オウィディウス祭暦

オウィディウス『祭暦』
Ovidius Fasti

P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER PRIMVS
『祭暦』第一巻

Tempora cum causis(縁起) Latium(ローマの) digesta(区切った時間＝暦) per annum(一年)
　lapsaque sub terras ortaque signa(星座) canam.

われはローマの年に順に並べられし月日とそのいわれ、そして大地の下に沈む星座と昇る星座を歌わん。

excipe pacato, Caesar Germanice, vultu
　hoc opus et timidae derige navis iter;

ゲルマニクス・カエサル(皇帝ティベリウスの養子)よ、穏やかな面持ちでこの作品を受け取り、臆病なわが船の航路を導きたまえ。

officioque(忠誠), levem non aversatus(退ける) honorem,　　　5
　en(見よ) tibi devoto(捧げた) numine dexter(幸先よく) ades(命).

汝はささやかなる敬意から目を背けることなかれ。見よ、神のごとき汝に捧げしこのオマージュに、祝福と支援を与えたまえ。

sacra recognosces(未) annalibus(>annales) eruta(掘り出した) priscis
　et quo sit merito(副) quaeque notata(しるす) dies.

汝は古き記録から掘りおこされし祭礼をあらためて読み取り、それぞれの日が印を付けられた相応しい理由を知るだろう。

invenies illic et festa domestica vobis;
　saepe tibi pater est, saepe legendus(読む) avus(祖父),　　　10

そこに汝は自らの家の祭りをも見いだすだろう。しばしば汝の父親と汝の祖父のことを読むだろう。

quaeque(praemia) ferunt illi, pictos signantia(記す) fastos(暦),
　tu quoque cum Druso praemia(栄誉) fratre feres.

彼らが身につけ、暦(こよみ)に色づけされている栄光を、弟ドゥルススとともに、汝も身にまとわん。

Caesaris arma canant alii: nos Caesaris aras
　et quoscumque sacris addidit ille dies.

カエサルの戦争はほかの者に歌わせるがよい。我はカエサルの祭壇と、彼が祭日に付け加えし日々を歌わん。

adnue(認める) conanti(mihi) per laudes ire(列挙する) tuorum(家族)　　　15
　deque meo pavidos excute(追い払う) corde metus.

汝の一族の名誉を列挙せんとする我に、汝は祝福を与えたまえ。しかして、わが心から小心な怯えを取りのけたまえ。

da mihi te placidum(優しい), dederis(>dedo未) in carmina vires:
　ingenium vultu statque caditque tuo.

汝、われに優しく接したまえ。さすれば、わが歌に力を与えることあらん。汝の顔色ひとつにて、わが才能は引き立つこともすたれることもあればなり。

pagina judicium docti(博識の) subitura(被る) movetur
　principis(王子), ut Clario missa legenda deo.　　　20

わがページは、学識ある王子(ゲルマニクス)によりて評価されることに震えてあり。あたかもクラロスのアポロのもとに送られ読まれんとするかのごとし。

quae sit enim culti facundia(雄弁) sensimus oris(口),
　civica pro trepidis cum tulit arma reis(被告).

汝が不安な被告のため市民の武器を手に取りしときの汝の洗練されし弁舌の力を我らは知れり。

scimus et, ad nostras cum se tulit impetus(情熱) artes,
　ingenii currant flumina quanta tui.

しかして汝の情熱が詩に向かうとき、汝の天才の流れがいかばかり豊かなるかを我らは知れり。

si licet et fas est, vates rege(導く) vatis habenas(手綱),　　　25
　auspice(指導) te felix totus ut annus eat.

もし許されることあらば、詩人の汝が詩人の我を導きたまえ。さすれば、汝の加護のもと幸多き一年とならん。

Tempora(暦) digereret(整える) cum conditor Urbis, in anno
　constituit(定める) menses quinque(5) bis esse suo.

さて、ローマの創始者が暦(こよみ)を作りしとき、彼は一年(ひととせ)を十か月としぬ。

scilicet arma magis quam sidera, Romule, noras(>nosco),
　curaque finitimos(隣国) vincere maior erat.　　　30

ロムルスよ、汝は星よりも戦(いくさ)につきて詳しく、隣国の征服が主なる願いなりき。

est tamen et ratio, Caesar, quae moverit(完接) illum,
　erroremque suum quo tueatur(彼が自分の誤りを弁明できる理由), habet.

