibi?" Sed magna quaedam vis eloquentiae desideratur. Falsa enim et incredibilia natura necesse est aut magis moveant, quia supra vera sunt, aut pro vanis accipiantur, quia vera non sunt.

三十三 話題になっている物や人やその話す姿が目の前にあるかのように空想して、同じ空想が相手方や陪審たちには出来ないことを驚いてみせるのはさらに効果的だ。たとえば、

「わたしには見えるのです」「あなたには見えないのですか」。

しかし、これは雄弁家の力量が必要だ。なぜなら、本質的に事実でなく架空のことは、事実を超越しているために人を感動させるか、事実でないために空虚に見えるだけかの、どちらかになるのは必然的だからだ。

XXXIV. Ut dicta autem quaedam, ita scripta quoque fingi solent, quod facit Asinius pro Liburnia: "mater mea, quae mihi cum carissima tum dulcissima fuit, quaeque mihi vixit bisque eodem die vitam dedit" et reliqua, deinde "exheres(非相続人) esto". Haec cum per se figura est, tum duplicatur quotiens, sicut in hac causa, ad imitationem alterius scripturae componitur.

三十四 弁論家は架空の会話だけでなく架空の文書も導入することがよくある。たとえば、アシニウス・ポッリョが『リブルニア弁護』の中でやっている。

「私にとって最愛の人であり、大切な人、私のために人生を捧げ、同じ一日に二つの命を私にくれた母を」云々「私の相続人としない」。

この架空の遺言はそれ自体修辞であるが、この訴訟では相手方の遺言を真似て作られたぶんだけ、二重の修辞となっている。

XXXV. Nam contra recitabatur testamentum(遺書): "P. Novanius Gallio, cui ego omnia meritissimo volo et debeo pro eius animi in me summa voluntate(愛情)", et adjectis deinceps aliis "heres esto": incipit esse quodam modo παρῳδή, quod nomen ductum a canticis ad aliorum similitudinem modulatis abusive etiam in versificationis ac sermonum imitatione servatur.

三十五 というのは、相手方も遺書を読み上げたからだ。それは

「私を心からの愛してくれた私の恩人プブリウス・ノヴァニウス・ガッリォ氏を全幅の感謝をこめて」云々「私の相続人とする」

というものだった。このやり取りには一種のパロディー(パローディー、パローデー)の萌芽がある。パロディーとは元は人の歌の物まねの名前で、それが誤って詩や散文のものまねに使われているのだ。

XXXVI. Sed formas(人の姿) quoque fingimus saepe, ut Famam Vergilius, ut Voluptatem ac Virtutem, quem ad modum a Xenophonte traditur, Prodicus, ut Mortem ac Vitam, quas contendentes in satura tradit, Ennius. Est et incerta persona ficta oratio: "hic aliquis" et "dicat aliquis".

三十六 また我々はしばしば抽象的なものに人間の姿を与える。たとえば、ウェルギリウスは噂に人間の姿を与えたし(『アエネイス』4.173f)、プロディコスはクセノポンの伝えによると快楽と美徳に人間の姿を与えたし(クセノポン『ソクラテスの思い出』2.1.21)、エンニウスは生と死に人間の姿を与えて風刺詩の中で争わせた。また、人物を特定せずに発言を想定することもある。「そこで〜と言う人もいる」「〜という人がいるかもしれない」。

XXXVII. Est et jactus sine persona sermo: "hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles". Quod fit mixtura figurarum, cum προσωποποιίᾳ accedit illa quae est orationis per detractionem(省略): detractum est enim quis diceret.

三十七 また、人物抜きで台詞だけが語られることがある。

「ここにドロペスが陣取り、ここに恐ろしいアキレスが陣取った」(『アエネイス』2.29)

この場合は人物の行動を空想する修辞(プロソーポポイイア)だけでなく、「省略」という言葉上の修辞がミックスされている。語り手が省略されているからだ。

Vertitur interim προσωποποιία in speciem narrandi. Unde apud historicos reperiuntur obliquae allocutiones, ut in Titi Livi primo statim: "urbes quoque ut cetera ex infimo nasci, deinde, quas sua virtus ac di juvent, magnas opes sibi magnumque nomen facere".

いっぽう、このプロソーポポイイアという修辞は一種の叙述にも使われる。歴史家がこれを使って間接話法にしているからだ。たとえば、ティトゥス・リヴィウスは第一巻の初めの方で伝言の内容を

「都市もまた他のものと同様に生まれたときは粗末なものだが、自らの武勇と神のご加護に助けられて、勢力を増大して名声をなすのである」(1.9.3)と間接話法で述べている。

XXXVIII. Aversus quoque a judice sermo, qui dicitur apostrophe(転訴、頓呼法), mire movet, sive adversarios invadimus: "quid enim tuus ille, Tubero, in acie Pharsalica?" sive ad invocationem(祈り) aliquam convertimur: "vos enim jam ego, Albani tumuli atque luci", sive ad invidiosam implorationem(嘆き): "o leges Porciae legesque Semproniae!

次に陪審員に向けていた話を別の人間の方に向けることを「転訴」(頓呼法)という。これは驚くほど効果がある。たとえば、これは次のように相手方への攻撃となる。

「トゥベローよ、パルサロースのあの戦場で君のあの抜き身の剣は何を狙っていたのか(=本章VII節と同じ)」。また、たとえば、これは神に加護を求める言葉になる、

「なぜなら、アルバの丘と聖なる森よ、われは汝らに祈願し、汝らをその証人となすからである(=クローディウスを破滅させたのは神の御意志だ)」(『ミロー弁護』85)

また、たとえば、これは相手方への憎しみを掻き立てるための嘆きとなる。

「ああ、ポルキウス法よ、センプロニウス法よ(=シチリアでローマ市民が法を無視して鞭打たれたことを嘆く)」(『ウェッレス弾劾』(5.163))。

XXXIX. Sed illa quoque vocatur aversio quae a proposita quaestione abducit audientem: "non ego cum Danais Troianam excindere gentem Aulide juravi". Quod fit et multis et variis figuris, cum aut aliud exspectasse nos aut maius aliquid timuisse simulamus aut plus videri posse ignorantibus, quale est prooemium pro Caelio.

三十九 またこの転訴という修辞は聞き手を当面の議論から引き離すために使われる。

「私はトロイヤ人を滅ぼすとアウリスでギリシア人とともに誓ったことはありません(=結婚を断られたディドーがアエネアスの関心を何とかして自分に向けようとする)」(『アエネイス』4.425f)。

これと同じ効果は多くの修辞によっても作ることができる。たとえば、「我々は別のことを予想していた」「我々はもっと大きな恐れを抱いていた」「無知な人はもっと重大なことが起きていると思うだろう」と言ってみせるのである。この最後のやり方は『カエリウス弁護』の序論に見られるものだ。

XL. Illa vero, ut ait Cicero, sub oculos subjectio tum fieri solet cum res non gesta indicatur sed ut sit gesta ostenditur, nec universa sed per partis: quem locum proximo libro(8.3.63) subjecimus evidentiae. Et Celsus hoc nomen isti figurae dedit: ab aliis ὑποτύπωσις dicitur, proposita quaedam forma(描写) rerum ita expressa verbis ut cerni potius videantur quam audiri: "ipse inflammatus scelere et furore in forum venit, ardebant oculi, toto ex ore crudelitas eminebat".

四十 キケロが言うような眼前に彷彿とさせるやり方(現前化)は、出来事を過去の事としてではなくいま起こっているように伝えるやり方だ。しかも、概略ではなく細部にわたって詳しく語る。この論法を前巻で私は活写(エヴィデンティア、生き生きとした表現)の項に含めた(8.3.63)。ケルススもまたこの修辞を活写と呼んでいるが、これをヒュポトゥポーシスと呼ぶ人もいる。

それはあった事の話を聞くというよりは、それを目の前で見ているように描写することである。たとえば、

「邪悪な思いと狂気の念に燃えた彼は、自ら広場へ出てきたのであります。目は爛々と輝いて、顔中から残忍さが浮かび上がっていました(そのあとウェッレスはローマ市民を鞭打ちの刑にして十字架に掛ける)」(『ウェッレス弾劾』5.161)

XLI. Nec solum quae facta sint aut fiant sed etiam quae futura sint aut futura fuerint imaginamur. Mire tractat hoc Cicero pro Milone, quae facturus fuerit Clodius si praeturam invasisset(奪う). Sed haec quidem translatio temporum, quae proprie μετάστασις(時空転移) dicitur, in διατυπώσει (diatyposis活写) verecundior apud priores fuit (praeponebant enim talia: "credite vos intueri", ut Cicero: "haec, quae non vidistis oculis, animis cernere potestis"):

四十一 また、過去現代未来のことについて想像をめぐらせるというやり方もある。これを上手く使つたのがキケロの『ミロー弁護』で、クローディウスがもし法務官になっていたら何をしただろうかと想像をめぐらせるのだ。しかし、この「時空移転」という修辞(厳密にメタスタシスと呼ばれる)を生き生きとした描写に使うことは、昔の人たちは控えめだった。たとえば、昔は「みなさんの目の前に思い浮かべてみてください」とか、「これはみなさんの肉眼には映らなくても心の眼には見えるはずです」(=キケロ)と前置きした。

XLII. novi vero et praecipue declamatores audacius nec mehercule sine motu quodam imaginantur, ut Seneca in controversia(模擬演説), cuius summa est quod pater filium et novercam(継母) inducente altero filio in adulterio(姦通) deprensos(見つかった) occidit: "duc, sequor: accipe hanc senilem manum et quocumque vis imprime".

四十二 ところが、最近はとくに模擬演説家がこの想像をめぐらせるやり方を大胆に使って大きな効果をあげている。

大セネカの模擬法廷演説集の中の例を挙げると、男が後妻と息子の姦通を見つけて、もう一人の息子に助けられて二人を殺害する話の中で、男は息子に次のように言う。

「ついていくから案内してくれ。そして、この年寄りの手をつかんで、どこへなりとお前のいいと思うところへ突き刺してくれ(=老人の手に凶器がある)」

XLIII. Et post paulo: "Aspice, inquit, quod diu non credidisti. Ego vero non video, nox oboritur et crassa caligo". Habet haec figura manifestius aliquid: non enim narrari res sed agi videtur.

四十三 それに続いて、「そして父親は言うのです。『お前はなかなか信じようとしなかったが、よく見るんだ。だが、わしには見えないぞ。わしの回りには夜の真っ暗な闇が立ち込めているから』」

この修辞は劇的な効果がある。出来事をまるで演じているように話すからである。

XLIV. Locorum quoque dilucida et significans descriptio eidem virtuti assignatur a quibusdam, alii τοπογραφίαν dicunt.

四十四 手に取るような生々しい風景描写をこの修辞に含める人もいるが、それを特にトポグラフィー(場所の描写トポグラピィア)と呼ぶ人もいる。

Εἰρωνείαν(アイロニー反語) inveni qui dissimulationem(皮肉) vocaret(未完接): quo nomine quia parum totius huius figurae vires videntur ostendi, nimirum sicut in plerisque erimus Graeca appellatione contenti. Igitur εἰρωνεία quae est schema ab illa quae est tropos genere ipso nihil admodum distat (in utroque enim contrarium ei quod dicitur intellegendum est), species vero prudentius intuenti diversas esse facile est deprehendere(気付く):

アイロニー(エイローネイア)を皮肉と呼ぶ人がいるが、それではこの修辞の全体的な意味は充分伝わらないので、多くの人と同じようにギリシア語の呼び名であるアイロニーを使うことにする。

つぎに、大雑把に言って、修辞のアイロニーと比喩のアイロニーは違いがない。どちらも、言葉で言っていることとは反対のことを意味するからである。しかし、くわしく見ると両者に違いがあることはすぐにわかる。

XLV. primum quod tropos apertior est et, quamquam aliud dicit ac sentit, non aliud tamen simulat: nam et omnia circa fere recta sunt, ut illud in Catilinam: "a quo repudiatus ad sodalem tuum, virum optimum, Metellum demigrasti"; in duobus demum verbis est ironia.

四十五 まず第一に比喩のほうが率直である。意味することと反対のことを言うにしても、反対のことを言っているふりはしない。というのは、持ってまわったところが少しもないからだ。『カティリナ弾劾』の次の言葉がそうだ。「お前は彼(=クイントゥス・メテッルス)に追い払われると、今度は君の親友でご立派なマルクス・メテッルスのもとに向ったのだ」(1.19)。アイロニーは「ご立派な」という言葉にしかない。

XLVI. Ergo etiam brevior est tropos. At in figura totius voluntatis fictio(偽装) est, apparens magis quam confessa, ut illic verba sint verbis diversa, hic sensus sermoni; recipiunt autem et loci et tota interim causae conformatio, cum etiam vita universa ironiam habere videatur, qualis est visa Socratis (nam ideo dictus εἴρων, agens imperitum et admiratorem aliorum tamquam sapientium), ut, quem ad modum ἀλληγορίαν facit continua μεταφορά, sic hoc schema faciat tropos ille contextus(連続した).

四十六 つまり、比喩のほうが短い。それに対して修辞のほうは意味全体を偽装する。しかもその偽装は告白するまでもなく明白だ。その結果、比喩では単語の意味が逆なだけだが、修辞では話の意味が逆なのだ。

つまり、個々の文章どころか弁論全体が修辞となり、挙句の果ては、ソクラテスに見られるように生き方そのものがアイロニーとなるのだ。というのは、ソクラテスは無知を装い、他人の学識を称賛してみせるエイロン(皮肉屋エイローン)と呼ばれているからだ。そして、メタファー(メタポラ)の連続がアレゴリー(アッレーゴリア)となるように、比喩のアイロニーの連続が修辞のアイロニーとなるのである。

XLVII. Quaedam vero genera huius figurae nullam cum tropis habent societatem, ut illa statim prima quae ducitur a negando, quam nonnulli ἀντίφρασιν vocant: "non agam tecum jure summo, non dicam quod forsitan obtinerem", et: "quid ego istius decreta, quid rapinas, quid hereditatium possessiones datas, quid ereptas proferam?" et: "mitto illam primam libidinis injuriam", et: "ne illa quidem testimonia recito quae dicta sunt de sestertiis sescentis milibus", et: "possum dicere".

四十七 修辞のアイロニーには比喩には相当するものがないものもある。その第一は否定によるアイロニー(暗示黙過)で、これをアンティフラシスと呼ぶ人もいる。たとえば

「私はお前(=ウェッレス)を最も厳しい法律で扱うつもりはない。私が持ち出せば容易に勝利する論点も持ち出すつもりもない(=彼にはもっと破廉恥な仕業がある)」(『ウェッレス弾劾』5.4)また

「私はあいつ(=アントニー)の作った法律のことも、あいつの行った略奪のことも、あいつが手に入れた相続財産のことも、あいつが掠め取った財産のこともいちいち暴き立てるつもりはない(=それは窮乏の果てのことで、彼の愚かな行状を暴露すれば充分だ)」(『ピリッピカ』2.62)また

「あの愛欲の最初の罪のことは今は言うまい(=クルエンティウスの母サッシアが娘の夫を横取りしたこと)」(『クルエンティウス弁護』188)また

「私は例の六〇万セステルティウスに関してなされた証言さえ読み上げはすまい(=スターイエーヌスが別の裁判で陪審を買収する金を着服したこと)」(同99)また

「私は〜と言うことも出来るのです(=言う必要はない)」(『カエリウス弁護』53)

XLVIII. Quibus generibus per totas interim quaestiones decurrimus, ut Cicero: "hoc ego si sic agerem tamquam mihi crimen esset diluendum, haec pluribus dicerem". Εἰρωνεία est et cum similes imperantibus vel permittentibus sumus: "i, sequere Italiam ventis",

この種の修辞は問題の全体を手短かに済ませるときにも使う。たとえば

「もしわたしがこの件を本当に論駁すべきものとして扱っているならばや、もっと言葉を尽くして論じるところだ」(『クルエンティウス弁護』166)

また本心とは逆に相手の要求を受け入れる振りをしたり相手の思い通りにしろと命ずる振りをするのもアイロニーである。たとえば

「さあ、風の中をイタリアへ起ちなさい(=ディドーはアエネアスに行くなと言っている)」(『アエネイス』4.381)

XLIX. et cum ea quae nolumus videri in adversariis esse concedimus eis. Id acrius fit cum eadem in nobis sunt et in adversario non sunt: "meque timoris argue tu, Drance, quando tot caedis acervos Teucrorum tua dextra dedit". Quod idem contra valet cum aut ea quae a nobis absunt aut etiam quae in adversarios reccidunt quasi fatemur: "me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter".

四十九 また相手にはないと言いたい特質について、それが相手にはあると言う場合もアイロニーとなる。これはその特質が実際に自分にはあって相手にはない場合に辛辣となる。たとえば

「ドランケースよ、貴様はこの俺を卑怯者と非難するがいい。なにせその右腕でトロイア軍(=アエネアス軍)を散々に殺して、死体の山を築いたのだからな(=トゥルヌスの科白、アエネアスとトゥルヌスの一騎打ちを主張するドランケースに対する返答。相手にはそんな武勇はない)」(同11.383f)

これは話を逆にしても効果がある。つまり、自分のした事ではないのに自分の仕業のように言ったり、相手のしたことなのに自分がした事のように言うのである。たとえば

「トロイの間男がスパルタを陥れたのも私の指図だったのよ(=ユーノーの科白。実際はここでの論争相手のウェヌスの指図だった)」(10.92)

L. Nec in personis tantum sed et in rebus versatur haec contraria dicendi quam quae intellegi velis ratio, ut totum pro Q. Ligario prooemium et illae elevationes: "videlicet, o di boni!", "scilicet is superis labor est",

五十 意図することと逆のことを言うアイロニーは、人間についてだけでなく出来事についても使われる。たとえば『リガリウス弁護』の序論全体がそうだ(=リガリウスの犯罪を前代未聞だと言うことで、そうでないことを示そうとする。本書4.1.38)。

また反語的讃辞(エレウァシオ)というのもある。たとえば「まったく、立派な神々だ」とか、

「このことで神様方はさぞご心配なことだったでしょう(=ディドーのセリフ、助けた自分をアエネアスに裏切らせる神々を皮肉る)」(同4.379)

LI. et ille pro Oppio locus: "o amorem mirum! o benivolentiam singularem!" Non procul autem absunt ab hac simulatione res inter se similes, confessio nihil nocitura, qualis est: "Habes igitur, Tubero, quod est accusatori maxime optandum, confitentem reum",

五十一 また『オッピウス弁護』の「ああ、何と素晴らしい愛だ、何と素晴らしい善意だ」もそうだ。

このアイロニーの修辞と似たような修辞は数多くあり、それらは互いの間でも似ている。

その第一は、不利にならない自白である。たとえば

「トゥべローよ、告発人にとって何より望ましいものが君の手にはあるのだ。それは被告人の自白である(=リガリウスは告発どおりポンペイウスの側にいたことを認めている)」(『リガリウス弁護』2)。

et concessio, cum aliquid etiam iniquum videmur causae fiducia pati: "Metum virgarum nauarchus nobilis nobilissimae civitatis pretio redemit: humanum est", et pro Cluentio de invidia: "dominetur in contionibus, jaceat in judiciis": tertia(3) consensio, ut pro eodem: "judicium esse corruptum".

次にそれは、訴訟に対する自信から不利な事実を認める「譲歩論法」だ。たとえば

「ウェッレスは高貴な町の高貴な船長にむち打ちの恐怖を賄賂で購(あがな)わせました。彼にしては人間味のある処置だと言えましょう」というふうに(『ウェッレス弾劾』5,117)。

また『クルエンティウス弁護』では、クルエンティウスの悪評(=オッピアニクスの裁判で陪審を買収したとする噂が広まっていた)について

「悪評は集会を牛耳るにしても、法廷では静かにさせねばなりません」(5)と悪評の存在を認めているのもそうだ。

三番目は同意だ。これは同じ演説から

「確かにあの法廷(オッピアニクスがクルエンティウスを毒殺しようとしたことで有罪になった)は買収されていた(=ただしクルエンティウスによる買収ではない)」(63)と言うのがそれである。

LII. Haec evidentior(>evidens) figura est cum alicui rei assentimur quae est futura pro nobis, verum id accidere sine adversarii vitio non potest. Quaedam etiam velut laudamus, ut Cicero in Verrem circa crimen Apolloni Drepanitani(属): "gaudeo etiam si quid ab eo abstulisti, et abs te nihil rectius factum esse dico".