しかし、カエサルよ、彼には彼の考えありて、誤りを正当化する理由がありぬ。

quod satis(必要な) est, utero(子宮) matris dum prodeat(出る) infans,
　hoc(←quod) anno statuit(判断した) temporis esse satis;

彼は、母親の胎内から子の生まれ出づるまでに必要なる期間を一年とすれば十分だと考えぬ。

per totidem menses a funere(葬儀) conjugis(夫) uxor　　　35
　sustinet in vidua(夫のいない) tristia signa domo.

妻は夫の葬儀ののち、同じく十カ月間、家で未亡人として喪に服す。

haec igitur vidit trabeati(紫の礼服を着た) cura Quirini(＝ロムルス),
　cum rudibus(素朴な) populis annua(一年の) jura daret.

紫の礼服を着たるロムルスは素朴なる国民のために一年をかく定めしとき、これらのことを思いてあり。

Martis erat primus mensis, Venerisque secundus;
　haec generis princeps(創設者), ipsius ille pater:　　　40

マルスの月が最初の月、ウェヌス(Aphrodite→April)の月が二番目なりき。マルスはロムルスの父、ウェヌスは民族の祖にてあり。

tertius a senibus, juvenum de nomine quartus,
　quae sequitur, numero turba notata fuit.

三番目の月(Majus)は元老たちよりその名が付けられ、四番目の月(Junius)は若者たちより付けられ、残りは番号が付けられぬ。

at Numa nec Janum nec avitas(祖先の) praeterit(無視する) umbras,
　mensibus antiquis praeposuitque duos.

されども、ヌマはヤヌス神と祖先の霊(清めの月February)をないがしろにせず、したがいて、古い月の並びの前に二つの月を付け加えぬ。

Ne tamen ignores variorum jura dierum,　　　45
　non habet officii(部分属) Lucifer(明けの明星) omnis idem(中).

されど、さまざまな日々の決まり事を知らざることなきよう言えば、日々の務めは日々異なりてあり。

ille nefastus erit, per quem tria verba silentur:
　fastus erit, per quem lege licebit agi.

法務官が三つの言葉(do dico addico)を話してはならぬ日は休廷日(以下でNで示される)、法による審議が開かるる日は開廷日(以下でFで示される)なり。

nec toto perstare(変らない) die sua jura putaris:
　qui jam fastus erit, mane(朝) nefastus erat;　　　50

また、一日中その決まり事が続くと思うべからず。今は開廷してありても、朝は休廷してありたりすればなり(訳注)。

訳注以下でENで示される

nam simul exta deo data sunt, licet omnia fari,
　verbaque honoratus libera praetor habet.

犠牲が捧げらるれば全てが許され、法務官の地位にてある人は自由に発言せらるなり。

est quoque, quo populum jus est includere(閉じこめる) saeptis(囲い);
　est quoque, qui nono semper ab orbe redit.

民衆を投票のため仕切りの中に閉じ込める決まりある日(訳注1)あるて、九日周期で繰り返さるる市場の日もあり(訳注2)。

訳注1 以下でCで示される。
訳注2 ヌンディヌム＝八曜日制、以下でAからHで示される。

vindicat(要求する) Ausonias(イタリア) Junonis cura(崇拝) Kalendas;　　　55
　Idibus alba Jovi grandior agna(子羊) cadit;

イタリアの新月の日(カレンダエ)にはユノーの礼拝が行われ、満月の日(イドゥス)には大いなる白き子羊がユピテルに捧げらる。

Nonarum(ノーナエ) tutela(守護) deo caret. omnibus istis
　(ne fallare cave) proximus ater(不吉な) erit.

半月の日(ノーナエ)には守護神なし。これら三つの日の(間違うなかれ)翌日は不吉な日なり。

omen ab eventu est: illis nam Roma diebus
　damna(損害) sub averso(敵の) tristia(中) Marte(戦争) tulit.　　　 60

不吉は過去の出来事に由来す。それらの日にローマは軍事的敗北で大きな損失を被れり。

haec mihi dicta semel, totis haerentia fastis,
　ne seriem rerum scindere cogar, erunt.

暦全体に当てはまるるこれらのことはここで一度触れおけば、出来事のつながりを中断する必要なくなるべし。

1/1. A(八曜日の最初、二日はB、三日はC…) : K(＝Kalendae) : JAN(一月) : F(開廷日)

一月一日第一曜日開廷日

Ecce tibi faustum(幸先のよい), Germanice, nuntiat annum
　inque meo primum carmine Janus adest.

見よ、ゲルマニクスよ、ヤヌスの神は汝に幸多き年を告げんため、わが歌の最初にましまする。

Jane biceps, anni tacite labentis origo,　　　65
　solus de superis(神々) qui tua terga vides,

双頭の神ヤヌスよ、静かに流るる年の源よ、後ろを見らるる唯一の神よ、

dexter ades ducibus, quorum secura(確かな) labore
　otia terra ferax(実り豊かな), otia pontus habet:

肥沃な大地と海に苦心して平和をもたらす我らの指導者たちに、御恵みを垂れたまえ。

dexter ades patribusque tuis populoque Quirini,
　et resera(開け) nutu candida templa tuo.　　　70

汝の元老たちとロムルスの民に御恵みを垂れ、汝の頷きによりて我らの白き神殿の扉を開きたまえ。

prospera lux oritur: linguis animisque favete;
　nunc dicenda bona sunt bona verba die.

幸多き日は明けぬ。心と言葉には慎みを持て。この幸多き日には幸先よい言葉を発すべし。

lite vacent(接免れる) aures, insanaque protinus(直ちに) absint
　jurgia(口論): differ(命) opus(活動), livida turba(群衆), tuum.

我らの耳を訴訟から解放し、狂える論争を今すぐ遠ざけよ。悪意ある群衆よ、争いごとはあとにせよ。

cernis odoratis ut luceat ignibus aether,　　　75
　et sonet accensis spica(穂) Cilissa(サフラン) focis?

大気はよき香りの火できらめき、サフランが火のついた炉で音を立ててあり。

flamma nitore(輝き) suo templorum verberat(打つ) aurum(金),
　et tremulum(震える) summa(奪) spargit(撒き散らす) in aede(女) jubar(中光).

炎は黄金の神殿に反射し、神殿の天井に揺らめく光を広げぬ。

vestibus intactis Tarpeias(＝カピトリウム) itur in arces,
　et populus festo concolor(同色) ipse suo est,　　　80

まっさらな衣の一行がカピトリウムの丘に向かい、民衆は祭りの色を身にまといてあり。

jamque novi praeeunt fasces, nova purpura fulget,
　et nova conspicuum(目を引く) pondera sentit ebur.

新たな束桿が先導し、新たな紫色がまぶしく輝き、真白き象牙の椅子は新たな重みを感じてあり。

colla(首) rudes(訓練してない) operum(仕事) praebent ferienda(殺す) juvenci(雄牛),
　quos aluit campis herba Falisca suis.

ファレリー平原の草を食む苦役を知らぬ牛が、首を斧に差し出している。

Juppiter arce sua totum cum spectet in orbem,　　　85
　nil nisi Romanum, quod tueatur(見る), habet.

ユピテルは己が城砦から全世界を眺めるとき、そこに見るものでローマのものでなきものなし。

salve, laeta(幸せな) dies, meliorque revertere(命) semper,
　a populo rerum(世界) digna potente coli(祝う).

ごきげんよう、幸多き日よ。しかしていつも、さらに幸せなる日となりて戻りきたるがよい。世界を支配する民が祝うにふさわしく。

Quem tamen esse deum te dicam, Jane biformis?
　nam tibi par nullum Graecia numen habet.　　　90

しかるに、二つの顔もつヤヌスよ、汝は何たる神ぞ。ギリシアには汝のごとき神はなし。

ede(命公表) simul causam, cur de caelestibus(神) unus,
　sitque quod a tergo, sitque quod ante, vides.

さらに、神々のなか汝のみ後ろと前の両方を見るわけを明らかにせよ。

haec ego cum sumptis agitarem(熟考) mente tabellis(書字板),
　lucidior visa est, quam fuit ante, domus.

筆記具を手に取り、われはこれらの疑問を頭のなか思いてありぬとき、家の中がそれまでより明るくなりき。

tum sacer ancipiti mirandus(驚くべき) imagine Janus　　　95
　bina(二つの) repens(突然) oculis obtulit(offero現す) ora meis.