この修辞がさらに効果的になるのは、同意したことが後に自分に有利に働く場合であるが、それは相手に弱みがある場合に限られる(=『リガリウス弁護』(2)で自分がポンペイウス側にいたことに同意したが、相手も同じだった)。

また、称賛を装うやり方がある。たとえば『ウェッレス弾劾』のドレパヌムのアポロニウスに対する犯罪に関して

「彼(=アポロニウス)からお前(=ウェッレス)が何かを奪ったのなら私はうれしいし、お前のやった行為で、これほど正当な行為はなかったと言ってやる(=アポロニウスが人の遺産を横取りしたのをウェッレスが半分しか取り上げなかったことへの皮肉)」(4,37)

LIII. Interim augemus crimina quae ex facili aut diluere possimus aut negare, quod est frequentius quam ut exemplum desideret. Interim hoc ipso fidem detrahimus illis, quod sint tam gravia, ut pro Roscio Cicero(63節), cum immanitatem parricidii, quamquam per se manifestam, tamen etiam vi orationis exaggerat.

五十三 しばしば、我々は自分の側にかけられた容疑を誇張してみせるやり方をとる。その結果、容易に反駁したり否認したりできるようになるのである。これは非常によくあるので例文を必要としないほどだ。

また、しばしば我々は容疑を誇張して、それがあまりに重大な容疑であることを示すことで、容疑の信憑性を損なうやり方をする。たとえば、『ロスキウス・アメリーヌス弁護』(61以下)がそうだ。キケロは親殺しの残忍さを、それ自体明白であるにもかかわらず、弁論術の粋を尽くして強調するのである。

LIV. Ἀποσιώπησις, quam idem Cicero reticentiam, Celsus obticentiam, nonnulli interruptionem appellant, et ipsa ostendit affectus, vel irae, ut "quos ego - sed motos praestat componere fluctus",

五十四 ギリシア語でアポシオーペーシスという修辞は、キケロが黙説法(レティケンティア)と呼び、ケルススが頓絶法(オプティケンティア)、ある人たちが中断法(インテルルプティオ)と呼ぶものである。それは怒りなどの興奮した状態を表す。たとえば、

「こいつら(=風たち)をわしは―いやその前にこの荒れ狂う波をどうにかしなければならん(=アエネアスの船団を散り散りにした風たちに対する神ネプトゥーヌスの怒り)」(『アエネイス』1.135)というふうに。

vel sollicitudinis et quasi religionis: "An huius ille legis, quam Clodius a se inventam gloriatur, mentionem facere ausus esset vivo Milone, non dicam consule? De nostrum omnium - non audeo totum dicere", cui simile est in prohoemio pro Ctesiphonte Demosthenis;

また、この話を中断する修辞は不安や良心のとがめを表すのにも使われる。たとえば、

「しかし、クローディウスは、もしミローが執政官になった場合はもちろん、ミローが生きていてさえも、セクストゥス・クロエリウスが考案したと自慢する法案(=解放奴隷全員に選挙権を与える法案)を提出する勇気は出なかったろう(=クローディウスはミローを殺す動機があった)。我々全員の―私にはこの先を言う勇気がない(=もしあんな法案が成立していたらと思うと声も出ない)」。デモステネスの『冠について』の序論(3)にこれと似た修辞が使われている(=自分がこの訴訟に負けたらと思うと声も出ないと)。

vel alio transeundi gratia: "Cominius autem - tametsi ignoscite mihi, judices".

またこの修辞は話を転換するためにも使われる。たとえば、「しかしながらコミニウス氏は―いや、陪審員のみなさん、失礼、もうやめましょう」(=これは本書4.3.12で言及される『ガイウス・コルネリウス弁護』と見られている)

LV. In quo est et illa, si tamen inter schemata numerari debet, cum aliis etiam pars causae videatur, digressio; abit enim causa in laudes Cn. Pompei, idque fieri etiam sine aposiopesei potuit.

五十五 この例文には脱線という修辞も含まれている(もっとも、これは脱線が修辞に含まれる場合の話で、脱線は演説の一部でしかないという人もいる)。というのは、この演説はグナエウス・ポンペイウスに対する称賛へと話が離れていくからだ(=本書4.3.12)。しかも、これはアポシオーペーシスなしに行うことも出来た。

LVI. Nam brevior illa, ut ait Cicero, a re digressio plurimis fit modis. Sed haec exempli gratia sufficient: "tum C. Varenus, is qui a familia Anchariana occisus est - hoc quaeso, judices, diligenter attendite", et pro Milone: "et aspexit me illis quidem oculis quibus tum solebat cum omnibus omnia minabatur".

五十六 これに対して、短い方の脱線の修辞は、キケロの言うように、色んなやり方がある。しかし、例文としては次のもので充分である。

「そこでガイウス・ウァレーヌスという人は、アンカリウスの奴隷たちに殺された人なのです―陪審員の皆さん、ここはよく注意してお聞きください(=ガイウス・ウァレーヌスを殺させた被告ルキウス・ウァレーヌスの話からアンカリウスという人の話へ逸れる)」(『ウァレーヌス弁護』)また、『ミロー弁護』から、

「そして彼(セクストゥス・クロエリウス)は誰彼となく脅しをかけるときにいつもやっていたあの目つきで私を睨みつけた(=クロディウスにはミロを殺す動機があったという話題からしばらく逸れる)」(33)

LVII. Est alia non quidem reticentia, quae sit imperfecti sermonis, sed tamen praecisa velut ante legitimum finem oratio, ut illud: "nimis urgeo, commoveri videtur adulescens", et: "quid plura? ipsum adulescentem dicere audistis".

五十七 もう一つ、これは話を不完全なままにする黙説法ではないが、話を本来の結末に到達する前に短縮する修辞がある。たとえば、

「私はあまりに問いつめすぎた。この青年は動揺しているように見える(=キケロは訴追人トゥベローを自分と同じくカエサルに敵対していたではないかと問いつめるが急にやめる)」(『リガリウス弁護』9)と、

「話を端折れば、その若者本人の証言から皆さんがお聴きになったとおりであります(=シラクサの港を海賊に荒らされた責任を押しつけられた海軍の船長の一人が罰を免れるために金を払った話をキケロが急に終えた)」(『ウェッレス弾劾』5.116)

LVIII. Imitatio morum alienorum, quae ἠθοποιία(人柄描写) vel, ut alii malunt, μίμησις(ミメーシス) dicitur,iam inter leniores affectus numerari potest: est enim posita fere in eludendo. Sed versatur et in factis et in dictis: in factis, quod est ὑποτυπώσει(本書9.2.40) vicinum, in dictis quale est apud Terentium: "Aut ego nescibam quorsum tu ires? Parvola hinc est abrepta, eduxit mater pro sua. Soror dicta est: cupio abducere, ut reddam suis".

性格模写という修辞は、ギリシア語でエートポイイア(人柄描写)とかミメーシス(模写)と言われるもので、穏やかな感情を引き起こすのに使われる。これは主に笑いを起こすことで成り立っている。笑いは体の動きと言葉で起こされる。体の動きはヒュポトゥポーシス(活写)と近い関係にある。また言葉の模写はたとえば、

「僕(ファエドリアス)が君(タイス)の話の行き先が分からなかったとでも思うのかい。『むかし幼い少女がこの町からさらわれたのよ。あたしの母が自分の娘同然に育てたの。その子はあたしの妹だと言われているわ。あたしはあの子を引き取って家族に返してやりたいのよ』だなんて(=若旦那ファエドリアスが遊女タイスの口真似をする)」(テレンティウス『宦官』155f)

LIX. Sed nostrorum quoque dictorum factorumque similis imitatio est per relationem, nisi( ただし) quod frequentius asseverat quam eludit: "dicebam habere eos actorem Q. Caecilium".

また、話の中で自分の言動をそっくり真似するやり方もある。ただし、これは多くの場合、何かを主張することが目的であって笑わせることが目的ではない。たとえば

「私は『あなたたちには代理人になってくれるクイントゥス・カエキリウスがいるではないか』と申しました(=キケロは自分がシチリア島民の代理人役を引き受けざるを得ない状況であることを主張するのが目的)」(『クイントゥス・カエキリウスを駁する予選演説』4)。

sunt et illa jucunda et ad commendationem(推薦) cum varietate tum etiam ipsa natura plurimum prosunt, quae simplicem quandam(対) et non praeparatam ostendendo orationem minus nos suspectos judici(与) faciunt.

次に、様々なやり方によって本質的に演説を面白くして聴衆の好意を引き出す修辞がある。それは、演説をシンプルで即興の思い付きでやっているように見せる修辞で、陪審に対する心証を良くすることができる。

LX. Hinc est quasi paenitentia dicti, ut pro Caelio: "sed quid ego ita gravem personam introduxi?" et quibus utimur vulgo: "imprudens incidi"; vel cum quaerere nos quid dicamus fingimus: "quid relicum est?" et: "num quid omisi?"

六十 この修辞の第一は、発言を後悔しているように装うことだ。たとえば、『カエリウス弁護』(35)

「私はこんな厳格な人を登場させたのは失敗でした(=キケロはあの世からアッピウス・クラウディウスを登場させて告発人の背後にいるクラウディアを批判させた)」や、我々がよく使う「うっかりして言い間違えました」(『ウェッレス弾劾』4.43)がある。

次に、何を言うべきか質問するふりをして「ほかに何がありましたか」や「何か言い漏らしたでしょうか」と言うものだ。

et cum ibidem invenire, ut ait Cicero: "unum etiam mihi relicum eius modl crimen est", et "aliud ex alio succurrit mihi" -

さらに、その時思いついた振りをして、

「我々に向けられた同様の容疑がもう一つ残っていました(=この裁判でクルエンティウスが訴えられた毒殺容疑は三つあった)」(『クルエンティウス弁護』169)とキケロが言ったふうにする。

また、「そういえばこんな事もありました」と言う。

unde etiam venusti transitus fiunt (non quia transitus ipse sit schema), ut Cicero narrato Pisonis exemplo, qui anulum sibi cudi ab aurifice in tribunali suo jusserat, velut hoc in memoriam inductus adjecit:

この修辞を使えばスマートに話を転換することができる。転換それ自体が修辞だとは言わないが。たとえば、キケロは公開の法務官席で職人に指輪の注文をした(=公金使用の明確化)ピソーの話をしてから、たまたまこの話から思い出したようにして次のように言った。

LXI. "Hoc modo me commonuit Pisonis anulus quod totum effluxerat. Quam multis istum putatis hominibus honestis de digitis anulos aureos abstulisse?"; et cum aliqua velut ignoramus: "Sed earum rerum artificem quem? - quemnam? Recte admones, Polyclitum esse dicebant".

六十一 「ピソーの指輪の話をしたら、すっかり忘れていたことを思い出しました。皆さんはその男が立派な人たちの指からどれほど多くの金の指輪を奪ったと思われますか」(『ウェッレス弾劾』4.57)。

また、キケロはまるで何も知らなかったように「これらの像は誰の作品でしたか。えっと、いったい誰の作でしたっけ。そうそう、ポリュクレイトス作と言うことでした」(同4.9)。

LXII. Quod quidem non in hoc tantum valet; quibusdam enim, dum aliud agere videmur, aliud efficimus, sicut hic Cicero consequitur ne, cum morbum in signis atque tabulis obiciat(非難する) Verri, ipse quoque earum rerum studiosus esse credatur. Et Demosthenes jurando per interfectos in Marathone et Salamine id agit ut minore invidia cladis apud Chaeroneam acceptae laboret.

六十二 思い付いたように話すこの修辞は話を面白くするだけではない。場合によっては、言いたい事とは別の結果をもたらすことがある。たとえば、キケロはこの演説でウェッレスの彫像と絵画への病的な執着を批判する事で、自分はそうした物の趣味はないと思われることを避けられた。またデモステネスはマラソンとサラミスで倒れた人たちに誓うことでカイロネイアの敗戦に対する民衆の憎しみを軽減しようとしたのである。(『冠について』208)

LXIII. Faciunt illa quoque jucundam orationem, aliqua mentione habita differre et deponere apud memoriam judicis et reposcere quae deposueris et iterare quaedam schemate aliquo (non enim est ipsa per se iteratio schema) et excipere aliqua et dare actioni varios velut vultus. Gaudet enim res varietate, et sicut oculi diversarum aspectu rerum magis detinentur, (res) ita semper animis praestat(与える) in quod se velut novum intendant.

六十三 そのほかに次のやり方も演説を面白いものにしてくれる。まず何かに言及しておいてそれについての議論を後回しにするやり方だ。聴衆に何かを覚えておいてもらってあとでそれを思い出してもらうのである。また、同じ内容に修辞を加えて繰り返すやり方もある(繰り返すだけでは修辞ではない)。また、何かを例外扱いにすることで話に変化を付けることができる。演説は変化を喜ぶ。人間の目は物が変化する様子を見ることに魅了されるのと同じように、人間の精神は演説がもたらす目新しいものに注意を向けるのである。

LXIV. Est emphasis etiam inter figuras, cum ex aliquo dicto latens aliquid eruitur, ut apud Vergilium: "non licuit thalami expertem sine crimine vitam degere more ferae."; quamquam enim de matrimonio queritur Dido, tamen huc erumpit eius affectus ut sine thalamis vitam non hominum putet sed ferarum. Aliud apud Ovidium genus, apud quem Zmyrna nutrici amorem patris sic confitetur: "o dixit, felicem conjuge matrem!"

六十四 含意法は、文全体の中に隠された意味が見出される場合には修辞となる。たとえば、

「結婚せずに獣のように罪のない人生を送ることは私には出来なかった」(『アエネイス』4.550f)がそうだ。

というのは、ディドーはアエネアスと結ばれたことを悔いながらも、そこには「結婚しない人生は人間の人生ではなく獣のような人生だと思う(=アエネアスと結ばれたことを肯定している)」という彼女の感情が溢れ出ているからだ。

もう一つの例はオウィディウスのもので、ミュッラが父への恋心を乳母に告白するときの「ああ、あの人を夫に持って幸せなお母さま」(『変身物語』10.422)がそうだ。

LXV. huic vel confinis vel eadem est qua nunc utimur plurimum. Jam enim ad id genus, quod et frequentissimum est et exspectari maxime credo, veniendum est, in quo per quandam suspicionem(ほのめかし) quod non dicimus accipi volumus, non utique contrarium, ut in Εἰρωνείᾳ(eironeiai), sed aliud latens et auditori quasi inveniendum. Quod, ut supra ostendi, jam fere solum schema a nostris vocatur, et unde controversiae(模擬演説) figuratae dicuntur.

六十五 この含意法という修辞あるいはこれと類似する修辞こそは、現代の我々が最もよく使っている修辞である。そのうちで一番頻繁に出てくるもの、読者が一番期待していると思う種類について今から話そう。それは、ほのめかし(あてこすり)によって、言っていないことを理解させようとする修辞である。しかし、必ずしもアイロニーのように逆の意味ではなく、聞き手に隠れた意味を発見させる修辞である。これは、上で言ったように、今ではほぼ唯一の修辞と見なされており、模擬演説はこの修辞によって作られている。

LXVI. Eius triplex usus est: unus si dicere palam parum tutum est, alter si non decet, tertius qui venustatis modo gratia adhibetur et ipsa novitate ac varietate magis quam si relatio(陳述) sit recta(率直) delectat.

六十六 ほのめかし三つの用法

この含意(ほのめかし、あてこすり)の修辞は三つの用法がある。一つ目はあからさまに言うことが危険な場合である。二つ目はあからさまに言うことが適切でない場合である。三つ目はただ単に魅力を増やすために使う場合で、ストレートに言うよりも目新しく変化があって面白いものになる。

LXVII. Ex his, quod est primum, frequens in scholis est. Nam et pactiones deponentium imperium tyrannorum et post bellum civile senatus consulta finguntur et capitale(危険) est objicere anteacta(過去の行為), ut quod in foro non expedit illic nec liceat; sed schematum condicio non eadem est: quamlibet enim apertum, quod modo et aliter intellegi possit, in(非難) illos tyrannos bene dixeris, quia periculum tantum, non etiam offensa vitatur;

六十七 ほのめかし一つ目の用法

 この中の最初のものは学校の模擬演説でよく使われるものである。免責契約とともに支配権を捨てる独裁者と、内戦のあとに出た恩赦の元老院決議を想定する。そして、過去の行為を非難するのは死罪になり、法廷で禁止されていることは学校でも禁止されるものとする。ただし、この修辞を使う条件は両者同じではなく、学校では別の意味に解釈できる限り、どれほどあからさまであっても、この修辞を独裁者の非難に使ってよい。過去の行為に触れさえしなかったら、独裁者を怒らせてもいいからである。

LXVIII. quod si ambiguitate sententiae possit eludi, nemo non illi furto favet. Vera negotia numquam adhuc habuerunt hanc silentii necessitatem, sed aliam huic similem, verum multo ad agendum difficiliorem, cum personae potentes obstant sine quarum reprehensione teneri causa non possit. Ideoque hoc parcius et circumspectius faciendum est, quia nihil interest quo modo offendas, et aperta figura perdit hoc ipsum quod figura est.

六十八 遠回しに話すことで過去の行為に触れることが回避できたら、彼の芸当には全員が拍手喝采するのである。実際の訴訟では過去の行為に触れていけないことはけっしてないが、それに似たような別の制限がある。敵対者が権力者で、彼を非難しなければ、自分の主張を証明できない場合には、弁論はもっと大きな困難に直面するからである。だから、この修辞は控えめに注意深く使う必要がある。というのは、相手を怒らせたら元も子もないのであり、修辞もあからさまになってしまえば修辞の意味がなくなってしまうからだ。

LXIX. Ideoque a quibusdam tota res repudiatur, sive intellegatur sive non intellegatur. Sed licet modum(程度) adhibere, in primis ne sint manifestae. Non erunt autem si non ex verbis dubiis et quasi duplicibus petentur, quale est in suspecta nuru(義理の娘): "duxi uxorem quae patri placuit";

六十九 だから、この修辞は裏の意味が理解されようとされまいと全面的に否定する人がいる。しかし、この修辞は何よりあからさまにならないように注意して使えばよいのだ。あからさまにならないためには、二つの意味にとれる曖昧な言葉を使わないことだ。たとえば、次の「疑わしき義理の娘」の例はあからさまに過ぎる。

 「私は父が選んだ(好んだ)妻を娶った」(リバニオス模擬弁論集39,11参照)

LXX. aut, quod est multo ineptius, compositionibus ambiguis, ut in illa controversia(模擬演説) in qua infamis amore filiae virginis pater raptam eam interrogat a quo vitiata sit: "Quis te, inquit, rapuit? tu, pater, nescis?"

七十 あるいは、さらに不適切な例だが、構文が曖昧な場合で、処女の娘に対する愛情で悪名高い父親がその娘をレイプしておいて娘に質問した模擬演説の中の、娘の答えがそうである。

 父「お前は誰にレイプされたのだ」
 娘「お父さん、あなた知らないの」

LXXI. Res ipsae perducant(接) judicem ad suspicionem(ほのめかし), et amoliamur(取り除く) cetera ut hoc solum supersit: in quo multum etiam affectus juvant et interrupta silentio dictio et cunctationes. Sic enim fiet ut judex quaerat illud nescio quid ipse quod fortasse non crederet si audiret, et ei(中与) quod a se inventum existimat credat(+与).

七十一 陪審にほのめかしに気付かせるのは言い方ではなく内容でなければならない。そのためにはそれだけを残して他の要素を取り除かねばならない。それには、興奮して沈黙して中断したり躊躇したりする話し方が有効である。というのは、そうすることで陪審は言葉で聞いても信じないことを知ろうとするからだ。そして、自分で見つけたと思うことを信じるようになる。

LXXII. Sed ne si optimae quidem sint esse debent frequentes. Nam densitate ipsa figurae aperiuntur, nec offensae minus habent sed auctoritatis(有効性). Nec pudor(たしなみ) videtur quod non palam obicias(非難する), sed diffidentia. In summa sic maxime judex credit figuris si nos putat nolle dicere.