そのとき、聖なるヤヌスが、その双頭の驚くべき姿して、突然、わが目のまえに一対の顔を現しぬ。

extimui sensique metu riguisse(逆立つ) capillos,
　et gelidum subito frigore pectus erat.

われは恐れおののき、恐怖のあまり髪の毛が逆立ちたる気持ちせり。わが心臓は突然の寒さに凍てつきぬ。

ille tenens baculum(杖) dextra clavemque(鍵) sinistra
　edidit hos nobis ore priore sonos(言葉):　　　100

神は右手に杖を左手に鍵を持ち、正面の顔からわれにかく言えり。

'disce metu posito, vates operose(苦労して) dierum,
　quod petis, et voces percipe(掴む) mente meas.

「勤勉な暦の詩人よ、恐れを捨て、汝が求めるものを学べ。われの言葉を心して聞け。

me Chaos antiqui (nam sum res prisca(古い)) vocabant:
　aspice(見る) quam longi temporis acta canam.

我は原始的な存在ゆえに、古代の人は我をカオスと呼びてありしが、我がいかに遠き時代の歴史を歌いてあるかを見よ。

lucidus hic aer et quae tria corpora restant,　　　105
　ignis, aquae, tellus, unus acervus(堆積) erat.

この明るき大気と、火、水、土という残れる三つの元素は、かつてはひとつの塊なりき。

ut semel(かつて) haec rerum secessit(>secedo分かれる) lite(不和) suarum
　inque novas abiit massa(塊) soluta domos,

かつてこの塊が、その部分の不和ゆえに分離してばらばらになり、新しき棲み家へ去りていきしとき、

flamma petit altum, propior locus aera cepit,
　sederunt(沈む) medio terra fretumque(海) solo(底).　　　110

火は高みを求め、さらに近き場所に大気はとどまり、土と水は真ん中の深みに沈んでいきぬ。

tunc ego, qui fueram globus(球) et sine imagine moles(塊),
　in faciem redii(なる) dignaque membra deo.

その時、それまで丸く形なき塊なりし我は、神にふさわしき姿と手足を持てり。

nunc quoque, confusae quondam nota parva figurae,
　ante quod est in me postque videtur idem.

今でも、かつての混沌とした姿の小さな名残りとして、自らの前と後ろが同じ姿になりしなり。

accipe(聞く) quaesitae quae causa sit altera formae,　　　115
　hanc simul ut noris officiumque meum.

汝が尋ねし姿につきての二つ目の理由を聞け。さすれば、理由だけでなくわが役割を知ることをえん。

quicquid ubique vides, caelum, mare, nubila, terras,
　omnia sunt nostra clausa patentque(開く) manu.

空、海、雲、大地、汝の回りに見ゆるものはすべて、わが手によりて閉じられ、開かれるもの。

me penes(～のもの) est unum vasti custodia(管理) mundi,
　et jus vertendi cardinis(蝶つがい) omne meum est.　　　120

広大なる宇宙を見張るはわがみの仕事であり、蝶つがいを回す権利のすべては我にあり。

cum libuit Pacem placidis emittere tectis,
　libera perpetuas ambulat illa vias:

穏やかなる家から平和の神を送り出すことをわれ望むとき、平和の神は妨げられることなくどこまでも歩む。

sanguine letifero(死の) totus miscebitur orbis(地球),
　ni teneant rigidae condita(閉じ込める) Bella serae(棒).

もし固い鉄格子が戦いの神を閉じ込めなければ、全世界は致命的な流血で混乱に陥るだろう。

praesideo foribus(扉) caeli cum mitibus(穏やかな) Horis(時の神)　　　125
　(it, redit officio Juppiter ipse meo):

我は穏やかなる時の神(ホーライ)とともに天の扉を司る。ユピテル自身が、わが働きによりて行き来す。

inde vocor Janus; cui cum Ceriale(ケレスの) sacerdos(神官)
　imponit libum(菓子) farraque(引き割り小麦) mixta sale(塩),

ゆえに我はヤヌスと呼ばれてあり。神官がわがために塩を混ぜたるひきわり小麦と大麦パンを供えるとき、

nomina ridebis: modo namque Patulcius idem
　et modo sacrifico(供犠の) Clusius ore vocor.　　　130

汝はわれの名前を聞きて笑うべし。司祭の口からは、同じ我がパトゥルキウス(開く神)と呼ばれ、またクルシウス(閉じる神)と呼ばれもすればなり。

scilicet(きっと) alterno(交互の) voluit rudis illa vetustas
　nomine diversas significare vices(役割).