七十二 この修辞は最善の方法であっても繰り返してはいけない。繰り返すと修辞であることが明らかになってしまう。そうなると、効果がなくなって、独裁者を怒らせてしまう。そうなると、はっきり批判しないのはたしなみではなく自信のなさのあらわれに見えてしまう。要するに、ほのめかしの修辞が陪審にもっとも効果があるのは、この修辞を使おうとしていることが陪審に気付かれない場合である。

LXXIII. Equidem et in personas incidi(出くわす) tales, et in rem quoque, quod est magis rarum, quae optineri nisi hac arte non posset. Ream tuebar quae subjecisse(偽造) dicebatur mariti testamentum(遺言): et dicebantur chirographum(証文) marito exspiranti heredes dedisse, et verum erat.

七十三 私の場合も、この方法を使わないとうまく扱えないような立場の人や、もっとまれだが、そうした事件に遭遇したことがある。私が弁護した夫人は夫の遺書を捏造(=嘘)したとして告訴されていた。ところが、実際には相続人たちが全遺産を妻に譲るという証文を死に際の夫に渡していた(=本当)のだった。

LXXIV. Nam, quia per leges institui uxor non poterat heres, id fuerat actum ut ad eam bona per hoc tacitum fideicommissum(信託遺贈) pervenirent. Et caput quidem tueri facile erat si hoc diceremus palam, sed peribat hereditas. Ita ergo fuit nobis agendum ut judices illud intellegerent factum, delatores(密告者) non possent apprehendere ut dictum, et contigit utrumque. Quod non inseruissem veritus opinionem jactantiae nisi probare voluissem in foro quoque esse his figuris locum.

七十四 実は、妻は法定相続人にはなれなかったので、妻に財産を渡すために信託遺贈というこの方法が密かに取られたのだった。私はこの証文の存在を明らかすれば被告を簡単に無罪に出来たのだが、そうすると妻は夫の財産を相続できなくなる(=信託遺贈は無効)。そこで私は、陪審たちには何が行われたかに気づくように、密告者たちには何を言っているのか分からないように、ほのめかし作戦をとった。それは両方ともうまく行った。法廷でもこの修辞は有効だと証明したくて、自慢のそしりを恐れずに言及した次第だ。

LXXV. Quaedam etiam quae probare non possis figura(奪) potius spargenda(ばらまく) sunt. Haeret enim nonnumquam telum illud occultum, et hoc ipso quod non apparet eximi(取り除く) non potest: at si idem dicas palam, et defenditur et probandum est.

七十五 つまり、あからさまに証明できないことはこの修辞を使ってほのめかしたほうが良いのである。というのは、突き刺さって隠れている矢は、はっきり見えないと取り除けないが、同じことでもあからさまに言及すると、擁護したり証明したりしないといけなくなるからだ。

LXXVI. cum autem obstat nobis personae reverentia, quod secundum posuimus genus, tanto cautius dicendum est quanto validius bonos inhibet(引き止める) pudor(羞恥心) quam metus. Hic vero tegere nos judex quod sciamus et verba vi quadam veritatis erumpentia(突き出る) credat(接) coercere(閉じ込める). Nam quid obstat quominus aut ipsi in quos dicimus aut judices aut assistentes(傍聴人) oderint hanc maledicendi lasciviam si velle nos credant?

七十六  ほのめかし二つめの用法

ほのめかしを使う二番目は、羞恥心のせいでストレートに話せない場合である。善人は恐怖のためより羞恥心のための方がストレートに話せないものだ。そういう時には、我々は知っていることを言わずにいる、真実を言いたいのだが言葉を飲み込んでいると、陪審に思わせないといけない。というのは、意図がバレて、こんなまわりくどい悪口が、訴訟相手だけでなく陪臣や聴衆に嫌われないようにするには、どうするべきだと言うのだろうか。

LXXVII. Aut quid interest quo modo dicatur cum et res et animus intellegitur? Quid dicendo denique proficimus nisi ut palam sit facere nos quod ipsi sciamus non esse faciendum? Atqui praecipue prima, quibus praecipere coeperam, tempora hoc vitio laborarunt: dicebant enim libenter tales controversias(模擬演説). Quae difficultatis gratia placent, cum sint multo faciliores.

七十七 さもなければ、本心はばれているときに言い方がどれほどの効果があるだろうか。ほのめかして喋っても、言うべきでないことを言っていることがあきらかになるだけではないか。私が教え始めたはじめの頃は、この欠点に苦労したものだ。この種の模擬演説を好んでやったからだ。難しいと思われたから好かれたが、実はやさしい。

LXXVIII. Nam rectum genus approbari(認められる) nisi maximis viribus non potest: haec deverticula(横道) et anfractus(回り道) suffugia(弱者の逃げる手段) sunt infirmitatis, ut qui cursu parum valent, flexu eludunt(だます) - cum haec quae affectatur(凝った) ratio sententiarum(表現法) non procul a ratione jocandi abhorreat. Adjuvat etiam quod auditor gaudet intellegere et favet ingenio suo et alio dicente se laudat(ところが聴衆が喜ぶので).

七十八 ストレートな話し方でうまくやるには相当の実力がいる。こちらの横道や回り道は弱者の逃げ道である。かけっこの苦手な人は走路をくねらせてのがれようとするのと同じだ。こういう凝った表現方法はジョークのやり方とあまり変わらない。聴衆は理解したことを喜び、自分の頭の良さに惚れ惚れして、他人の演説に自己満足する点ことにこの修辞は助けられている。

LXXIX. Itaque non solum si persona obstaret rectae(ストレートに) orationi, quo in genere saepius modo(抑制) quam figuris(ほのめかし) opus est, decurrebant(頼る) ad schemata, sed faciebant illis locum) etiam ubi inutiles ac nefariae(悪い) essent ut si pater, qui infamem in matre filium secreto occidisset, reus malae tractationis(虐待) jacularetur(言葉を投げる) in uxorem obliquis sententiis(遠回しな言い方).

七十九 その結果、人間関係のせいでストレートな言い方が憚れる場合だけ(この場合でも修辞よりは慎重さの方が必要とされる)この修辞に頼るのではなく、むしろ害のある場合にもわざわざこの修辞を使おうとするようになってしまった。たとえば、息子と母親の怪しからん関係を疑った父親が隠れて息子を殺してしまい、妻に虐待の罪で訴えられたのに、法廷で妻に対して遠回しな言葉を投げかけたので、不利な状況を作ってしまった例がある。

LXXX. Nam quid impurius quam retinuisse talem? Quid porro tam contrarium(有害な) quam eum, qui accusetur quia summum nefas suspicatus de uxore videatur, confirmare id ipsa defensione quod diluendum(否認) est? At si judicum sumerent animum, scirent quam eius modi actionem laturi non fuissent, multoque etiam minus cum in parentis(対複) abominanda crimina(非難) spargentur.

八十 そんな女を離別しなかったことより汚らわしいことがあろうか。妻の酷い不貞を疑ったことで妻に訴えられた男が、(ほのめかし(あてこすり)の修辞のせいで)否認すべきことを自白してしまうことになるとは、こんな理不尽なことがあるだろうか。しかし、陪審の気持ちになってみれば、こんな夫のほのめかし(あてこすり)がどれほど耐え難いものか分かるだろう。なにせ忌まわしい親の罪を人に広めているのだから。

LXXXI. Et quatenus huc incidimus, paulo plus scholis demus(時間を割く): nam et in his educatur orator, et in eo quo modo declametur positum est etiam quo modo agatur. Dicendum ergo de iis quoque in quibus non asperas(粗野な) figuras(ほのめかし) sed palam contrarias causae(与) plerique fecerunt:

八十一 この話になったからには、もう少し学校のことにページを割こう。なぜなら、弁論家は学校で育つのだし、法廷弁論も模擬弁論のやり方に依存しているからだ。したがって、多くの人が荒っぽいだけでなく訴訟に不利なほのめかしを使っている例についても言及していこう。

"Tyrannidis affectatae damnatus torqueatur(拷問する) ut conscios indicet: accusator eius optet quod volet. Patrem quidam damnavit, optat ne is torqueatur: pater ei contra dicit".

「独裁を望んだとして有罪になった者には共犯者の名前を言わせるために拷問してよいが、彼を告発した人は拷問するかどうかは好きなようにしてよい。そこで、ある人が自分の父親を有罪にしたが父親を拷問することは望まなかった。父親はそれに反して拷問を望んだ」

LXXXII. Nemo se tenuit(慎む) agens pro patre quin figuras(ほのめかし) in filium faceret, tamquam illum conscium(共犯) in tormentis nominaturus. Quo quid stultius? Nam cum hoc judices intellexerint, aut non torquebitur, cum ideo torqueri velit, aut torto(拷問された) non credetur. "At credibile est hoc eum velle". Fortasse: dissimulet ergo, ut efficiat.

八十二 この状況で父親を弁護する人たちは、拷問された父親は息子を共犯者として名指しする積りであるかのようにほのめかして、誰もが息子を攻撃した。これほど愚かなことがあるだろうか。陪審が父親の意図を理解した場合には、その理由で拷問を望んだ父親は拷問にかけられなくなってしまうか、あるいは、拷問にかけられても信用されなくなってしまうか(=意図が明らかだから)のどちらかだからである(=結果として、息子に有利になってしまう)。「しかし、父親が息子を共犯者にしたがるのは信じるに足る」と言うかもしれない。多分そんなことはあるかもしれないが、それなら父親の目的を達成させるためにはその意図を隠すべきである。

LXXXIII. "Sed nobis, declamatoribus dico, quid proderit(役立つ) hoc intellexisse nisi dixerimus?" Ergo, si vere ageretur, similiter consilium illud latens prodidissemus(あばく)? Quid si neque utique verum est, et habere alias hic damnatus contradicendi causas potest, vel quod legem conservandam putet, vel quod nolit accusatori debere beneficium, vel, quod ego maxime sequerer, ut se in tormentis innocentem esse pertendat?

八十三 「父親の意図を理解していながらそのことを隠して、我々模擬演説者はどんな得をするのか」と言うかもしれない。しかし、実際の裁判でも、この隠された意図を彼らは同じように暴露するだろうか。また、もしそんな意図がなく、有罪になった父親が息子に反論したのは別の理由があったからならどうだろうか。つまり彼は単に法律どおりにすべきだと思ったか、自分を告発した息子から恩義を受けたくなかったか、最後にこれが私には一番信憑性があると思うのだが、拷問を受けて自分の無罪を主張するつもりだったのかもしれないのだ。

LXXXIV. Quare ne illud quidem semper succurret(助ける) sic dicentibus: "patrocinium(弁解) hoc voluit qui controversiam(模擬演説) finxit". Fortasse enim noluit, sed esto voluerit(完接): continuone(必然的に), si ille stulte cogitavit, nobis quoque stulte dicendum est? At ego in causis agendis frequenter non puto intuendum(考慮に入れる) quid litigator(訴訟当事者) velit.

八十四 このように意図を明らかにする弁論をする人たちは「この模擬演説の作者はこのような弁護を求めている」と言うが、それでいつも助けになるとはかぎらない。おそらく作者はそんな弁護は求めてはいないのである。しかし、求めていたとしても、弁論家はそんな作者の馬鹿な意図に合わせて馬鹿な演説をする必要はない。実際の訴訟でも、たいていの場合、私は訴訟当事者の意図を考慮に入れるべきだとは思わないのである。

LXXXV. Est et ille in hoc genere frequens error, ut putent aliud quosdam dicere, aliud velle, praecipue cum in themate(論題) est aliquem ut sibi mori liceat postulare, ut in illa controversia: "Qui aliquando fortiter fecerat(戦う) et alio bello petierat ut militia vacaret(免れる) e lege, quod quinquagenarius(五十歳) esset, adversante filio ire in aciem coactus deseruit. Filius, qui fortiter eodem proelio fecerat, incolumitatem(恩赦) eius optat: contra dicit pater(反論した)". Non enim, inquiunt, mori vult, sed invidiam filio facere.

八十五 また、ほのめかしの修辞によくある間違いは、言葉と本心は別である人がいると考えることだ。とくに、次の模擬演説のように、ある人が死ぬことの許可を求めている論題がそうだ。「かつて戦争で勇敢に戦った人が五十歳を理由に法的に兵役免除を求めたが、息子に反対されて従軍を強制されて脱走した。その戦争で勇敢に戦った息子は父の恩赦を求めたが、父はそれに反対した」。この父親は死を望んでいるのではなく、単に息子の評判を落としたかっただけだ、と演説者たちは言う。

LXXXVI. Equidem rideo, quod isti sic timent tamquam ipsi morituri et in consilium suos metus ferunt, obliti tot exemplorum circa(関して) voluntariam mortem, causarum quoque quas habet factus ex viro forti desertor.

八十六 これが可笑しいのは、演説者たちは、自殺が多いことも忘れ、かつての勇者が脱走兵となった人間の動機も忘れて、まるで自分がこれから死ぬかのように恐れて、その恐怖を考慮に入れて、こんなことを言っているからだ。

LXXXVII. Sed de una controversia loqui supervacuum est: ego in universum neque oratoris puto esse umquam praevaricari, neque litem intellego in qua pars utraque idem velit, neque tam stultum quemquam qui, si vivere vult, mortem potius male petat quam omnino non petat.

八十七 訴訟を不利にするようなほのめかしを使った一つの模擬演説だけについて長々と言っても仕方がないので、一般的に言うと、弁論家は相手側を助けるようなことをしてはいけないし、双方とも同じ意図で行なう訴訟があるとは思えないし、生きたいと思っているのに、死にたくないとほのめかして主張しないで、死にたいと間違ってほのめかすような馬鹿な人がいるとも思えない。

LXXXVIII. Non tamen nego esse controversias huius modi figuratas, ut est illa: "reus parricidii quod fratrem occidisset damnatum iri videbatur: pater pro testimonio dixit eum se jubente fecisse; absolutum abdicat(廃嫡)". Nam neque in totum filio parcit(許す), nec quod priore judicio affirmavit mutare palam potest, et, ut non durat(厳しい) ultra poenam abdicationis, ita abdicat tamen: et alioqui figura in patrem plus facit quam licet, in filium minus.

八十八 ほのめかしの修辞がうまく使われている模擬演説がないわけではない。「兄弟を殺したとして親族殺しで告訴された人が有罪になると思われていた。ところが、父親が『彼は私の命令で兄弟を殺した』と証言した。それで彼は無罪になったが、父親は彼を勘当した」という模擬演説がそうだ。というのは、彼は息子を完全に許すわけではないが、かと言って、自分の指示で殺したという元の証言をおおっぴらに変えることもできない。また、彼は勘当という罰を超えてまで息子に厳しくはしないが勘当はするのである。さらに、このほのめかしは父親には許される以上の結果をもたらしたが、無罪なのに勘当された息子にはそれほどの結果ではない。

LXXXIX. Ut autem nemo contra id quod vult dicit, ita potest melius aliquid velle quam dicit: quo modo ille abdicatus, qui a patre ut filium expositum et ab eo educatum solutis alimentis(養育費) recipiat postulat, revocari(復権) fortasse mavult, non tamen quod petit non vult.

八十九 一方、誰も自分の意に反したことは言わないにしても、自分が言うこと以上のことを意図することはある。たとえば、勘当された息子が、父親が捨てて自分が育てたもう一人の息子を、父親に養育費を払って引き取るように求める場合、おそらく彼は勘当を許されることを望んでいるが、それでも彼の要求は本心からでないわけではない。

XC. Est latens et illa significatio(ほのめかし) qua, cum jus asperius(厳格) petitur a judice fit tamen spes aliqua clementiae non palam, ne paciscamur(駆け引き), sed per quandam credibilem suspicionem(ほのめかし), ut in multis controversiis, sed in hac quoque: "raptor nisi intra tricesimum diem et raptae patrem et suum exoraverit pereat: qui exorato raptae patre suum non exorat agit cum eo dementiae":

九十 また、次のようなほのめかしもある。それは法の厳格な摘要を陪審に求めながらも、情状の適用を期待するのだが、駆け引きにならないように、公然とではなく理解可能なほのめかしによって期待する場合である。これは多くの模擬演説に見られるが、次の物もそうである。「女性をレイプした者は三十日以内に女性の父親と自分の父親に許されないかぎり死罪となるという法があって、女性の父親には許されたが自分の父親には許されずに、父親を精神錯乱で訴えた」という模擬演説である。

XCI. nam si promittat hic pater, lis tollitur: si nullam spem faciat, ut non demens, crudelis certe videatur et a se judicem avertat. Latro igitur optime: "Occides ergo? - Si potero". Remissius(穏やか) et pro suo ingenio pater Gallio: "dura, anime, dura: here fortior fuisti".

九十一 というのは、ここでもし父親が許すと約束するなら、訴訟は取り下げられるが、何の希望も与えなければ、陪審の目には父親は精神錯乱というよりも冷酷に見えて、陪審を敵に回すことになるからである。そこでラトロは「父よ、僕を殺す気ですか」と言うのに対して「できたらそうしたい所だ(=できないというほのめかし)」と言ってうまく行った。大ガッリオは「我が心よ、耐えよ、耐えよ、昨日お前はもっと強かった(=許しそうだというほのめかし)」と彼らしく穏やかに言った。

XCII. Confinia sunt his celebrata apud Graecos schemata, per quae res asperas mollius significant. Nam Themistocles suasisse existimatur Atheniensibus ut urbem apud deos deponerent, quia durum erat dicere ut relinquerent; et qui Victorias aureas in usum belli conflari volebat ita declinavit victoriis utendum esse. Totum autem allegoriae simile est aliud dicere, aliud intellegi velle.

九十二 ギリシア人にもこれとよく似た辛辣なことをソフトに表現する修辞がある。たとえば、テミストクレスはペルシャ戦争で国民にアテネ市を退去するように言うのは残酷なので、「アテネ市を神々に委ねよう」と言って説得したと言われている。また勝利の女神の金を戦費にするために溶かそうとした人は、言葉遣いを変えて、「かつての勝利を活用しよう」と言った。言葉とその真意が異なることは全体的にはアレゴリーに似ている。

XCIII. Quaesitum etiam est quo modo responderi contra figuras oporteret. Et quidam semper ex diverso(敵) aperiendas putaverunt, sicut latentia vitia rescinduntur(切開). Idque sane frequentissime faciendum est: aliter enim dilui(反駁) objecta(告発) non possunt, utique cum quaestio(問題) in eo consistit quod figurae petunt. At cum maledicta sunt tantum, et non intellegere interim bonae conscientiae(良識) est.

九十三 ほのめかし(あてこすり)の修辞にはどう対処すればよいかという問題がある。隠れた傷は切開すべきであるように、ほのめかしは常に相手側に明らかにされるべきだと考える人たちがいる。実際、多くの場合にはそうすべきである。というのは、問題の中心がほのめかされている場合にはそれを明らかにするしか批判を覆すことはできないからだ。しかし、ほのめかしが単なる悪口である場合には、相手の真意を悟らぬようにするのが良識というものだ。

XCIV. Atque etiam si fuerint crebriores figurae quam ut dissimulari possint, postulandum est ut nescio quid illud quod adversarii obliquis sententiis significare voluerint, si fiducia sit, obiciant palam, aut certe non exigant ut, quod ipsi non audent dicere, id judices non is modo intellegant sed etiam credant.

九十四 しかし、ほのめかしがあまりに多くて気付かぬ振りが出来ない場合には、相手に対して、曖昧な言い方ではなく、自信があるなら、はっきりと批判するよう要求するか、さもなければ、はっきり言う勇気のないことを陪審に理解させたり信じさせたりしようとは思うなと要求すべきである。

XCV. Utilis aliquando etiam dissimulatio(気付かない振り) est, ut in eo (nota enim fabula est) qui, cum esset contra eum dictum "jura(誓う) per patris tui cineres(遺灰)", paratum se esse respondit, et judex condicione(提案) usus est, clamante multum advocato schemata de rerum natura(世界) tolli: ut protinus etiam praeceptum sit eius modi figuris utendum temere non esse.