昔の素朴な人たちは、わが名前を入れ替えることにて、様々なわが役割を示さんとせしに違いなし。

vis mea narrata est; causam nunc disce figurae:
　jam tamen hanc aliqua tu quoque parte vides.

わが力につきては以上なり。今より、わが姿のわけを教えよう。しかるに、これあるいはすでに汝も知りてあるべし。

omnis habet geminas(一対の), hinc atque hinc, janua(扉) frontes,　　　135
　e quibus haec populum spectat, at illa Larem,

あらゆる扉にはこちら側とあちら側二つの面あり、一方は民衆に、他方は家の守り神ラル神のかたに向きてあり。

utque sedens primi(前の) vester prope limina(入口) tecti(家)
　janitor(門番) egressus introitusque videt,

あたかも、汝らの家の表の入口近くに座る門番が、出入りを見張りてあるごとく、

sic ego perspicio(調べる) caelestis janitor aulae(宮廷)
　Eoas(東) partes Hesperiasque(西) simul.　　　140

我は天の宮廷の門番として、西と東を同時に見張りてあり。

ora vides Hecates in tres vertentia(回す) partes,
　servet(見張る) ut in ternas(三つの) compita(交差点) secta(分かれた) vias:

ヘカテの顔が三つの方を向かいてあるを汝は知りおらん。それは彼女が三叉路を見張るためなり。

et mihi, ne flexu(向けること) cervicis(首) tempora perdam,
　cernere(見る) non moto corpore bina licet.'

我も首を回して時を無駄にせぬよう、体を動かさず二つの方が見らるるなり」

dixerat: et vultu, si plura requirere vellem,　　　145
　difficilem mihi se non fore pactus(約束する) erat.

神はかく言えり。さらにその表情にて、もしわれが神にさらに聞きたきことあらば、快く我に教えてやらんと言いおけり。

sumpsi animum, gratesque(感謝) deo non territus egi,
　verbaque sum spectans plura locutus humum(地面):

我は勇気をもって、臆することなく神に感謝し、下を向いたままさらに言葉をついだ。

'dic, age, frigoribus(冬) quare novus incipit annus,
　qui melius per ver incipiendus erat?　　　150

「では、なぜ新年が冬に始まるのか教えたまえ、新年は春に始まった方が良かろうに。

omnia tunc florent, tunc est nova temporis aetas(年齢),
　et nova de gravido(妊娠した) palmite(若枝) gemma(芽) tumet(膨れる),

春にはすべてのものが花咲き、時は新たな歳を数え、ふくらんだ若枝から新芽がめぶき、

et modo formatis operitur(覆う) frondibus(葉) arbor,
　prodit et in summum seminis herba(葉) solum,

木が新しい葉で覆われ、種子の芽が土の表に現れ、

et tepidum(暖かい) volucres concentibus(ハーモニー) aera(大気) mulcent(なごませる),　　　155
　ludit(遊ぶ) et in pratis(草原) luxuriatque(ふざける) pecus(家畜).

鳥たちの合唱が暖かい大気を和ませ、草原では家畜たちがはしゃぎ戯れる。

tum blandi(魅力的な) soles(太陽), ignotaque prodit(現れる) hirundo(ツバメ)
　et luteum(泥の) celsa(高い) sub trabe(梁) figit(掛ける) opus(細工):

太陽は優しく、異国のツバメが現れて高い梁の下で泥の巣を作る。

tum patitur(耐える) cultus(複対耕作) ager(耕地) et renovatur(生き返らせる) aratro(鋤).
　haec anni novitas jure vocanda fuit.'　　　160

畑は耕作に耐え、鋤によって生まれ変わる。この時期こそまさに新しい年と呼ばれるべかりけり」

quaesieram multis(長々と); non multis ille moratus
　contulit(圧縮する) in versus sic sua verba duos:

我は長々と質問をしたれど、彼は間髪入れずに、自分の言葉を次のように二行にまとめた。

'bruma(冬至) novi prima est veterisque(古い) novissima(最後) solis:
　principium capiunt Phoebus et annus idem.'