九十五 ほのめかしの修辞に対しては気付かない振りをするのが有効な時もある。これには有名な話がある。ある男がある裁判で相手が自分を非難する演説の中で

「お前の親の遺灰にかけて誓え」(親を埋葬していない親不孝なお前には親の遺灰はないから出来まいと)

と言ってきたとき、(相手のほのめかしに気付かない振りをして)誓ってもよいと言い、相手は(これは言葉の彩でそれを真に受けたら)修辞は使えなくなると大声でしきりに抗議したが、裁判長もこの提案を受け入れた(ので、宣誓して裁判に勝ったことがある)。ここから、ほのめかしの修辞はむやみに使うべきでないという教訓がただちに得られる。

XCVI. Tertium est genus in quo sola melius dicendi petitur occasio ideoque id Cicero non putat esse positum in contentione(論争). Tale est illud quo idem utitur in Clodium: "quibus iste, qui omnia sacrificia nosset, facile ab se deos placari posse arbitrabatur".

九十六 ほのめかし三つ目の用法

三つ目の用法はうまい言い方を探すときだけに使う用法で、キケロはほのめかしは論争には向いていないと言っている。ほのめかしを論争に用いた例はキケロがクローディウスを攻撃する次のものがある。

「あらゆる宗教儀式に詳しいその男は、このやり方で彼が神々のご機嫌を取るのはたやすいことだと考えていたのです」(ボナ・デア事件をほのめかしている)

XCVII. Eironeia quoque in hoc genere materiae(テーマ) frequentissima est. Sed eruditissimum longe si per aliam rem alia indicetur, ut cum adversus tyrannum, qui sub pacto(=pactio) abolitionis(大赦) dominationem deposuerat, agit competitor: "mihi in te dicere non licet: tu in me dic, et potes; nuper te volui occidere".

九十七 この種のテーマでは皮肉がよく使われる。しかし、もっとも洗練されたやり方はある事を通じて別の事を示すやり方だ。たとえば、過去の罪を問わないという条件で権力を捨てた独裁者に対抗して立候補した競争相手が次のように言う場合である。

「わたしはあなたを非難することは許されていない。あなたはわたしを非難できる。だから非難したまえ。つい最近までわたしはあなたを殺してやりたいと思っていたからだ」(=あなたは独裁者だったと言うに等しい)

XCVIII. Frequens illud est nec magno opere captandum, quod petitur a jure jurando, ut pro exheredato(勘当された): "ita(誓い) mihi contingat herede filio mori". Nam et in totum jurare, nisi ubi necesse est, gravi viro parum convenit, et est a Seneca dictum eleganter non patronorum hoc esse sed testium. Nec meretur fidem qui sententiolae gratia jurat, nisi si potest tam bene quam Demosthenes, ut supra dixi.

九十八 また、よくあるのは宣誓を使ったあてこすりである。たとえば親に勘当された息子を弁護する人が「私は息子を相続人にして死ぬことを誓います」というやり方だが、これはあまり使うべきではない。宣誓でほのめかすのは、どうしようもない場合は別だが、真面目な印象を与えない。宣誓は証人のすることで弁護人のすることではないと、好みのうるさい大セネカも言っている。すでに言ったように(本章LXII節)デモステネスくらい巧みにできる人は別として、あてこすりのために宣誓を使う人は信用に値しないのである。

XCIX. Levissimum autem longe genus ex verbo, etiam si est apud Ciceronem in Clodiam: "praesertim quam omnes amicam omnium potius quam cuiusquam inimicam putaverunt".

九十九 それに対して、言葉によるあてこすりはたとえキケロのものでもはるかに軽薄である。

「特に彼女は誰かの敵であるどころか全男性の恋人(アミカ)であると思われている人ですから」(キケロがクローディアを敵に回さない理由。アミカには味方と娼婦という意味もある『カエリウス弁護』32)

C. Comparationem equidem video figuram non esse, cum sit interim probationis, interim etiam causae genus; et si talis eius forma qualis est pro Murena: "vigilas tu de nocte ut tuis consultoribus respondeas, ille ut eo quo contendit mature cum exercitu perveniat: te gallorum, illum bucinarum cantus exsuscitat" et cetera,

百 比較はある時は論証の一種であり、ある時は訴訟案件の一種であるが修辞ではない。キケロの『ムレナ弁護』(22)に見られる次のような形式、「君(スルピキウス)はクライアントに答えるために、彼(ムレナ)は軍隊と目的地にすばやく着くために夜ふかしをする。君は雄鶏の鳴き声で、彼はラッパの演奏で目を覚ます、等々」(=スルピキウスよりムレナの方が国益に役立つ仕事をしている)

CI. nescio an orationis potius quam sententiae sit. Id enim solum mutatur(異なる), quod non universa universis sed singula singulis opponuntur. Et Celsus tamen et non neglegens auctor Visellius in hac eam parte posuerunt, Rutilius quidem Lupus in utroque genere, idque ἀντίθετον vocat.

百一 これはおそらく考えによるあてこすりではなく言葉によるあてこすりである。というのは、全体ではなく部分が対比されているだけの違いだからだ。それにもかかわらず、ケルススと、この道の権威であるウィセッリウスも考えによるあてこすりに入れている。ルティリウス・ルフスは両方に入れて、アンティテトン(対比)と呼んでいる。

CII. Praeter illa vero quae Cicero inter lumina(修辞) posuit sententiarum multa alia et idem Rutilius Gorgian secutus, non illum Leontinum, sed alium sui temporis, cuius quattuor libros in unum suum transtulit, et Celsus, videlicet Rutilio accedens, posuerunt schemata:

百二 キケロが考えの修辞に含めたもの以外にも、ルティリウスはゴルギアス(レオンティノスのゴルギアスではなく同時代の人でその四冊の本をルティリウスは自分の一冊の本に訳している)に従って、ケルススはルティリウスに賛同して、多くの修辞を考えの修辞に含めている。

CIII. consummationem, quam Graecus διαλλαγήν vocat, cum plura argumenta ad unum effectum deducuntur: consequens(一貫性) (ille ἐπακολούθησιν) de quo nos in argumentis diximus: collectionem, qui apud illum est συλλογισμός: minas(おどし), id est κατάπληξιν(驚き): exhortationem, παραινετικόν. Quorum nihil non rectum est nisi cum aliquam ex iis de quibus locuti sumus figuram accipit.

百三 たとえば、複数の論拠を一つの結果に導く「総計」、ギリシア語でディアラゲー、次に論証(五巻十章)のところで言及した「一貫性」ギリシア語でエパコルーテーシス、次に「推論」ギリシア語でシュロギスモス、次に「おどし」ギリシア語でカタプレークシス、次に「勧告」ギリシア語でパライネティコン。これらはどれも元々ストレートな修辞であるが、我々がここで扱った修辞を容れた場合にはその限りではない。

CIV. Praeter haec Celsus excludere(排除), asseverare(断言), detrectare(誹謗), excitare(刺激) judicem, proverbiis uti et versibus et joco, et invidia et invocatione(祈願) intendere(強調) crimen, quod est δείνωσις(誇張), adulari(へつらい), ignoscere(許す), fastidire(軽蔑), admonere(忠告), satisfacere(弁解), precari(懇願), corripere(叱責) figuras putat.

百四 ケルススはこの他にも次のものも修辞とみなしている。排除する、断言する、誹謗する、陪審を刺激する、格言や詩句やジョークを利用する、憎しみや祈願で罪を強調する(ギリシア語でデイノーシスと言う)、へつらう、許す、軽蔑する、忠告する、弁解する、懇願する、叱責する。

CV. Partitionem(区分) quoque et propositionem(提題) et divisionem(分割) et rerum duarum cognationem(類縁性), quod est ut idem valeant quae videntur esse diversa, ut non is demum(ただ〜のみ) sit veneficus(毒害者) qui vitam abstulit data potione, sed etiam qui mentem, quod est in parte finitionis(定義).

百五 区分、提題、分割、二つのものの類縁性、これは二つの異なると見えるものが同じ意味であることを言う。毒を盛って命を奪った者だけがポイゾナーではない、毒を盛って気を狂わせた者もポイゾナーである。それもポイゾナーの定義に含まれるからだ。

CVI. Rutilius sive Gorgias ἀναγκαῖον(必然), ἀνάμνησιν(想起), ἀνθυποφοράν(予想答弁), ἀντίρρησιν(抗弁), παραύξησιν(副次的増幅), προέκθεσιν(前置き) (quod est dicere quid fieri oportuerit, deinde quid factum sit), ἐναντιότητα (矛盾)(unde sint ἐνθυμήματα κατ'ἐναντίωσιν(矛盾に基づく説得)), μετάληψιν(転位) etiam, quo statu Hermagoras utitur.

百六 ルティリウスすなわちゴルギアスは必然、想起、予想答弁、抗弁、副次的増幅、前置き(すべきだった事と実際にしたことを述べる)、矛盾(矛盾に基づく説得も)、さらに転位、これはヘルマゴラスが争点にしている。

CVII. Visellius quamquam paucissimas faciat figuras, ἐνθύμημα tamen, quod commentum(構想) vocat, et rationem(論) appellans ἐπιχείρημα inter eas habet. Quod quidem recipit quodam modo et Celsus: nam consequens an ἐπιχείρημα sit dubitat. Visellius adicit et sententiam(格言). invenio qui aggregent(咥える) his διασκευάς(細密化), ἀπαγορεύσεις(拒絶), παραδιηγήσεις(副次的陳述). Sed ut haec non sunt schemata, sic alia vel sint forsitan ac nos fugerint vel etiam nova fieri adhuc possint, eiusdem tamen naturae cuius sunt ea de quibus dictum est.

百七 ウィセッリウスは修辞の数を絞っているが、その中に構想と論(エピケイレーマ)も含めている。これをある程度ケルススも受け入れている。なぜなら、首尾一貫はエピケイレーマではないかと考えているからだ。ウィセッリウスは格言も付け加えている。細密化、拒絶、副次的陳述を付け加えている人もいる。しかし、これらは修辞ではないが、私が知らない修辞もあるかもしれないし、新しい修辞を作ることもできる。しかし、それらは既に述べた修辞と同じ特徴がある。

[3] I. Verborum vero figurae et mutatae sunt semper et utcumque valuit consuetudo mutantur. Itaque, si antiquum(古代の) sermonem nostro comparemus, paene jam quidquid loquimur figura est, ut "hac re invidere", non, ut omnes veteres et Cicero praecipue, "hanc rem", et "incumbere illi", non "in illum", et "plenum vino", non "vini", et "huic", non "hunc adulari" jam dicitur et mille alia, utinamque non pejora vincant.

一 言葉の修辞はつねに変化してきたし、使用価値に応じて変化し続けている。だから、昔の言葉遣いと比べると、今の言葉遣いはほとんど修辞だらけと言っていい。キケロを含めて昔の人はみんな「ハンク・レム・インウィデレ」と言っていたのを、今は「ハーク・レー・インウィデレ」と言うし、「インクンベレ・イン・イッレ」ではなく「インクンベレ・イッリー」、「プレーヌム・ウィーニー」ではなく「プレーヌム・ウィーノー」、「フンク・アデュラーリー」ではなく「フイク・アデュラーリー」、等々無数にあって、言葉は劣化し続けている。

II. Verum schemata λέξεως duorum sunt generum: alterum loquendi rationem novat, alterum maxime collocatione exquisitum(求める) est. Quorum tametsi utrumque convenit orationi, tamen possis illud grammaticum, hoc rhetoricum magis dicere.

二 言葉の修辞は二通りある。一つは言い方の変化であり、もう一つは言葉の組み合わせの変化である。どちらも弁論で使えるが、前者はどちらかと言うと文法的変化、後者は修辞学的変化と呼べる。

Prius fit isdem generibus quibus vitia: esset enim omne eiusmodi schema vitium si non peteretur sed accideret.

前者は言葉の誤用から来ている。意図的でないかぎりこの種の修辞はどれも言葉の誤用と同じだからだ。

III. Verum auctoritate vetustate consuetudine plerumque defenditur, saepe etiam ratione quadam. Ideoque, cum sit a simplici rectoque loquendi genere deflexa(はずれる), virtus(長所) est si habet probabile aliquid quod sequatur. Una tamen in re maxime utilis, ut et cotidiani ac semper eodem modo formati sermonis fastidium levet et nos a vulgari dicendi genere defendat.

三 こうして出来た修辞の多くは何かの理由で長年作家が使い続けることはない。元からの素直な言い方からはずれているが、真似をしたくなるいい点があれば、それは長所となる。ただ一つのメリットは日々の決まりきった話し方の退屈さを解消してくれて、陳腐な話し方をしなくて済む。

IV. Quod si quis parce et cum res poscet utetur, velut asperso quodam condimento(香辛料) jucundior erit: at qui nimium affectaverit, ipsam illam gratiam varietatis amittet. Quamquam sunt quaedam figurae ita receptae ut paene jam hoc ipsum nomen effugerint: quae etiam si fuerint crebriores, consuetas aures minus ferient.

四 これを必要なときだけ控えめに使うなら、話の薬味として、話に面白みを加えられるようになる。しかし、そればかりやりだすと変化の魅力が失われてしまう。中には余りに広まりすぎて修辞でなくなってしまったものもある。何回も使っていると、耳が慣れてしまって魅力がなくなるのである。

V. Nam secretae et extra vulgarem usum positae ideoque magis notabiles ut novitate aurem excitant, ita copia satiant, et se non obvias fuisse dicenti, sed conquisitas et ex omnibus latebris(隠れ場所) extractas congestasque(寄せ集め) declarant.

五 変わった修辞は普通の用法を外れているだけに耳新しく刺激的であるが、使いすぎると飽きられるし、話しているときに思いついたのではなく、隠れた引き出しから苦心して引っ張り出してきたことがわかってしまってみっともないことになる。

VI. Fiunt ergo et circa genus(性) figurae(主) in nominibus(名詞), nam et "oculis capti talpae(目の見えないモグラ)" et "timidi dammae(臆病なシカ)" dicuntur a Vergilio, sed subest ratio, quia sexus(性) uterque altero significatur, tamque mares(雄の) esse talpas dammasque quam feminas certum est: et in verbis, ut "fabricatus(作る) est gladium" et "inimicum poenitus(罰する) es".

六 そういうわけで、まず修辞はまずは名詞の性によって作られる。たとえば、ウェルギリウスにはオキュリス・カプティ・タルパエ(視力を奪われたモグラ)とティミディー・ダムナエ(臆病なシカ)がある。これにはちゃんとした理由があって、両方の性が片方の性の名詞で表れされるからだ。雄も雌もタルパエでありダムナエ(複数女性形)なのだ。また動詞でも修辞が作れる。たとえばfabricatus est gladium(彼は剣を作った)や inimicum poenitus es(君は敵を罰した)など動作を受動形で言う。

VII. Quod minus mirum est quia in natura verborum est et quae facimus patiendi(受動態) modo saepe dicere, ut "arbitror", "suspicor", et contra faciendi quae patimur, ut "vapulo": ideoque frequens permutatio(交換) est et pleraque utroque modo efferuntur(言う): luxuriatur luxuriat, fluctuatur fluctuat, assentior assentio.

七 これはそれほど不思議なことではない。それぞれの動詞の性格上、アルビトロール(考える)やススピコール(疑う)のように能動的なことをしばしば受動態で言ったり、ワピュロー(ぶたれる)のように、受動的なことを能動態で言ったりするからだ。この交換はよくあることで、多くのことが両方のやり方で表現される。たとえば、ルクスリアートゥル(受)とルクスリアト(能)(栄える)、フルクテゥアートゥルとフルクテゥアト(動揺する)、アッセンティオルとアッセンティオ(同意する)。

VIII. Est figura et in numero, vel cum singulari(単数) pluralis(複数) subjungitur: "gladio pugnacissima(好戦的) gens Romani" (gens enim ex multis), vel ex diverso(逆): "qui non risere parentes, nec deus hunc mensa dea nec dignata cubili(ベット) est": ex illis enim "qui non risere" hic quem non dignata"

八 修辞は単数と複数でも作られる。単数形のあとに複数形が来たりする。たとえば、グラディオー・プグナキッシマ・ゲンス・ローマーニー(ローマ人は剣をとっては無敵の民族だ)ではゲンス(民族)は複数の人から成り立つからだ。また、複数形のあとに単数形が来たりする。たとえば、

qui(複数) non risere parentes, nec deus hunc(単数) mensa dea nec dignata cubili est
(親に笑いかけなかった子供たちは、神はその子を食卓に、女神はその子を臥所に招かない)(『牧歌』4.62)

 女神が招かないその子とは、笑いかけなかった子供たちだということになる。

IX. In satura: "et nostrum istud vivere triste aspexi," cum infinito verbo sit usus pro appellatione(名詞): nostram enim vitam vult intellegi. Utimur et verbo pro participio: "magnum dat ferre talentum," tamquam "ferendum", et participio pro verbo: "volo datum".

九 風刺詩でも

et nostrum istud vivere triste aspexi
「我々の悲しい人生を見つめたときに」(ペルシウス1.9)

と動詞の不定詞を名詞の代わりに使っている。つまり、「我々の人生」という意味なのである。また、動詞を分詞の代わりに使うこともある。

magnum dat ferre talentum
「(アエネアスは競技の参加者に)銀塊を持っていくように手渡した」(『アエネイス』5.248)

でferreをferendumの代わりにしている。また、volo datumでも不定詞dariの代わりに分詞が使われている。

X. Interim etiam dubitari potest cui vitio simile sit schema, ut in hoc: "virtus est vitium fugere": aut enim partes orationis mutat ex illo "virtus est fuga vitiorum", aut casus ex illo "virtutis est vitium fugere", multo tamen hoc utroque excitatius. Junguntur interim schemata: "Sthenelus sciens pugnae": est enim "scitus pugnandi".

十 なかには、言葉の修辞の中にはどの言葉の誤用から来ているのか分かりにくいものもある。たとえば、これだ。

virtus est vitium fugere
「悪徳を避けるのが美徳である」(ホラティウス『書簡詩』1,1,41)。

作者は
virtus est fuga vitiorumの後半を変えたのか、
virtutis est vitium fugere

から属格のvirtutisを主格に変えたのか不明だが、この両者より出来上がったものの方がはるかに生き生きしている。時には修辞が重複している場合がある。たとえば、

Sthenelus sciens pugnae
「戦さにたけたステネロス(がパリスよ、お前を待っているぞ)」(ホラティウス『カルミナ』1,15,24)

ではscitus pugnandiの二つの単語の代わりにsciens pugnaeが使われている。

XI. Transferuntur(転用) et tempora: "Timarchides negat esse ei periculum a securi(斧)" (praesens enim pro praeterito positum est) et status(法): "hoc Ithacus velit(接)": et, ne morer(要するに), per omnia genera per quae fit soloecismus(文法違反).

十一 時制も転用できる。たとえば、

「ティーマルキデース(ウェッレースの側近で解放奴隷)は彼(ケンテュリパのパラクロス)に死刑になる恐れはない(が鞭打ちの刑にされたくなかったら俺に金を出せ)と言った」(『ウェッレス弾劾』5,116)。(原文は動詞に過去形の代わりに現在形が使われている)。

また、法も転用できる。

hoc Ithacus velit
「イタカのオデュッセウスもこれ(自分の処刑)をお望みでしょう(トロイ人を騙すシノンのセリフ)」(『アエネイス』2,104)。(原文は直接法の代わりに接続法を使っている)。早い話、あらゆる文法違反が修辞となるのである。

XII. Haec quoque est quam ἑτεροίωσιν vocant, cui non dissimilis ἐξαλλαγή dicitur, ut apud Sallustium "neque ea res falsum me habuit" et "duci probare". Ex quibus fere praeter novitatem brevitas etiam peti solet. Unde eo usque processum est ut "non paeniturum" pro non acturo paenitentiam et "visuros" ad videndum missos idem auctor dixerit.

XIII. Quae ille quidem fecerit schemata: an idem vocari possint videndum, quia recepta sunt. Nam in receptis etiam vulgo auctore contenti sumus, ut jam evaluit "rebus agentibus", quod Pollio in Labieno damnat, et "contumeliam fecit", quod a Cicerone reprehendi notum est: "affici" enim "contumelia(侮辱される)" dicebant.

contumeliam fecitが(jacturam fecit 傷を受ける)と同様に侮辱されるという意味でアントニウスによって使われていることをキケロが批判した

XIV. Alia commendatio vetustatis, cuius amator unice Vergilius fuit: "vel cum se pavidum contra mea jurgia jactat"; "progeniem sed enim Troiano a sanguine duci audierat". Quorum similia apud veteres tragicos comicosque sunt plurima. Illud et in consuetudine remansit "enimvero".