「冬至は新しい太陽の最初の日、古い太陽の最後の日で、ポイボスと年の同じ出発点だ」と。

post ea mirabar cur non sine litibus esset　　　165
　prima dies. 'causam percipe' Janus ait.

その後、我はなぜ元日が休廷日でないのか不思議だと言うと、「その理由を教えよう」と、ヤヌスは言う。

'tempora commisi nascentia rebus(訴訟) agendis,
　totus ab auspicio(兆し) ne foret annus iners.

われ年の初めに訴訟を割り当てしは、一年が幸先よく活発にならんためだ。

quisque suas artes ob idem(同じ理由で) delibat(試す) agendo,
　nec plus quam(〜だけ) solitum(いつもの) testificatur(立証する) opus.'　　　170

それゆえ、各人は自分の技量を試して普段の仕事ぶりを見せるだけでよい」

mox(続いて) ego, 'cur, quamvis aliorum numina placem(宥める),
　Jane, tibi primum tura(香) merumque(酒) fero?'

我は次に尋ねた。「ヤヌスよ、われは他の神々にもお供えするも、まず汝に香と酒を捧げるのはなぜか」と。

'ut possis aditum(habere) per me, qui limina servo,
　ad quoscumque voles' inquit 'habere deos.'

「そうすれば、汝は戸口を守る我を通して、好きな神に近づけるからだ」。

'at cur laeta tuis dicuntur verba Kalendis,　　　175
　et damus alternas(交互の) accipimusque preces?'

「しかし、元日に幸多き言葉が語られ、我々は幸せを祈る言葉を交わすのはなぜか」

tum deus incumbens(寄り掛かる) baculo, quod dextra gerebat,
？　'omina principiis' inquit 'inesse solent.

その時、神は右手に持った杖に寄りかかりながら言った。「物事の兆しは常に始まりのうちにあればなり。

ad primam vocem timidas advertitis aures,
　et visam primum consulit augur avem.　　　180

「汝らは臆病な耳を最初に聞いた言葉に向け、占い師は最初に見た鳥を見て占う。

templa patent auresque deum, nec lingua caducas(無駄に終わる)
　concipit(言葉にする) ulla preces, dictaque pondus habent.'

「神々の神殿と神々の耳は開かれており、無駄に終わる祈りはない。言葉は重し」

desierat(>desino) Janus. nec longa silentia feci,
　sed tetigi verbis ultima verba meis:

ヤヌスは言い終わったが、われは長く沈黙することなく、神の最後の言葉に自分の言葉を継いで、

'quid vult palma(ナツメヤシ) sibi(意味する) rugosaque(皺だらけの) carica(イチジク)' dixi　　　185
　'et data sub niveo candida mella(蜂蜜) cado(壺)?'

「ナツメヤシと干からびたイチジク、雪白の壺に入れた輝く蜂蜜の供物の意味は何なのか」とわれ言えり。

'omen' ait 'causa est, ut res(複対) sapor(味) ille sequatur
　et peragat(接最後まで終える) coeptum(始めた) dulcis(主男甘い) ut annus iter(進路を).'

「縁起よければなり」と神は言えり。「そうして、その味が事実に付随し、始まった年の行方が最後まで甘美ならんためである」。

'dulcia cur dentur video: stipis(貨幣) adice(付け加える) causam,
　pars(部分) mihi de festo ne labet(抜け落ちる) ulla tuo.'　　　190

「お菓子をお供えにするわけがわかった。お金を供える理由も言いたまえ。汝の祭りに不明なことがないように」。

risit, et 'o quam te fallunt tua saecula' dixit,
　'qui stipe(喜捨) mel(中) sumpta dulcius esse putas!

彼は笑いて言えり。「手にしたお金より蜂蜜の方が甘美と思うなら、汝の時代について、汝はなんたる勘違いをしていることか、

vix ego Saturno quemquam regnante videbam,
　cuius non animo dulcia lucra(利益) forent.

「我はサトゥルヌスの治世のもとでさえ、富が心に甘美ならざる者を見たことがない。

tempore(次第に) crevit amor, qui nunc est summus, habendi:　　　195
　vix ultra, quo jam progrediatur, habet.