XV. His amplius apud eundem: "nam quis te, juvenum confidentissime", quo sermonis initium fit; et "tam magis illa tremens et tristibus effera flammis, quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae". Quod est versum ex illo: "quam magis aerumna urget, tam magis ad malefaciendum viget".

XVI. Pleni talibus antiqui sunt. Initio Eunuchi Terentius "quid igitur faciam?" inquit. +Alius+: "ain tandem leno?" Catullus in epithalamio: "dum innupta manet, dum cara suis est", cum prius "dum" significet "quoad", sequens "usque eo".

XVII. Ex Graeco vero tralata vel Sallusti plurima, quale est: [vulgus] "amat fieri", vel Horati, nam id maxime probat: "nec ciceris nec longae invidit avenae", vel Vergili: "Tyrrhenum navigat aequor", et jam vulgatum actis quoque: "saucius pectus".

XVIII. Ex eadem parte figurarum (priore dico) et adjectio est illa quae videri potest supervacua, sed non sine gratia est: "nam neque Parnasi vobis juga, nam neque Pindi" (potest enim deesse alterum "nam"): et apud Horatium illud: "Fabriciumque, hunc et intonsis curium capillis"; et detractiones quae in complexu sermonis aut vitium habent aut figuram: "accede ad ignem, jam calesces plus satis": "plus" enim "quam satis" est.

XIX. Nam de altera quae * detractione pluribus dicendum est. Utimur vulgo et comparativis(比較級) pro absolutis(原級), ut cum se quis infirmiorem esse dicet. duo inter se comparativa committimus: "si te, Catilina, comprehendi, si interfici jussero, credo erit verendum mihi ne potius hoc omnes boni serius a me quam quisquam crudelius factum esse dicat".

原級の代わりに比較級を使うのも修辞

XX. sunt et illa non similia soloecismo quidem, sed tamen numerum mutantia, quae et tropis assignari solent, ut de uno pluraliter dicamus: "sed nos immensum spatiis confecimus aequor", et de pluribus singulariter: "haud secus ac patriis acer Romanus in armis".

XXI. Specie diversa sed genere eadem et haec sunt: "neve tibi ad solem vergant vineta cadentem"; "ne mihi tum mollis sub divo carpere somnos, neu dorso nemoris libeat jacuisse per herbas": non enim nescio cui alii prius, nec postea sibi uni, sed omnibus praecipit. Et de nobis loquimur tamquam de aliis: "dicit Servius, negat tullius".

XXII. Et nostra persona utimur pro aliena, et alios pro aliis fingimus. Utriusque rei exemplum pro Caecina. Pisonem, adversae partis advocatum, alloquens Cicero dicit: "restituisse te dixti: nego me ex edicto praetoris restitutum esse": verum enim est illud: "restituisse" Aebutius dixit, "nego me" Caecina [ex edicto praetoris restitutum esse]: et ipsum "dixti", excussa syllaba, figura in verbo.

XXIII. Illa quoque ex eodem genere possunt videri: unum quod interpositionem vel interclusionem dicimus, Graeci parenthesin sive paremptosin vocant, cum continuationi sermonis medius aliqui sensus intervenit: "ego cum te (mecum enim saepissime loquitur) patriae reddidissem": cui adiciunt hyperbaton qui id inter tropos esse noluerunt:

XXIV. alterum quod est ei figurae sententiarum quae apostrophe dicitur simile, sed non sensum mutat verum formam eloquendi: "Decios Marios magnosque Camillos, Scipiadas duros bello et te, maxime Caesar". Acutius adhuc in Polydoro:

XXV. "Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis auri sacra fames?" Hoc, qui tam parva momenta nominibus discreverunt, metabasin vocant, quam et aliter fieri putant: "quid loquar? aut ubi sum?"

XXVI. Coniunxit autem parenthesin et apostrophen Vergilius illo loco: "haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!) raptabatque viri mendacis viscera tullus".

XXVII. Haec schemata, aut his similia quae erunt per mutationem adjectionem detractionem ordinem, et convertunt in se auditorem nec languere patiuntur subinde aliqua notabili figura excitatum, et habent quandam ex illa vitii similitudine gratiam, ut in cibis interim acor ipse jucundus est. Quod continget si neque supra modum multae fuerint nec eiusdem generis aut junctae aut frequentes, quia satietatem ut varietas earum, ita raritas effugit.

XXVIII. Illud est acrius genus quod non tantum in ratione positum est loquendi, sed ipsis sensibus tum gratiam tum etiam vires accommodat. Ex quibus primum sit quod fit adjectione. Plura sunt genera. Nam et verba geminantur, vel amplificandi gratia, ut "occidi, occidi non Spurium Maelium" (alterum est enim quod indicat, alterum quod affirmat), vel miserandi, ut "a Corydon, Corydon".

XXIX. Quae eadem figura nonnumquam per ironian ad elevandum convertitur. Similis geminationis post aliquam interjectionem repetitio est, sed paulo etiam vehementior: "bona Cn. Pompei - miserum me! consumptis enim lacrimis infixus tamen pectori haeret dolor - bona, inquam, Cn. Pompei acerbissimae voci subjecta praeconis"; "vivis, et vivis non ad deponendam sed ad confirmandam audaciam".

XXX. Et ab isdem verbis plura acriter et instanter incipiunt: "nihilne te nocturnum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil consensus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt?" et in isdem desinunt: "Quis eos postulavit? Appius. Quis produxit? Appius".

XXXI. Quamquam hoc exemplum ad aliud quoque schema pertinet, cuius et initia inter se et rursus inter se fines idem sunt ("quis" et "quis", "Appius" et "Appius") - quale est: "Qui sunt qui foedera saepe ruperunt? Carthaginienses. Qui sunt qui crudelissime bellum gesserunt? Carthaginienses. Qui sunt qui Italiam deformarunt? Carthaginienses. Qui sunt qui sibi ignosci postulant? Carthaginienses".

XXXII. Etiam in contrapositis vel comparativis solet respondere primorum verborum alterna repetitio, quod modo huius [modi] esse loci potius dixi: "vigilas tu de nocte ut tuis consultoribus respondeas, ille ut eo quo intendit mature cum exercitu perveniat: te gallorum, illum bucinarum cantus exsuscitat: tu actionem instituis, ille aciem instruit: tu caves ne consultores tui, ire ne urbes aut castra capiantur".

XXXIII. Sed hac gratia non fuit contentus orator; vertit in contrarium eandem figuram: "ille tenet et scit ut hostium copiae, tu ut aquae pluviae arceantur: ille exercitatus in propagandis finibus, tu in regendis".

XXXIV. Possunt media quoque respondere vel primis, ut "te nemus Angitiae, vitrea te fucinus unda," vel ultimis, ut: "haec navis onusta praeda Siciliensi, cum et ipsa esset ex praeda". Nec quisquam dubitabit idem fieri posse iteratis utrimque mediis. Respondent primis et ultima: "multi et graves dolores inventi parentibus et propinquis, multi".

XXXV. Est et illud repetendi genus quod semel proposita iterat et dividit: "Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo jam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixei".

XXXVI. Epanodos dicitur Graece, nostri regressionem vocant. Nec solum in eodem sensu sed etiam in diverso eadem verba contra sumuntur: "principum dignitas erat paene par, non par fortasse eorum qui sequebantur". Interim variatur casibus haec et generibus retractatio: "magnus est dicendi labor, magna res". Est et apud Rutilium longa periodois, sed haec initia sententiarum sunt: "Pater hic tuus? Patrem nunc appellas?

XXXVII. Patris tui filius es?" Fit casibus modo hoc schema (quod polyptoton vocant), constat et aliis etiam modis, ut pro Cluentio: "Quod autem tempus veneni dandi illo die, illa frequentia? Per quem porro datum? Unde sumptum? Quae porro interceptio poculi? cur non de integro autem datum?"

XXXVIII. Hanc rerum conjunctam diversitatem Caecilius metabolen vocat, qualis est pro Cluentio locus in Oppianicum: "illum tabulas publicas Larini censorias corrupisse decuriones universi judicaverunt, cum illo nemo rationem, nemo rem ullam contrahebat, nemo illum ex tam multis cognatis et affinibus tutorem umquam liberis suis scripsit", et deinceps adhuc multa.

XXXIX. Ut haec in unum congeruntur, ita contra illa dispersa sunt, quae a Cicerone "dissupata" dici puto: "hic segetes, illic veniunt felicius uvae, arborei fetus alibi", et deinceps.

XL. Illa vero apud Ciceronem mira figurarum mixtura deprehenditur, in qua et primo verbo longum post intervallum redditum est ultimum, et media primis et mediis ultima congruunt: "vestrum jam hic factum deprehenditur, patres conscripti, non meum, ac pulcherrimum quidem factum, verum, ut dixi, non meum, sed vestrum".

XLI. Hanc frequentiorem repetitionem ploken vocant, quae fit et permixtis figuris, ut supra dixi, utque se habet epistula ad Brutum: "ego cum in gratiam redierim cum Appio Claudio, et redierim per Cn. Pompeium, [et] ego ergo cum redierim", et in isdem sententiis crebrioribus mutata declinationibus iteratione verborum, ut apud Persium:

XLII. "usque adeone scire tuum nihil est nisi te scire hoc sciat alter?" et apud Ciceronem: "+neque enim poterat indicio et his damnatis qui indicabantur".

XLIII. Sed sensus quoque toti quem ad modum coeperunt desinunt: "Venit ex Asia. Hoc ipsum quam novum! Tribunus plebis venit ex Asia". In eadem tamen perihodo et verbum ultimum primo refertur, tertium jam sermone, adjectum est enim: "verumtamen venit". Interim sententia quidem repetitur, sed non eodem verborum ordine: "Quid Cleomenes facere potuit? Non enim possum quemquam insimulare falso. Quid, inquam, facere Cleomenes potuit?"

XLIV. Prioris etiam sententiae verbum ultimum ac sequentis primum frequenter est idem, quo quidem schemate utuntur poetae saepius: "Pierides, vos haec facietis maxima Gallo, Gallo, cuius amor tantum mihi crescit in horas", sed ne oratores quidem raro: "hic tamen vivit: vivit? immo vero etiam in senatum venit".

XLV. Aliquando, sicut in geminatione verborum diximus, initia quoque et clausulae sententiarum aliis sed non alio tendentibus verbis inter se consonant. Initia hoc modo: "dediderim periculis omnibus, optulerim insidiis, objecerim invidiae". Rursus clausulae ibidem statim: "vos enim statuistis, vos sententiam dixistis, vos judicastis". Hoc alii synonymian, alii dijunctionem vocant, utrumque, etiam si est diversum, recte: nam est nominum idem significantium separatio. Congregantur quoque verba idem significantia: "quae cum ita sint, Catilina, perge quo coepisti, egredere aliquando ex urbe: patent portae, proficiscere".

XLVI. Et in eundem alio libro: "abiit excessit erupit evasit". Hoc Caecilio pleonasmos videtur, id est abundans super necessitatem oratio, sicut illa: "vidi oculos ante ipse meos": in illo enim "vidi" inest "ipse". Verum id, ut alio quoque loco dixi, cum supervacua oneratur adjectione, vitium est, cum auget aut manifestat sententiam, sicut hic, virtus: "vidi", "ipse", "ante oculos" totidem sunt affectus.

XLVII. cur tamen haec proprie nomine tali notarit non video: nam et geminatio et repetitio et qualiscumque adjectio pleonasmos videri potest. Nec verba modo sed sensus quoque idem facientes acervantur: "perturbatio istum mentis et quaedam scelerum offusa caligo et ardentes furiarum faces excitaverunt".

XLVIII. Congeruntur et diversa: "Mulier, tyranni saeva crudelitas, patris amor, ira praeceps, temeritatis dementia". Et apud Ovidium: "sed grave Nereidum numen, sed corniger Ammon, sed quae visceribus veniebat belua ponti exsaturanda meis".

XLIX. inveni qui et hoc ploken vocaret: cui non assentior, cum sit unius figurae. Mixta quoque et idem et diversum significantia, quod et ipsum diallagen vocant: "quaero ab inimicis, sintne haec investigata comperta id est patefacta sublata delata extincta per me?" Et "investigata comperta id est patefacta" aliud ostendunt, "sublata delata extincta": sunt inter se similia, sed non etiam prioribus.

L. Et hoc autem exemplum et superius aliam quoque efficiunt figuram, quae quia conjunctionibus caret dissolutio vocatur, apta cum quid instantius dicimus: nam et singula inculcantur et quasi plura fiunt. Ideoque utimur hac figura non in singulis modo verbis, sed sententiis etiam, ut Cicero dicit contra contionem Metelli: "qui indicabantur, eos vocari, custodiri, ad senatum adduci jussi: senatum si interposui", et totus hic locus talis est. Hoc genus et brachylogian vocant, quae potest esse copulata dissoluto. Contrarium [ut] est schema quod conjunctionibus abundat: illud asyndeton, hoc polysyndeton dicitur. LI. Sed hoc est vel isdem saepius repetitis, ut "tectumque laremque armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram", vel diversis: LII. "arma virumque - multum ille et terris - multa quoque". LIII. Adverbia quoque et pronomina variantur: "hic illum vidi juvenem - bis senos cui nostra dies - hic mihi responsum primus dedit ire petenti". Sed utrumque horum acervatio est aut juncta aut dissoluta. LIV. Omnibus scriptores sua nomina dederunt, sed varia et ut cuique fingenti placuit: fons quidem unus, qui acriora facit et instantiora quae dicimus et vim quandam prae se ferentia velut saepius erumpentis affectus.

Gradatio, quae dicitur climax, apertiorem habet artem et magis affectatam, ideoque esse rarior debet. LV. Est autem ipsa quoque adjectionis: repetit enim quae dicta sunt, et priusquam ad aliud descendat in prioribus resistit. cuius exemplum ex Graeco notissimo transferatur: "non enim dixi quidem haec, sed non scripsi, nec scripsi quidem, sed non obii legationem, nec obii quidem legationem, sed non persuasi Thebanis". LVI. Sunt tamen tradita et Latina: "Africano virtutem industria, virtus gloriam, gloria aemulos comparavit". Et Calvi: "non ergo magis pecuniarum repetundarum quam maiestatis, neque maiestatis magis quam Plautiae legis, neque Plautiae legis magis quam ambitus, neque ambitus magis quam omnium legum". LVII. +Est+ invenitur apud poetas quoque, ut apud Homerum de sceptro, quod a Iove ad Agamemnonem usque deducit, et apud nostrum etiam tragicum: "Iove propagatus est, ut perhibent, Tantalus, ex Tantalo ortus Pelops, ex Pelope autem satus Atreus, qui nostrum porro propagat genus". LVIII. At quae per detractionem fiunt figurae, brevitatis novitatisque maxime gratiam petunt: quarum una est ea quam libro proximo in figuras ex synekdochei distuli, cum subtractum verbum aliquod satis ex ceteris intellegitur, ut Caelius in Antonium: "stupere gaudio Graecus": simul enim auditur "coepit"; Cicero ad Brutum: "Sermo nullus scilicet nisi de te; quid enim potius? tum Flavius, cras, inquit, tabellarii, et ego ibidem has inter cenam exaravi". LIX. cui similia sunt illa meo quidem judicio, in quibus verba decenter pudoris gratia subtrahuntur: "novimus et qui te, transversa tuentibus hircis, et quo, sed faciles Nymphae risere, sacello". LX. Hanc quidam aposiopesin putant, frustra: nam illa quid taceat incertum est aut certe longiore sermone explicandum, hic unum verbum et manifestum quidem desideratum: quod si aposiopesis est, nihil non in quo deest aliquid idem appellabitur. LXI. Ego ne illud quidem aposiopesin semper voco, in quo res quaecumque relinquitur intellegenda, ut ea quae in epistulis Cicero: "data Lupercalibus, quo die Antonius Caesari". Non enim opticuit: lusit, quia nihil aliud intellegi poterat quam hoc: "diadema imposuit". LXII. Altera est per detractionem figura, de qua modo dictum est, cui conjunctiones eximuntur. Tertia, quae dicitur epezeugmenon, in qua unum ad verbum plures sententiae referuntur, quarum unaquaeque desiderasset illud si sola poneretur. Id accidit aut praeposito verbo ad quod reliqua respiciant: "vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia", aut illato quo plura cluduntur: "neque enim is es, Catilina, ut te aut pudor umquam a turpitudine aut metus a periculo aut ratio a furore revocaverit". LXIII. Medium quoque potest esse quod et prioribus et sequentibus sufficiat: jungit autem et diversos sexus, ut cum marem feminamque "filios" dicimus, et singularia pluralibus miscet. LXIV. Sed haec adeo sunt vulgaria ut sibi artem figurarum asserere non possint. Illud plane figura est, quo diversa sermonis forma conjungitur: "sociis tunc arma capessant edico, et dira bellum cum gente gerendum". Quamvis enim pars [bello] posterior participio insistat, utrique convenit illud "edico". Non utique detractionis gratia factam conjunctionem synoikeiosin vocant, quae duas res diversas colligat: "tam deest avaro quod habet quam quod non habet". LXV. huic diversam volunt esse distinctionem, cui dant nomen paradiastolen, qua similia discernuntur: "cum te pro astuto sapientem appelles, pro confidente fortem, pro illiberali diligentem". Quod totum pendet ex finitione, ideoque an figura sit dubito. cui contraria est ea qua fit ex vicino transitus ad diversa ut similia: "brevis esse laboro, obscurus fio" et quae secuntur.

LVI. Tertium est genus figurarum quod aut similitudine aliqua vocum aut paribus aut contrariis convertit in se aures et animos excitat. Hinc est paronomasia quae dicitur adnominatio. Ea non uno modo fieri solet: ex vicinia quadam praedicti nominis ducta, casibus declinatis, ut Domitius Afer pro Cloatilla: "mulier omnium rerum imperita, in omnibus rebus infelix," et cum verbo idem verbum plus significans subjungitur: LXVII. "quando homo hostis, homo". Quibus exemplis sum in aliud usus, +sed in uno phasis+ est geminatio. Paronomasiai contrarium est quod eodem verbo quasi falsum arguitur: "quae lex privatis hominibus esse lex non videbatur". LXVIII. cui confinis est quae antanaklasis dicitur, eiusdem verbi contraria significatio. cum Proculeius quereretur de filio quod is mortem suam exspectaret, et ille dixisset "se vero non exspectare", "immo", inquit, "rogo exspectes". Non ex eodem sed ex vicino diversum accipitur cum supplicio afficiendum dicas quem supplicatione dignum judicaris. LXIX. Aliter quoque voces aut eaedem [aut] diversa in significatione ponuntur aut productione tantum vel correptione mutatae: quod etiam in jocis frigidum equidem tradi inter praecepta miror, eorumque exempla vitandi potius quam imitandi gratia pono: "amari jucundum est, si curetur ne quid insit amari", "avium dulcedo ad avium ducit", et apud Ovidium ludentem: LXX. "cur ego non dicam, furia, te furiam?" LXXI. Cornificius hanc traductionem vocat, videlicet alterius intellectus ad alterum. Sed elegantius quod est positum in distinguenda rei proprietate: "hanc rei publicae pestem paulisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse"; et quae praepositionibus in contrarium mutantur: "non emissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videatur". Melius atque acrius quod cum figura jucundum est, tum etiam sensu valet: "emit morte immortalitatem". LXXII. Illa leviora: "non Pisonum sed pistorum" et "ex oratore arator". Pessimum vero: "ne patres conscripti videantur circumscripti". Raro evenit, sed vehementer +venit sic+ contigit, ut aliqui sensus vehemens et acer venustatem aliquam +non eadem eo verbo non dissona accipit.+ LXXIII. Et cur me prohibeat pudor uti domestico exemplo? Pater meus contra eum qui se legationi immoriturum dixerat, deinde vix paucis diebus insumptis re infecta redierat: "non exigo uti immoriaris legationi: immorare". Nam et valet sensus ipse et in verbis tantum distantibus jucunde consonat vox, praesertim non captata sed velut oblata, cum altero suo sit usus, alterum ab adversario acceperit. LXXIV. Magnae veteribus curae fuit gratiam dicendi et paribus et contrariis adquirere. Gorgias in hoc immodicus: copiosus, aetate utique prima, Isocrates fuit. Delectatus est his etiam M. tullius, verum et modum adhibuit non ingratae nisi copia redundet voluptati, et rem alioqui levem sententiarum pondere implevit. Nam per se frigida et inanis affectatio, cum in acris incidit sensus innatam gratiam videtur habere, non arcessitam.

LXXV. Similium fere quadruplex ratio est. Nam est primum quotiens verbum verbo aut non dissimile valde quaeritur, ut "puppesque tuae pubesque tuorum", et: "sic in hac calamitosa fama quasi in aliqua perniciosissima flamma", et: "non enim tam spes laudanda quam res est", aut certe par et extremis syllabis consonans: "non verbis sed armis". LXXVI. Et hoc quoque quotiens in sententias acris incidit pulchrum est: "quantum possis, in eo semper experire ut prosis". Hoc est parison, ut plerisque placuit; Theon Stoicus parison existimat quod sit e membris non dissimilibus. LXXVII. Secundum ut clausula similiter cadat, syllabis isdem in ultimam partem collatis; homoioteleuton vocant, id est similem duarum sententiarum vel plurium finem: "non modo ad salutem eius extinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infringendam". Ex quibus fere fiunt, non tamen ut semper utique ultimis consonent, quae trikola dicuntur: "vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia". In quaternas quoque ac plures haec ratio ire sententias potest. Fit etiam singulis verbis: "Hecuba hoc dolet pudet piget", et "abiit excessit erupit evasit". LXXVIII. Tertium est quod [non] in eosdem casus cadit: homoioptoton dicitur. Sed neque quod finem habet similem, utique in eundem venit finem homoioptoton, quia homoioptoton est tantum casu simile [est] etiam si dissimilia sint quae declinentur, nec tantum in fine deprehenditur, sed respondentibus vel primis inter se vel mediis vel extremis vel etiam permutatis his, ut media primis et summa mediis accommodentur; et quocumque modo accommodari potest: LXXIX. nec enim semper paribus syllabis constat, ut est apud Afrum: "amisso nuper infelicis +auleis+ non praesidio inter pericula, tamen solacio inter adversa". Eius fere videntur optima in quibus initia sententiarum et fines consentiunt (ut hic "praesidio, solacio" +pedem+) ut et similia sint verso bis et a paribus cadant et eodem modo desinant: LXXX. etiam ut sint, quod est quartum, membris aequalibus, quod isokolon dicitur. "Si, quantum in agro locisque desertis audacia potest, tantum in foro atque judiciis impudentia valeret" isokolon est et homoioptoton habet; "non minus nunc in causa cederet Aulus Caecina Sexti Aebuti impudentiae quam tum in vi facienda cessit audaciae" isokolon, homoioptoton, homoioteleuton. Accedit et ex illa figura gratia qua nomina dixi mutatis casibus repeti: "non minus cederet quam cessit". Adhuc homoioteleuton et paronomasia est "neminem alteri posse dare in matrimonium nisi penes quem sit patrimonium".

LXXXI. Contrapositum autem vel, ut quidam vocant, contentio (antitheton dicitur) non uno fit modo. Nam et [sic] singula singulis opponuntur, ut in eo quod modo dixi: "Vicit pudorem libido, timorem audacia", et bina binis: "non nostri ingeni, vestri auxili est", et sententiae sententiis: "dominetur in contionibus, jaceat in judiciis". LXXXII. cui commodissime subjungitur et ea species quam distinctionem diximus: "odit populus Romanus privatam luxuriam, publicam magnificentiam diligit", et quae sunt simili casu dissimili sententia in ultimo locata: "ut quod in tempore mali fuit nihil obsit, quod in causa boni fuit prosit".

LXXXIII. Nec semper contrapositum(対照法) subjungitur, ut in hoc: "est igitur haec, judices, non scripta sed nata lex", verum, sicut Cicero dicit, de singulis rebus propositis refertur ad singula, ut in eo quod sequitur: "quam non didicimus accepimus legimus, verum ex natura ipsa arripuimus hausimus expressimus".

LXXXIV. Nec semper quod adversum est contra ponitur, quale est apud Rutilium: "nobis primis di immortales fruges dederunt, nos quod soli accepimus in omnes terras distribuimus".

LXXXV. Fit etiam assumpta illa figura qua verba declinata repetuntur(declinatio), quod antimetabole dicitur: "non ut edam vivo, sed ut vivam edo". Et quod apud Ciceronem conversum ita est ut, cum mutationem casus habeat, etiam similiter desinat: "ut et sine invidia culpa plectatur et sine culpa invidia ponatur".

LXXXVI. Et eodem eluditur verbo, ut quod dicit de [se] Roscio: "etenim cum artifex eius modi est ut solus videatur dignus esse * videatur qui non accedat". Est et in nominibus ex diverso collocatis sua gratia: "si consul Antonius, Brutus hostis, si conservator rei publicae Brutus, hostis Antonius".

LXXXVII. Olim plura de figuris quam necesse erat, et adhuc erunt qui putant esse figuram "incredibile est quod dico sed verum" (ἀνθυποφοράν vocant) et "aliquis hoc semel tulit, nemo bis, ego ter" (διέξοδον) et "longius evectus sum, sed redeo ad propositum" (ἄφοδον).

LXXXVIII. Quaedam verborum figurae paulum a figuris sententiarum declinantur, ut dubitatio. Nam cum est in re, priori parti assignanda est, cum in verbo, sequenti: "sive me malitiam sive stultitiam dicere oportet".

LXXXIX. Item correctionis eadem ratio est: nam quod illic dubitat, hic emendat. Etiam in personae fictione accidere quidam idem putaverunt, ut in verbis esset haec figura: "crudelitatis mater est avaritia", et apud Sallustium in Ciceronem "o Romule Arpinas": quale est apud Menandrum "Oedipus Thriasius". Haec omnia copiosius sunt exsecuti qui non ut partem operis transcurrerunt, sed proprie libros huic operi dedicaverunt, sicut Caecilius, Dionysius, Rutilius, Cornificius, Visellius aliique non pauci (sed non minor erit eorum qui vivunt gloria). XC. Ut fateor autem verborum quoque figuras posse pluris reperiri a quibusdam, ita his, quae ab auctoribus claris traduntur, meliores non assentior. Nam in primis M. tullius multas in tertio de Oratore libro posuit quas in Oratore postea scripto transeundo videtur ipse damnasse: quarum pars est quae sententiarum potius quam verborum sit, ut imminutio, improvisum, imago, sibi ipsi responsio, digressio, permissio, contrarium (hoc enim puto quod dicitur enantiotes), sumpta ex adverso probatio:

XCI. quaedam omnino non sunt figurae, sicut ordo, dinumeratio, circumscriptio, sive hoc nomine significatur comprensa breviter sententia sive finitio: nam et hoc Cornificius atque Rutilius schema lexeos putant. Verborum autem concinna transgressio hyperbaton est, quod Caecilius quoque putat schema, a nobis est inter tropos posita.

XCII. Sed mutatio, [et] si ea est quam Rutilius alloiosin vocat, dissimilitudinem ostendit hominum rerum factorum: quae si latius fiat, figura non est, si angustius, in antitheton cadet; si vero haec appellatio significat hypallagen, satis de ea dictum est. XCIII. Quod vero schema est ad propositum subjecta ratio, quod Rutilius aitiologian vocat? [utrum] Nam de illo dubitari possit, an schema sit in distributis subjecta ratio, quod apud eundem primo loco positum est: prosapodosin dicit, quae, ut maxime, servetur sane in pluribus propositis, quia aut singulis statim ratio subiciatur, ut est apud Gaium Antonium:

XCIV. "sed neque accusatorem eum metuo, quod sum innocens, neque competitorem vereor, quod sum Antonius, neque consulem spero, quod est Cicero": aut positis duobus vel tribus eodem ordine singulis continua reddatur, quale apud Brutum de dictatura Cn. Pompei: XCV. "praestat enim nemini imperare quam alicui servire: sine illo enim vivere honeste licet, cum hoc vivendi nulla condicio est". XCVI. Sed et uni rei multiplex ratio subjungitur, ut apud Vergilium: "sive inde occultas vires et pabula terrae pinguia concipiunt, sive illis omne per ignem excoquitur vitium" et totus locus, "seu pluris calor ille vias ... seu durat magis".

XCVII. Relationem quid accipi velit non liquet mihi: nam si antanaclasin aut epanodon aut antimetabolen dicit, de omnibus his locuti sumus. Sed quidquid est, nec hoc nec superiora in Oratore repetit. Sola est in eo libro posita inter figuras verborum exclamatio quam sententiae potius puto (affectus enim est); [et] ceteris omnibus consentio.

XCVIII. Adicit his Caecilius periphasin, de qua dixi, Cornificius interrogationem ratiocinationem subjectionem transitionem occultationem, praeterea sententiam membrum articulos interpretationem conclusionem. Quorum priora alterius generis sunt schemata sequentia schemata omnino non sunt.

XCIX. Item Rutilius, praeter ea quae apud alios quoque sunt, paromologian, anagcaion, ethopoiian, dicaiologian, prolempsin, characterismon, brachylogian, parasiopesin, parresian, de quibus idem dico. Nam eos quidem auctores qui nullum prope finem fecerunt exquirendis nominibus praeteribo, qui etiam quae sunt argumentorum figuris asscripserunt.

C. Ego illud de iis etiam quae vere sunt adiciam breviter, sicut ornent orationem oportune positae, ita ineptissimas esse cum immodice petantur. Sunt qui, neglecto rerum pondere et viribus sententiarum, si vel inania verba in hos modos depravarunt summos se judicent artifices, ideoque non desinant eas nectere, quas sine substantia sectari tam est ridiculum quam quaerere habitum gestumque sine corpore.

CI. Sed ne eae quidem quae recte fiunt densandae sunt nimis: nam et vultus mutatio oculorumque conjectus multum in actu valet, sed si quis ducere os exquisitis modis et frontis ac luminum inconstantia trepidare non desinat, rideatur. Et oratio habet rectam quandam velut faciem, quae ut stupere immobili rigore non debebit, ita saepius in ea quam natura dedit specie continenda est.

CII. Sciendum vero in primis quid quisque in orando postulet locus, quid persona, quid tempus: maior enim pars harum figurarum posita est in delectatione. Ubi vero atrocitate invidia miseratione pugnandum est, quis ferat contrapositis et pariter cadentibus et consimilibus irascentem flentem rogantem? - cum nimia in his rebus cura verborum deroget affectibus fidem, et ubicumque ars ostentatur, veritas abesse videatur.

[4] I. De compositione non equidem post M. tullium scribere auderem, cui nescio an ulla pars operis huius sit magis elaborata, nisi et eiusdem aetatis homines scriptis ad ipsum etiam litteris reprehendere id collocandi genus ausi fuissent, et post eum plures multa ad eandem rem pertinentia memoriae tradidissent. Itaque accedam in plerisque Ciceroni, atque in his ero, quae indubitata sunt, brevior, in quibusdam paulum fortasse dissentiam.

II. Nam etiam cum judicium meum ostendero, suum tamen legentibus relinquam.

III. Neque ignoro quosdam esse qui curam omnem compositionis excludant, atque illum horridum sermonem, ut forte fluxerit, modo magis naturalem, modo etiam magis virilem esse contendant. Qui si id demum naturale esse dicunt quod natura primum ortum est et quale ante cultum fuit, tota hic ars orandi subuertitur.

IV. Neque enim locuti sunt ad hanc regulam et diligentiam primi homines, nec prohoemiis praeparare, docere expositione, argumentis probare, affectibus commovere scierunt. Ergo his omnibus, non sola compositione caruerunt: quorum si fieri nihil melius licebat, ne domibus quidem casas aut vestibus pellium tegmina aut urbibus montes ac silvas mutari oportuit.

V. Quae porro ars statim fuit? Quid non cultu mitescit? cur vites coercemus manu? cur eas fodimus? Rubos arvis excidimus: terra et hos generat. Mansuefacimus animalia: indomita nascuntur. Verum id est maxime naturale quod fieri natura optime patitur.

VI. Fortius vero qui incompositum potest esse quam vinctum et bene collocatum? Neque, si pravi pedes vim detrahunt rebus, ut sotadeorum et galliamborum et quorundam in oratione simili paene licentia lascivientium, id vitium compositionis est judicandum.

VII. Ceterum quanto vehementior fluminum cursus est prono alveo ac nullas moras obiciente quam inter obstantia saxa fractis aquis ac reluctantibus, tanto quae conexa est et totis viribus fluit fragosa atque interrupta melior oratio. cur ergo vires ipsa specie solvi putent, quando res nec ulla sine arte satis valeat et comitetur semper artem decor?

VIII. An non eam quae missa optime est hastam speciosissime contortam ferri videmus, et arcu derigentium tela quo certior manus, hoc est habitus ipse formosior? Jam in certamine armorum atque in omni palaestra quid satis recte cavetur ac petitur cui non artifex motus et certi quidam pedes assint?

IX. Quare mihi compositione velut ammentis quibusdam nervisve intendi et concitari sententiae videntur. Ideoque eruditissimo cuique persuasum est valere eam plurimum, non ad delectationem modo sed ad motum quoque animorum:

X. primum quia nihil intrare potest in affectus quod in aure velut quodam vestibulo statim offendit, deinde quod natura ducimur ad modos. Neque enim aliter eveniret ut illi quoque organorum soni, quamquam verba non exprimunt, in alios tamen atque alios motus ducerent auditorem.

XI. In certaminibus sacris non eadem ratione concitant animos ac remittunt, non eosdem modos adhibent cum bellicum est canendum et cum posito genu supplicandum est, nec idem signorum concentus est procedente ad proelium exercitu, idem receptui carmen.

XII. Pythagoreis certe moris fuit et cum evigilassent animos ad lyram excitare, quo essent ad agendum erectiores, et cum somnum peterent ad eandem prius lenire mentes, ut, si quid turbidiorum cogitationum, componerent.

XIII. Quod si numeris ac modis inest quaedam tacita vis, in oratione ea vehementissima, quantumque interest sensus idem quibus verbis efferatur, tantum verba eadem qua compositione vel in textu jungantur vel in fine cludantur: nam quaedam et sententiis parva et elocutione modica virtus haec sola commendat.

XIV. Denique quod cuique visum erit vehementer dulciter speciose dictum, solvat et turbet: abierit omnis vis jucunditas decor. Solvit quaedam sua in Oratore Cicero: "Neque me divitiae movent, quibus omnis Africanos, Laelios multi venalicii mercatoresque superarunt. Inmuta paululum, ut sit "multi superarunt mercatores venaliciique", et insequentis deinceps perihodos, quas si ad illum modum turbes, velut fracta aut transversa tela projeceris.

XV. Idem corrigit quae a Graccho composita durius putat. Illum decet: nos hac sumus probatione contenti, quod in scribendo quae se nobis solutiora optulerunt componimus. Quid enim attinet eorum exempla quaerere quae sibi quisque experiri potest? Illud notasse satis habeo, quo pulchriora et sensu et elocutione dissolveris, hoc orationem magis deformem fore, quia neglegentia collocationis ipsa verborum luce deprenditur.

XVI. Itaque ut confiteor paene ultimam oratoribus artem compositionis, quae quidem perfecta sit, contigisse, ita illis quoque priscis habitam inter curas, in quantum adhuc profecerant, puto. Neque enim mihi quamlibet magnus auctor Cicero persuaserit, Lysian Herodotum Thucydiden parum studiosos eius fuisse.

XVII. Genus fortasse sint secuti non idem quod Demosthenes aut Plato, quamquam et hi ipsi inter se dissimiles fuerunt. Nam neque illud in Lysia dicendi textum tenue atque rasum laetioribus numeris corrumpendum erat: perdidisset enim gratiam, quae in eo maxima est, simplicis atque inaffectati coloris, perdidisset fidem quoque. Nam scribebat aliis, non ipse dicebat, ut oporteret esse illa rudibus et incompositis similia:

XVIII. quod ipsum compositio est. Et historiae, quae currere debet ac ferri, minus convenissent insistentes clausulae et debita actionibus respiratio et cludendi inchoandique sententias ratio. In contionibus quidem etiam similiter cadentia quaedam et contraposita deprehendas. In Herodoto vero cum omnia, ut ego quidem sentio, leniter fluunt, tum ipsa dialectos habet eam jucunditatem ut latentes in se numeros complexa videatur.

XIX. Sed de propositorum diversitate post paulum: nunc quae prius iis qui recte componere volent discenda sunt.

Est igitur ante omnia oratio alia vincta atque contexta, soluta alia, qualis in sermone et epistulis, nisi cum aliquid supra naturam suam tractant, ut de philosophia, de re publica similibusque.

XX. Quod non eo dico quia non illud quoque solutum habeat suos quosdam et forsitan difficiliores etiam pedes: neque enim aut hiare semper vocalibus aut destitui temporibus volunt sermo atque epistula, sed non fluunt nec cohaerent nec verba verbis trahunt, ut potius laxiora in his vincla quam nulla sint.

XXI. Nonnumquam in causis quoque minoribus decet eadem simplicitas, quae non nullis sed aliis utitur numeris, dissimulatque eos et tantum communit occultius.

XXII. At illa conexa series tris habet formas: incisa, quae commata dicuntur, membra, quae kola, periodon quae est vel ambitus vel circumductum vel continuatio vel conclusio. In omni porro compositione tria sunt genera necessaria: ordo, junctura, numerus.

XXIII. Primum igitur de ordine. Eius observatio in verbis est singulis et contextis (singula sunt quae asyndeta diximus). In his cavendum ne decrescat oratio, et fortiori subjungatur aliquid infirmius, ut sacrilego fur aut latroni petulans: augeri enim debent sententiae et insurgere, et optime Cicero "tu", inquit, "istis faucibus, istis lateribus, ista gladiatoria totius corporis firmitate": aliud enim maius alii supervenit. At si coepisset a toto corpore, non bene ad latera faucesque descenderet. Est et alius naturalis ordo, ut "viros ac feminas", "diem ac noctem", "ortum et occasum" dicas potius, quamquam et retrorsum.

XXIV. Quaedam ordine permutato fiunt supervacua, ut "fratres gemini": nam si "gemini" praecesserint, "fratres" addere non est necesse. Illa nimia quorundam fuit observatio, ut vocabula verbis, verba rursus adverbiis, nomina appositis et pronominibus essent priora: nam fit contra quoque frequenter non indecore.

XXV. Nec non et illud nimiae superstitionis, uti quaeque sint tempore, ea facere etiam ordine priora, non quin frequenter sit hoc melius, sed quia interim plus valent ante gesta ideoque levioribus superponenda sunt.

XXVI. Verbo sensum cludere multo, si compositio patiatur, optimum est: in verbis enim sermonis vis est. Si id asperum erit, cedet haec ratio numeris, ut fit apud summos Graecos Latinosque oratores frequentissime. Sine dubio erit omne quod non cludet hyperbaton, sed ipsum hoc inter tropos vel figuras, quae sunt virtutes, receptum est.

XXVII. Non enim ad pedes verba dimensa sunt, ideoque ex loco transferuntur in locum, ut jungantur quo congruunt maxime, sicut in structura saxorum rudium etiam ipsa enormitas invenit cui applicari et in quo possit insistere. Felicissimus tamen sermo est cui et rectus ordo et apta junctura et cum his numerus oportune cadens contigit.

XXVIII. Quaedam vero transgressiones et longae sunt nimis, ut superioribus diximus libris, et interim etiam compositione vitiosae, quae in hoc ipsum petuntur, ut exultent atque lasciviant, quales illae Maecenatis: "sole et aurora rubent plurima"; "inter sacra movit aqua fraxinos"; "ne exsequias quidem unus inter miserrimos viderem meas" (quod inter haec pessimum est, quia in re tristi ludit compositio).

XXIX. Saepe tamen est vehemens aliquis sensus in verbo, quod si in media parte sententiae latet, transire intentionem et obscurari circumiacentibus solet, in clausula positum assignatur auditori et infigitur, quale illud est Ciceronis: "ut tibi necesse esset in conspectu populi Romani vomere postridie".

XXX. Transfer hoc ultimum: minus valebit. Nam totius ductus hic est quasi mucro, ut per se foeda vomendi necessitas jam nihil ultra exspectantibus hanc quoque adiceret deformitatem, ut cibus teneri non posset postridie.

XXXI. Solebat Afer Domitius traicere in clausulas verba tantum asperandae compositionis gratia, et maxime in prohoemiis, ut pro Cloatilla: "gratias agam continuo", et pro Laelia: "eis utrisque apud te judicem periclitatur Laelia". Adeo refugit teneram delicatamque modulandi voluptatem ut currentibus per se numeris quod eos inhiberet [et] obiceret.

XXXII. Amphiboliam quoque fieri vitiosa locatione verborum nemo est qui nesciat. Haec arbitror, ut in brevi, de ordine fuisse dicenda: qui si vitiosus est, licet et vincta ac sit apte cadens oratio, tamen merito incomposita dicatur.

Iunctura sequitur. Est in verbis, incisis, membris, perihodis: omnia namque ista et virtutes et vitia in complexu habent.

XXXIII. Atque ut ordinem sequar, primum sunt quae imperitis quoque ad reprehensionem notabilia videntur, id est, quae commissis inter se verbis duobus ex ultima [fine] prioris ac prima sequentis syllaba deforme aliquod nomen efficiunt. tum vocalium concursus: quod cum accidit, hiat et intersistit et quasi laborat oratio. Pessime longae, quae easdem inter se litteras committunt, sonabunt; praecipuus tamen erit hiatus earum quae cavo aut patulo maxime ore efferuntur.

XXXIV. E planior littera est, i angustior, ideoque obscurius in his vitium. Minus peccabit qui longis breves subiciet, et adhuc qui praeponet longae brevem. Minima est in duabus brevibus offensio. Atque cum aliae subjunguntur aliis, proinde asperiores aut leviores erunt prout oris habitu simili aut diverso pronuntiabuntur.

XXXV. Non tamen id ut crimen ingens expavescendum est, ac nescio neglegentia in hoc an sollicitudo sit pejor. Inhibeat enim necesse est hic Metus impetum dicendi et a potioribus avertat. Quare ut neglegentiae est pars hoc pati, ita humilitatis ubique perhorrescere, nimiosque non immerito in hac cura putant omnis Isocraten secutos praecipueque Theopompum.

XXXVI. At Demosthenes et Cicero modice respexerunt ad hanc partem. Nam et coeuntes litterae, quae synaliphai dicuntur, etiam leviorem faciunt orationem quam si omnia verba suo fine cludantur, et nonnumquam hiulca etiam decent faciuntque ampliora quaedam, ut "pulchra oratione +acta oratio jactatae+", cum longae per se et velut opimae syllabae aliquid etiam medii temporis inter vocales quasi intersistatur assumunt.

XXXVII. Qua de re utar Ciceronis potissimum verbis. "Habet" inquit "ille tamquam hiatus et concursus vocalium molle quiddam et quod indicet non ingratam neglegentiam de re hominis magis quam de verbis laborantis".

Ceterum consonantes quoque, earumque praecipue quae sunt asperiores, in commissura verborum rixantur, ut s ultima cum x proxima, quarum tristior etiam si binae collidantur stridor est, ut "ars studiorum".

XXXVIII. Quae fuit causa et Servio sulpicio, ut dixi, subtrahendae s litterae quotiens ultima esset aliaque consonante susciperetur, quod reprehendit Luranius, Messala defendit. Nam neque Lucilium putat uti eadem ultima, cum dicit "Aeserninus fuit" et "dignus locoque", et Cicero in Oratore plures antiquorum tradit sic locutos.

XXXIX. Inde "belligerare", "pos meridiem" et illa Censoris Catonis "dicae" "faciae"que, m littera in e mollita. Quae in veteribus libris reperta mutare imperiti solent, et dum librariorum insectari volunt inscientiam, suam confitentur.

XL. Atqui eadem illa littera, quotiens ultima est et vocalem verbi sequentis ita contingit ut in eam transire possit, etiam si scribitur, tamen parum exprimitur, ut "multum ille" et "quantum erat", adeo ut paene cuiusdam novae litterae sonum reddat. Neque enim eximitur sed obscuratur, et tantum in hoc aliqua inter duas vocales velut nota est, ne ipsae coeant.

XLI. Videndum etiam ne syllaba verbi prioris ultima et prima sequentis +ide nec+: quod ne quis praecipi miretur, Ciceroni in epistulis excidit: "res mihi invisae visae sunt, Brute", et in carmine: "o fortunatam natam me consule Romam".

XLII. Etiam monosyllaba, si plura sunt, male continuabuntur, quia necesse est compositio multis clausulis concisa subsultet. Ideoque etiam brevium verborum ac nominum vitanda continuatio et ex diverso quoque longorum: affert enim quandam dicendi tarditatem. Illa quoque vitia sunt eiusdem loci, si cadentia similiter et desinentia et eodem modo declinata multa junguntur.

XLIII. Ne verba quidem verbis aut nomina nominibus similiaque his continuari decet, cum virtutes etiam ipsae taedium pariant nisi gratia varietatis adiutae.

XLIV. Membrorum incisorumque junctura non ea modo est observanda quae verborum, quamquam et in his extrema ac prima coeunt, sed plurimum refert compositionis quae quibus anteponas. Nam et "vomens frustis esculentis gremium suum et totum tribunal implevit" * et contra (nam frequentius utar isdem diversarum quoque rerum exemplis, quo sint magis familiaria) "saxa atque solitudines voci respondent, bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt" magis insurgebat si verteretur: nam plus est saxa quam bestias commoveri; vicit tamen compositionis decor. Sed transeamus ad numeros.

XLV. Omnis structura ac dimensio et copulatio vocum constat aut numeris (numeros rythmous accipi volo) aut metrois, id est dimensione quadam. Quod, etiam si constat utrumque pedibus, habet tamen non simplicem differentiam.

XLVI. Nam primum numeri spatio temporum constant, metra etiam ordine, ideoque alterum esse quantitatis videtur, alterum qualitatis. Rhythmos est aut par, ut dactylicus, una enim syllaba par est brevibus (est quidem vis eadem et aliis pedibus, sed nomen illud tenet:

XLVII. longam esse duorum temporum, brevem unius etiam pueri sciunt) aut sescuplex, ut paeanicus: is est ex longa et tribus brevibus (aut ex tribus brevibus) et longa (vel alio quoque modo, ut tempora tria ad duo relata sescuplum faciant) aut duplex, ut jambos (nam est ex brevi et longa) quique est ei contrarius.

XLVIII. sunt hi et metrici pedes, sed hoc interest, quod rhythmo indifferens dactylicusne ille priores habeat breves an sequentes: tempus enim solum metitur, ut a sublatione ad positionem idem spatii sit. Proinde alia [ad] dimensio versuum: pro dactylico poni non poterit anapaestos aut spondius, nec paean eadem ratione brevibus incipiet ac desinet.

XLIX. Neque solum alium pro alio pedem metrorum ratio non recipit, sed ne dactylum quidem aut forte spondium alterum pro altero. Itaque si quinque continuos dactylos, ut sunt in illo "panditur interea domus omnipotentis Olympi" confundas, solveris versum.

L. sunt et illa discrimina, quod rhythmis libera spatia, metris finita sunt, et his certae clausulae, illi quo modo coeperant currunt usque ad metabolen, id est transitum ad aliud rhythmi genus, et quod metrum in verbis modo, rhythmos etiam in corporis motu est.

LI. Inania quoque tempora rhythmi facilius accipient, quamquam haec et in metris accidunt. Maior tamen illic licentia est; ubi tempora [etiam animo] metiuntur et pedum et digitorum ictu, intervalla signant quibusdam notis, atque aestimant quot breves illud spatium habeat: inde tetrasemoe, pentasemoe, deinceps longiore sunt percussiones (nam semion tempus est unum).

LII. In compositione orationis certior et magis omnibus aperta servari debet dimensio. Est igitur in pedibus, et metricis quidem pedibus, qui adeo reperiuntur in oratione ut in ea frequenter non sentientibus nobis omnium generum excidant versus, et contra nihil quod est prorsa scriptum non redigi possit in quaedam versiculorum genera vel in membra, si in tam molestos incidimus grammaticos quam fuerunt qui lyricorum quorundam carmina in varias mensuras coegerunt.

LIII. At Cicero frequentissime dicit totum hoc constare numeris, ideoque reprehenditur a quibusdam tamquam orationem ad rhythmos alliget.

LIV. Nam sunt numeri rhythmoe, ut et ipse constituit et secuti eum Vergilius, cum dicit "numeros memini, si verba tenerem", et Horatius "numerisque fertur lege solutis".

LV. Invadunt ergo hanc inter ceteras vocem: "neque enim Demosthenis fulmina tantopere vibratura" dicit "nisi numeris contorta ferrentur": in quo si hoc sentit: "rhythmis contorta", dissentio. Nam rhythmi, ut dixi, neque finem habent certum nec ullam in contextu varietatem, sed qua coeperunt sublatione latione ac positione ad finem usque decurrunt: oratio non descendet ad crepitum digitorum.

LVI. Idque Cicero optime videt ac testatur frequenter se quod numerosum sit quaerere ut magis non arrhythmum, quod esset inscitum atque agreste, quam enrhythmum, quod poeticum est, esse compositionem velit: sicut etiam quos palaestritas esse nolumus, tamen esse nolumus eos qui dicuntur apalaestroe.

LVII. Veram ea quae efficitur e pedibus apta conclusio nomen aliquod desiderat. Quid sit igitur potius quam "numerus", sed oratorius numerus, ut enthymema rhetoricus syllogismus? Ego certe, ne in calumniam cadam, qua ne M. quidem tullius caruit, posco hoc mihi, ut, cum pro composito dixero numerum et ubicumque jam dixi, oratorium dicere intellegar.

LVIII. Conlocatio autem verba jam probata et electa et velut assignata sibi debet conectere: nam vel dure inter se commissa potiora sunt inutilibus. Tamen et eligere quaedam, dum ex iis quae idem significent atque idem valeant, permiserim, et adicere dum. non otiosa, et detrahere dum non necessaria, et figuris mutare [et] casus atque numeros, quorum varietas frequenter gratia compositionis asscita etiam suo nomine solet esse jucunda.

LIX. Etiam ubi aliud ratio, aliud consuetudo poscet, utrum volet sumat compositio, "vitavisse" vel "vitasse", "deprehendere" vel "deprendere". Coitus etiam syllabarum non negabo et quidquid sententiis aut elocutioni non nocebit.

LX. Praecipuum tamen in hoc opus est, scire quod quoque loco verborum maxime quadret. Atque is optime componet qui hoc non solum componendi gratia facit.

Ratio vero pedum in oratione est multo quam in versu difficilior: primum quod versus paucis continetur, oratio longiores habet saepe circumitus, deinde quod versus semper similis sibi est et una ratione decurrit, orationis compositio, nisi varia est, et offendit similitudine et in affectatione deprenditur.

LXI. Et in omni quidem corpore totoque, ut ita dixerim, tractu numerus insertus est: neque enim loqui possum nisi e syllabis brevibus ac longis, ex quibus pedes fiunt. Magis tamen et desideratur in clausulis et apparet, primum quia sensus omnis habet suum finem, poscitque naturale intervallum quo a sequentis initio dividatur, deinde quod aures continuam vocem secutae, ductaeque velut prono decurrentis orationis flumine, tum magis judicant cum ille impetus stetit et intuendi tempus dedit.

LXII. Non igitur durum sit neque abruptum quo animi velut respirant ac reficiuntur. Haec est sedes orationis, hoc auditor exspectat, hic laus omnis +declamat+. Proximam clausulis diligentiam postulant initia: nam et in haec intentus auditor est.

LXIII. Sed eorum facilior ratio est; non enim cohaerent aliis nec praecedentibus serviunt: exordium sumunt, +cum ea+ quamlibet sit enim composita ipsa, gratiam perdet si ad eam rupta via venerimus. Namque eo fit ut cum Demosthenis severa videatur compositio tois theois euchomai pasi cai pasais, et illa quae ab uno, quod sciam, Bruto minus probatur, ceteris placet kan mepo ballei mede toxevei, Ciceronem carpant in his "familiaris coeperat esse balneatori" et "non nimis dura archipiratae".

LXIV. Nam "balneatori" et "archipiratae" idem finis est qui pasi kai pasais et qui mede toxevei sed priora sunt severiora.

LXV. Est in eo quoque nonnihil, quod hic singulis verbis bini pedes continentur, quod etiam in carminibus est praemolle, nec solum ubi quinae, ut in his, syllabae nectuntur, "fortissima Tyndaridarum", sed etiam quaternae, cum versus cluditur "Appennino" et "armamentis" et "Orione".

LXVI. Quare hic quoque vitandum est ne plurium syllabarum [his] verbis utamur in fine.

Mediis quoque non ea modo cura sit, ut inter se cohaereant, sed ne pigra, ne longa sint, ne, quod nunc maxime vitium est, brevium contextu resultent ac sonum reddant paene puerilium crepitaculorum.

LXVII. Nam ut initia clausulaeque plurimum momenti habent, quotiens incipit sensus aut desinit, sic in mediis quoque sunt quidam conatus iique leviter insistunt, ut currentium pes, etiam si non moratur, tamen vestigium facit. Itaque non modo membra atque incisa bene incipere atque cludi decet, sed etiam in iis quae non dubie contexta sunt nec respiratione utuntur sunt illi vel occulti gradus.

LXVIII. Quis enim dubitet unum sensum in hoc et unum spiritum esse: "animadverti, judices, omnem accusatoris orationem in duas divisam esse partis"; tamen et duo prima verba et tria proxima et deinceps duo rursus ac tria suos quasi numeros habent: spiritum sustinemus +sic aput rimas aestimantur.+

LXIX. Hae particulae prout sunt graves acres, lentae celeres, remissae exsultantes, proinde id quod ex illis conficitur aut severum aut luxuriosum aut quadratum aut solutum erit.

LXX. Quaedam etiam clausulae sunt claudae atque pendentes si relinquantur, sed sequentibus suscipi ac sustineri solent, eoque facto vitium quod erat in fine continuatio emendat. "Non vult populus Romanus obsoletis criminibus accusari Verrem" durum si desinas: sed cum est continuatum his quae secuntur, quamquam natura ipsa divisa sunt: "nova postulat, inaudita desiderat", salvus est cursus.

LXXI. "Ut adeas, tantum dabis" male cluderet, nam et trimetri versus pars ultima est: excipit "ut tibi cibum vestitumque intro ferre liceat, tantum": praeceps adhuc firmatur ac sustinetur ultimo "nemo recusabat".

LXXII. Versum in oratione fieri multo foedissimum est totum, sed etiam in parte deforme, utique si pars posterior in clausula deprehendatur aut rursus prior in ingressu. Nam quod est contra saepe etiam decet, quia et cludit interim optime prima pars versus, dum intra paucas syllabas, praecipue senari atque octonari ("in Africa fuisse" initium senari est, primum pro Q. Ligario caput cludit;

LXXIII. "esse videatur", jam nimis frequens, octonarium inchoat: talia sunt Demosthenis pasi kai pasais, pasin hymin et totum paene principium) et ultima versuum initio conveniunt orationis:

LXXIV. "etsi vereor, judices", et "animadverti, judices". Sed initia initiis non convenient, ut T. Livius hexametri exordio coepit: "facturusne operae pretium sim" (nam ita editum est, [quod] melius quam quo modo emendatur), nec clausulae clausulis, ut Cicero:

LXXV. "quo me vertam nescio", qui trimetri finis est. Trimetrum et senarium promiscue dicere licet: sex enim pedes, tres percussiones habet. Peius cludit finis hexametri, ut Brutus in epistulis: "neque illi malunt habere tutores aut defensores, quamquam sciunt placuisse Catoni".

LXXVI. Illi minus sunt notabiles, quia hoc genus sermoni proximum est. Itaque et versus hic fere excidunt, quos Brutus ipso componendi durius studio saepissime facit, non raro Asinius, sed etiam Cicero nonnumquam, ut in principio statim orationis in L. Pisonem: "pro di immortales, qui hic illuxit dies?"

LXXVII. Non minore autem cura vitandum est quidquid est enrythmon, quale apud Sallustium: "falso queritur de natura sua". Quamvis enim vincta sit, tamen soluta videri debet oratio. Atqui Plato, diligentissimus compositionis, in Timaeo prima statim parte vitare ista non potuit.

LXXVIII. Nam et initium hexametri statim invenias, et anacreontion protinus colon efficies, et si velis trimetron, et quod duobus pedibus et parte penthemimeres a Graecis dicitur, et haec omnia in tribus versibus: et Thucydidi hyper hemisy Kares ephanesan ex mollissimo rhythmorum genere excidit.

LXXIX. Sed quia omnem oratoriam compositionem pedibus constare dixi, aliqua de his quoque: quorum nomina quia varie traduntur, constituendum est quo quemque appellemus. Equidem Ciceronem sequar (nam is eminentissimos Graecorum est secutus), excepto quod pes mihi tris syllabas non videtur excedere, quamquam ille paeane dochmioque, quorum prior in quattuor, secundus in quinque excurrit, utatur;

LXXX. nec tamen ipse dissimulat quibusdam numeros videri, non pedes, neque immerito: quidquid est enim supra tris syllabas, id est ex pluribus pedibus. Ergo cum constent quattuor pedes binis, octo ternis, spondion longis duabus, pyrrhichium, quem alii pariambum vocant, brevibus, jambum brevi longaque, huic contrarium e longa et brevi choreum, non ut alii trochaeum nominemus:

LXXXI. ex iis vero qui ternas syllabas habent dactylum longa duabusque brevibus, huic temporibus parem sed retro actum appellari constat anapaeston. Media inter longas brevis faciet amphimacron (sed frequentius eius nomen est creticus); longa inter brevis amphibrachys.

LXXXII. * huic adversus longis brevem praecedentibus palimbacchius erit. Tres breves trochaeum, quem tribrachyn dici volunt qui choreo trochaei nomen imponunt, tres longae molosson efficient.

LXXXIII. Horum pedum nullus non in orationem venit, sed quo quique sunt temporibus pleniores longisque syllabis magis stabiles, his graviorem faciunt orationem, breves celerem ac mobilem. Utrumque locis utile: nam et illud, ubi opus est velocitate, tardum et segne et hoc, ubi pondus exigitur, praeceps ac resultans merito damnetur.

LXXXIV. Sit in hoc quoque aliquid fortasse momenti, quod et longis longiores et brevibus sunt breviores syllabae: ut, quamvis neque plus duobus temporibus neque uno minus habere videantur ideoque in metris omnes breves omnesque longae inter se ipsae sint pares, lateat tamen nescio quid quod supersit aut desit. Nam versuum propria condicio est, ideoque in his quaedam etiam communes;

LXXXV. veritas vero qui patitur aeque brevem esse vel longam vocalem cum est sola quam cum eam consonantes una pluresve praecedunt? Certe in dimensione pedum syllaba quae est brevis, insequente alia vel brevi, quae tamen duas primas consonantes habeat, fit longa, ut "agrestem tenui musam":

LXXXVI. nam "a" brevis, "gres" brevis, faciet tamen longam a priorem. Dat igitur illi aliquid ex suo tempore; quo modo, nisi habet plus quam quae brevissima, qualis ipsa esset detractis consonantibus? Nunc unum tempus accommodat priori et unum accipit a sequente: ita duae natura breves positione sunt temporum quattuor.

LXXXVII. Miror autem in hac opinione doctissimos homines fuisse, ut alios pedes ita eligerent aliosque damnarent quasi ullus esset quem non sit necesse in oratione deprendi. Licet igitur paeana sequatur Ephorus, inventum a Thrasymacho, probatum ab Aristotele, dactylumque ut temperatos brevibus ac longis, fugiat * trochaeum, alterius tarditate nimia, alterius celeritate damnata, herous, qui est idem dactylus, Aristoteli amplior, jambus humilior videatur, trochaeum ut nimis currentem damnet eique cordacis nomen imponat, eademque dicant Theodectes ac Theophrastus, similia post eos Halicarnasseus Dionysius:

LXXXVIII. inrumpent etiam ad invitos, nec semper illis heroo aut paeane suo, quem quia versum raro facit maxime laudant, uti licebit.

LXXXIX. Ut sint tamen aliis alii crebriores non verba facient, quae neque augeri nec minui nec sicuti modulatione produci aut corripi possunt, sed transmutatio et collocatio;

XC. plerique enim ex commissuris eorum vel divisione fiunt pedes. Quo fit ut isdem verbis alii atque alii versus fiant, ut memini quendam non ignobilem poetam talis exarasse: "astra tenet caelum, mare classes, area messem". Hic retrorsum fit sotadeus, itemque sotadeus [adiu] retro trimetros: "caput exseruit mobile pinus repetita".

XCI. Miscendi ergo sunt, curandumque ut sint plures qui placent et circumfusi bonis deteriores lateant. Nec vero in litteris syllabisque natura mutatur, sed refert quae cum quaque optime coeat. Plurimum igitur auctoritatis, ut dixi, et ponderis habent longae, celeritatis breves: quae si miscentur quibusdam longis, currunt, si continuantur, exsultant.

XCII. Acres quae ex brevibus ad longas insurgunt, leviores quae a longis in breves descendunt. Optime incipitur a longis, recte aliquando a brevibus, ut "novum crimen": levius a duabus, ut "animadverti, judices", sed hoc pro Cluentio recte quia initium eius partitionis simile est, quae celeritate gaudet.

XCIII. Clausula quoque e longis firmissima est, sed venit et in breves, quamvis habeatur indifferens ultima. Neque enim ego ignoro in fine pro longa accipi brevem, quia videtur aliquid vacantis temporis ex eo quod insequitur accedere: aures tamen consulens meas intellego multum referre verene longa sit quae cludit an pro longa. Neque enim tam plenum est "dicere incipientem timere" quam illud "ausus est confiteri": atqui si nihil refert brevis an longa sit ultima, idem pes erit, verum nescio quo modo sedebit hoc, illud subsistet.

XCIV. Quo moti quidam longae ultimae tria tempora dederunt, ut illud tempus quod brevis e loco accipit huic quoque accederet. Nec solum refert quis cludat pes, sed cludentem quis antecedat.

XCV. Retrorsum autem neque plus tribus, iique si non ternas syllabas habebunt, repetendi erunt (absit tam poetica observatio) neque minus duobus (alioqui pes erit, non numerus). Potest tamen vel unus esse, dichoreus si unus est, qui constat e duobus choreis, itemque paean, qui est ex choreo et pyrrhichio (quem aptum initiis putant), vel contra, qui est ex tribus brevibus et longa, cui clausulam assignant:

XCVI. de quibus fere duobus scriptores huius artis locuntur, alii omnes +ut quocumque sint quoque+ temporum quod ad rationem pertineat paeanas appellant.

XCVII. Est et dochmius, qui fit ex bacchio et jambo vel jambo et cretico, stabilis in clausulis et severus. Spondius quoque, quo plurimum est Demosthenes usus, non eodem modo semper [prae] se habet: optime praecedet eum creticus, ut in hoc: "de qua ego nihil dicam nisi depellendi criminis causa". Non nihil est, quod supra dixi multum referre, unone verbo sint duo pedes comprehensi an uterque liber. Sic enim fit forte "criminis causa", more "archipiratae", mollius si tribrachys praecedat, "facilitates", "temeritates".

XCVIII. Est enim quoddam ipsa divisione verborum latens tempus, ut in pentametri medio spondio, qui nisi alterius verbi fine, alterius initio constat, versum non efficit. Potest, etiam si minus bene, praeponi anapaestos: "muliere non solum nobili verum etiam nota".

XCIX. cum anapaestos et creticus, jambus quoque, qui est utroque syllaba minor: praecedet enim tres longas brevis. Sed et spondius jambo recte praeponitur: "isdem in armis fui". cum spondius, et bacchius: sic enim fiet ultimus dochmius: "in armis fui".

C. Ex iis quae supra probavi apparet molosson quoque clausulae convenire, dum habeat ex quocumque pede ante se brevem: "illud scimus, ubicumque sunt esse pro nobis".

CI. Minus gravis erit spondius, praecedentibus +et pyrrhichio,+ ut "judicii Iuniani", et adhuc peius priore paeane, ut "Brute dubitavi", nisi potius hos esse volumus dactylum et bacchium. duo spondii non fere se jungi patiuntur, quae in versu quoque notabilis clausula est, ni cum id fieri potest ex tribus quasi membris: "cur de perfugis nostris copias comparat is contra nos?" - una syllaba, duabus, una. CII. Ne dactylus quidem spondio bene praeponitur, quia finem versus damnamus in fine orationis. Bacchius et cludit et sibi jungitur: "venenum timeres", vel choreum et spondium ante se amat: "ut venenum timeres". Contrarius quoque qui est cludet, nisi si ultimam syllabam longam esse volumus, optimeque habebit ante se molosson: "civis Romanus sum", aut bacchium: "quod hic potest nos possemus". CIII. Sed verius erit cludere choreum praecedente spondio, nam hic potius est numerus: "nos possemus" et "Romanus sum". Cludet et dichoreus, id est idem pes sibi ipse jungetur, quo Asiani sunt usi plurimum; cuius exemplum Cicero ponit: "patris dictum sapiens temeritas fili comprobavit". CIV. Accipiet ante se choreus et pyrrhichium: "omnis prope cives virtute gloria dignitate superabat". Cludet et dactylus, nisi eum observatio ultimae creticum facit: "muliercula nixus in litore". Habebit ante se bene creticum et jambum, spondium male, peius choreum. Cludit amphibrachys: CV. "Q. Ligarium in Africa fuisse", si non eum malumus esse bacchium. Non optimus est trochaeus, si ulla est ultima brevis, quod certe sit necesse est: alioqui quo modo cludet, qui placet plerisque, dichoreus? Illa observatione ex trochaeo fit anapaestos. CVI. Idem trochaeus praecedente longa fit paean, quale est "si potero" et "dixit hoc Cicero", "obstat invidia". Sed hunc initiis dederunt. Cludet et pyrrhichius choreo praecedente, nam sic paean est. Sed omnes hi qui in breves excidunt minus erunt stabiles nec alibi fere satis apti quam ubi cursus orationis exigitur et clausulis non intersistitur. CVII. Creticus et initiis optimus: "quod precatus a dis immortalibus sum", et clausulis: "in conspectu populi Romani vomere postridie". Apparet vero quam bene eum praecedant vel anapaestos vel ille qui videtur fini aptior paean. Sed et se ipse sequitur: "servare quam plurimos". Sic melius quam choreo praecedente: "quis non turpe duceret?" (si ultima brevis pro longa sit: sed fingamus sic: "non turpe duceres".) CVIII. Sed hic est illud inane quod dixi: paulum enim morae damus inter ultimum atque proximum verbum, et "turpe" illud intervallo quodam producimus: alioqui sit exsultantissimum et trimetri finis: "quis non turpe duceret?" sicut illud "ore excipere liceret" si jungas lascivi carminis est, sed interpunctis quibusdam et tribus quasi initiis fit plenum auctoritatis. CIX. Nec ego, cum praecedentis pedes posui, legem dedi ne alii essent, sed quid fere accideret, quid in praesentia videretur optimum ostendi. Qui non optime est sibi junctus anapaestos, ut qui sit pentametri finis vel rhythmos qui nomen ab eo traxit: "nam ubi libido dominatur, innocentiae leve praesidium est" (nam synaliphe facit ut duae ultimae syllabae pro una sonent), melior fiet praecedente spondio vel bacchio, ut si idem mutes "leve innocentiae praesidium est". CX. Non me capit, ut a magnis viris dissentiam, paean qui est ex tribus brevibus et longa (nam est et ipse una plus brevi anapaestos): "facilitas" et "agilitas". Qui quid ita placuerit his non video, nisi quod illum fere probaverunt quibus loquendi magis quam orandi studium fuit. CXI. Nam et ante se brevibus gaudet pyrrhichio vel choreo: "mea facilitas", "nostra facilitas", ac praecedente spondio tamen plane finis est trimetri, cum sit per se quoque. Ei contrarius principiis merito laudatur: nam et primam stabilem et tres celeres habet. Tamen hoc quoque meliores alios puto.

CXII. Totus vero hic locus non ideo tractatur a nobis ut oratio, quae ferri debet ac fluere, dimetiendis pedibus ac perpendendis syllabis consenescat; nam id cum miseri, tum in minimis occupati est: neque enim qui se totum in hac cura consumpserit potioribus vacabit, si quidem relicto rerum pondere ac nitore contempto "tesserulas" " ut ait Lucilius, struet et vermiculate inter se lexis committet. CXIII. Nonne ergo refrigeretur sic calor et impetus pereat, ut equorum cursum delicati minutis passibus frangunt? CXIV. Quasi vero fecerint sint in compositione deprensi, sicut poema nemo dubitaverit spiritu quodam initio fusum et aurium mensura et similiter decurrentium spatiorum observatione esse generatum, mox in eo repertos pedes. Satis igitur in hoc nos componet multa scribendi exercitatio, ut ex tempore etiam similia fundamus. CXV. Neque vero tam sunt intuendi pedes quam universa comprensio, ut versum facientes totum illum decursum, non sex vel quinque partes ex quibus constat versus, aspiciunt: ante enim carmen ortum est quam observatio carminis, ideoque illud "Fauni vatesque canebant". CXVI. Ergo quem in poemate locum habet versificatio, eum in oratione compositio.

Optime autem de illa judicant aures, quae plena sentiunt et parum expleta desiderant, et fragosis offenduntur, levibus mulcentur, [et] contortis excitantur, et stabilia probant, clauda deprendunt, redundantia ac nimia fastidiunt. Ideoque docti rationem componendi intellegunt, etiam indocti voluptatem. Quaedam vero tradi arte non possunt. CXVII. Mutandus est casus si durius is quo coeperamus feratur: num in quem transeamus ex quo praecipi potest? Figura laboranti compositioni variata saepe succurrit, quae cum orationis, tum etiam sententiae: num praescriptum eius rei unum est? Occasionibus utendum et cum re praesenti deliberandum est. CXVIII. Jam vero spatia ipsa, quae in hac quidem parte plurimum valent, quod possunt nisi aurium habere judicium? cur alia paucioribus verbis satis plena vel nimium, alia pluribus brevia et abscisa sint? cur in circumductionibus, etiam cum sensus finitus est, aliquid tamen loci vacare videatur? "Neminem vestrum ignorare arbitror, judices, hunc per hosce dies sermonem vulgi atque hanc opinionem populi Romani fuisse". CXIX. cur "hosce" potius quam "hos"? Neque enim erat asperum. Rationem fortasse non reddam, sentiam esse melius. cur non satis sit "sermonem vulgi fuisse"? Compositio enim patiebatur: ignorabo, sed ut audio hoc, animus accipit plenum sine hac geminatione non esse: CXX. ad sensus igitur referenda sunt. Nequis satis forte, quid severum, quid jucundum sit intellegent; facient quidem natura duce melius quam arte, sed naturae ipsi ars inerit.

CXXI. Illud prorsus oratoris, scire ubi quoque genere compositionis sit utendum. Ea duplex observatio est: altera quae ad pedes refertur, altera quae ad comprensiones quae efficiuntur e pedibus. CXXII. Ac de his prius. Diximus igitur esse incisa membra circumitus. Incisum, quantum mea fert opinio, erit sensus non expleto numero conclusus, plerisque pars membri. Tale est enim quo Cicero utitur: "Domus tibi deerat? At habebas. Pecunia superabat? At egebas". Fiunt autem etiam singulis verbis incisa: "diximus, testes dare volumus": incisum est "diximus". CXXIII. Membrum autem est sensus numeris conclusus, sed a toto corpore abruptus et per se nihil efficiens. "O callidos homines" perfectum est, sed remotum a ceteris vim non habet, ut per se manus et pes et caput: "o rem excogitatam". Quando ergo incipit corpus esse? cum venit extrema conclusio: "quem quasi nostrum fefellit id vos ita esse facturos?" Quam Cicero brevissimam putat. Itaque fere incisa et [in] membra mutila sunt et conclusionem utique desiderant. CXXIV. Perihodo plurima nomina dat Cicero: ambitum, circumitum, comprensionem, continuationem, circumscriptionem. Genera eius duo sunt: alterum simplex, cum sensus unus longiore ambitu circumducitur, alterum quod constat membris et incisis, quod plures sensus habet: "aderat janitor carceris, [et] carnifex praetoris" reliqua. CXXV. Habet perihodos membra minime duo; medius numerus videtur quattuor, sed recipit frequenter et plura. Modus eius a Cicerone aut quattuor senariis versibus aut ipsius spiritus modo terminatur. Praestare debet ut sensum concludat: sit aperta, ut intellegi possit, non immodica, ut memoria contineri. Membrum longius justo tardum, brevius instabile est. CXXVI. Ubicumque acriter erit et instanter et pugnaciter dicendum membratim caesimque dicemus: nam hoc in oratione plurimum valet; adeoque rebus accommodanda compositio ut asperis asperos etiam numeros adhiberi oporteat et cum dicente aeque audientem inhorrescere. CXXVII. Membratim plerumque narrabimus, aut ipsas perihodos maioribus intervallis et velut laxioribus nodis resolvemus, exceptis quae non docendi gratia sed ornandi narrantur, ut in Verrem Proserpinae raptus: hic enim lenis et fluens contextus decet. CXXVIII. Perihodos apta prohoemiis maiorum causarum, ubi sollicitudine commendatione miseratione res eget, item communibus locis et in omni amplificatione, sed poscitur tum austera si accuses, tum fusa si laudes. Multum et in epilogis pollet. CXXIX. Totum autem hoc adhibendum est, quod sit amplius compositionis genus, cum judex non solum rem tenet, sed etiam captus est oratione et se credit actori et voluptate jam ducitur. Historia non tam finitos numeros quam orbem quendam contextumque desiderat. Namque omnia eius membra conexa sunt, +et quoniam lubrica est ac fluit+, ut homines, qui manibus invicem apprehensis gradum firmant, continent et continentur. CXXX. Demonstrativum genus omne fusiores habet liberioresque numeros, judiciale et contionale ut materia varium est, sic etiam ipsa collocatione verborum.

Vbi jam nobis pars ex duabus quas modo fecimus secunda tractanda est. Nam quis dubitat alia lenius alia concitatius, alia sublimius alia pugnacius, alia ornatius alia gracilius esse dicenda: CXXXI. gravibus, sublimibus, ornatis longas magis syllabas convenire, ita ut lenia spatium, sublimia et ornata claritatem quoque vocalium poscant? his contraria magis gaudere brevibus, argumenta partitiones jocos et quidquid est sermoni magis simile? CXXXII. Itaque componemus prooemium varie atque ut sensus eius postulabit. Neque enim accesserim Celso, qui unam quandam huic parti formam dedit et optimam compositionem esse prohoemii ut est apud Asinium dixit: "si, Caesar, ex omnibus mortalibus qui sunt ac fuerunt posset huic causae disceptator legi, non quisquam te potius optandus nobis fuit": CXXXIII. non quia negem hoc +aut+ bene esse compositum, sed quia legem hanc esse componendi in omnibus principiis recusem. Nam judicis animus varie praeparatur: tum miserabiles esse volumus, tum modesti, tum acres, tum graves, tum blandi, tum flectere, tum ad diligentiam hortari. Haec ut sunt diversa natura, ita dissimilem componendi quoque rationem desiderant. An similibus Cicero usus est numeris in exordio pro Milone, pro Cluentio, pro Ligario? CXXXIV. Narratio fere tardiores atque, ut sic dixerim, modestiores desiderat pedes ex omnibus maxime mixtos. Nam et verbis, ut saepius pressa est, ita interim insurgit, sed docere et infigere animis res semper cupit? quod minime festinantium opus est: ac mihi videatur tota narratio constare longioribus membris, brevioribus perihodis. CXXXV. Argumenta acria et citata pedibus quoque ad hanc naturam commodatis utentur, non +dum ita ut+ trochaeis (quae celeria quidem sed sine viribus sunt), verum iis qui sunt brevibus longisque non tamen plures longas quam brevis habent. CXXXVI. Jam illa sublimia spatiosas clarasque voces habent; amant amplitudinem dactyli quoque ac paeanis, etiam si maiore ex parte syllabis brevibus, temporibus tamen satis plenI. Aspera contra jambis maxime concitantur, non solum quod sunt e duabus modo syllabis eoque frequentiorem quasi pulsum habent, quae res lenitati contraria est, sed etiam quod omnibus pedibus insurgunt et a brevibus in longas nituntur et crescunt, ideoque meliores choreis, qui ab longis in breves cadunt. CXXXVII. Summissa, qualia in epilogis sunt, lentas et ipsa, sed minus exclamantis exigunt.

Vult esse Celsus aliquam et +superiorem+ compositionem, quam equidem si scirem non docerem: sed sit necesse est tarda et supina; verum nisi ex verbis atque sententiis per se si id quaeritur, satis odiosa esse non poterit.

CXXXVIII. Denique, ut semel finiam, sic fere componendum quo modo pronuntiandum erit. An non in prohoemiis plerumque summissi, nisi cum in accusatione concitandus est judex aut aliqua indignatione complendus, in narratione pleni atque expressi, in argumentis citati atque ipso etiam motu celeres sumus, [ut] in locis ac descriptionibus fusi ac fluentes, in epilogis plerumque dejecti et infracti? CXXXIX. Atqui corporis quoque motus sua quaedam habet tempora, et ad signandos pedes non minus saltationi quam modulationibus adhibetur musica ratio numerorum. Quid? non vox et gestus accommodatur naturae ipsarum de quibus dicimus rerum? Quo minus id mirere in pedibus orationis, cum debeant sublimia ingredi, lenia duci, acria currere, delicata fluere. CXL. Itaque +tragoediae ubi recesset affectatus etiam tumor rerum et+ spondiis atque jambis maxime continetur: "en impero Argis, sceptra mihi liquit Pelops". At ille comicus aeque senarius, quem trochaicum vocant, pluribus choreis, qui trochaei ab aliis dicuntur, pyrrhichiisque decurrit, sed quantum accipit celeritatis, tantum gravitatis tatis amittit: CXLI. "quid igitur faciam? non eam ne nunc quidem?" Aspera vero et maledica, ut dixi, etiam in carmine jambis grassantur: "quis hoc potest videre, quis potest pati, nisi impudicus et vorax et aleo?" CXLII. In universum autem, si sit necesse, duram potius atque asperam compositionem malim esse quam effeminatam et enervem, qualis apud multos, et cotidie magis, lascivissimis syntonorum modis saltat. Ac ne tam bona quidem ulla erit ut debeat esse continua et in eosdem semper pedes ire. CXLIII. Nam et versificandi genus est unam legem omnibus sermonibus dare, et id cum manifestae affectationis est, cuius rei maxime cavenda suspicio est, tum etiam taedium ex similitudine ac satietatem creat, quoque est dulcius, magis perdit +atque+ et fidem et affectus motusque omnis qui est in hac cura deprensus, nec potest ei credere aut propter eum dolere et irasci judex cui putat hoc vacare. CXLIV. Ideoque interim quaedam quasi solvenda de industria sunt, et quidem illa maximi laboris, ne laborata videantur. Sed neque longioribus quam oportet hyperbatis compositioni serviamus, ne quae eius rei gratia fecerimus propter eam fecisse videamur, et certe nullum aptum atque idoneum verbum permutemus gratia levitatis. CXLV. Neque enim ullum erit tam difficile quod non commode inseri possit, nisi quod in evitandis eius modi verbis non decorem compositionis quaerimus, sed facilitatem. Non tamen mirabor Latinos magis indulsisse compositioni quam Atticos, quo minus in verbis habeant venustatis et gratiae, nec vitium duxerim si Cicero a Demosthene paulum in hac parte descivit. CXLVI. Sed quae sit differentia nostri Graecique sermonis explicabit summus liber.

Compositio (nam finem imponere egresso destinatum modum volumini festino) debet esse honesta jucunda varia. CXLVII. Eius tres partes: ordo conjunctio numerus. Ratio in adjectione detractione mutatione: usus pro natura rerum quas dicimus: cura ita magna ut sentiendi atque eloquendi prior sit: dissimulatio(隠すこと) curae praecipua, ut numeri sponte fluxisse [arcessisse], non arcessiti et coacti esse videantur.