「やがて所有欲が育ち、それがいま頂点に達して、もはやそれ以上大きくなれないほどだ。

pluris(属より重要) opes(財) nunc sunt quam prisci temporis annis,
　dum populus pauper, dum nova Roma fuit,

「今は昔より富が重んじられている。むかし国民が貧しく、ローマが出来たばかり時代には、

dum casa Martigenam capiebat parva Quirinum(対＝ロムルス),
　et dabat exiguum(小さい) fluminis ulva(スゲ) torum(ベッド).　　　200

「小さな小屋にマルスの子であるロムルスが住み、川のスゲが彼の粗末な寝床だった。

Juppiter angusta(狭い) vix totus stabat in aede,
　inque Jovis dextra fictile(土の) fulmen erat.

「ユピテルの像は狭い神殿にかろうじてまっすぐに立ち、その右手には粘土で作られた稲妻があった。

frondibus ornabant quae nunc Capitolia(カピトリヌス神殿) gemmis(宝石),
　pascebatque suas ipse senator oves(羊):

「今では宝石で飾られるようになったカピトリヌス神殿は葉で飾られ、一人の元老は自分で羊を放牧していた。

nec pudor in stipula(藁) placidam cepisse quietem(眠る)　　　205
　et fenum(干し草) capiti subposuisse fuit.

「藁の上で安らかに眠り、干し草の枕を使うことは恥ではなかった。

jura dabat populis posito modo praetor aratro,
　et levis argenti lammina(薄板) crimen erat.

「鋤を置いたばかりの法務官が民衆を裁いており、薄い銀ののべ板の所持さえ重罪だった。

at postquam fortuna loci caput extulit huius
　et tetigit summo vertice Roma deos,　　　210

「しかしローマの運命が頭をもたげて、頂点に立って、神に手が届いたとき、

creverunt et opes et opum furiosa cupido,
　et, cum possideant plurima, plura petunt.

「富は増大し、さらに富への熱狂的な欲望も増大し、巨額の富を持ちながら、さらに多きな富を求めた。

quaerere ut absumant(接消費する), absumpta requirere certant(努める),
　atque ipsae vitiis sunt alimenta vices:

「人々は浪費するために富を得ようとし、富を使い果たしてまた得ようとし、浮き沈みがこの病の糧になる。

sic quibus intumuit(膨れる) suffusa(満ちた) venter(腹) ab unda(水),　　　215
　quo plus sunt potae(aquae飲んだ), plus sitiuntur(渇く) aquae(属).

「ちょうど、むくんで腹が膨れた人たちが水を飲むほど水を渇望するごとく。

in pretio(重視される) pretium(お金) nunc est: dat census(財産) honores,
　census amicitias; pauper ubique jacet(おとしめられる).

「いまは金が全ての世の中だ。富が地位と友情を与え、貧乏人はどこでも貶められる。

tu tamen auspicium si sit stipis(貨幣) utile, quaeris,
　curque juvent(喜ばせる) nostras aera(貨幣) vetusta manus,　　　 220

「にもかかわらず、お金にご利益があるかとか、なぜ神々は昔からお金をもらって喜ぶのかと汝は尋ねる。

aera dabant olim: melius nunc omen in auro est,
　victaque concessit prisca moneta(貨幣) novae.

「昔はお賽銭は銅貨だったが、今は金貨の方がご利益がある。古いお金は敗れて、新しいお金に席を譲った。

nos quoque templa juvant, quamvis antiqua probemus(接),
　aurea: majestas convenit ipsa deo.

「我らもまた古い神殿でもいいが黄金の神殿を喜ぶ。その壮麗さが神にふさわしい。

laudamus veteres, sed nostris utimur annis:　　　225
　mos(習慣) tamen est aeque dignus uterque coli.'

「我々は昔を尊ぶが、現在を享受している。それでも両方の習慣は等しく尊ぶ価値がある」

finierat(過去完) monitus(忠告). placidis ita rursus, ut ante,
　clavigerum verbis adloquor ipse deum:

神は忠告を終わりぬ。前と同様、我は穏やかな言葉で、鍵持つ神に再び語りかく。

'multa quidem didici: sed cur navalis(船の) in aere
　altera signata est, altera forma biceps?'　　　230

「確かに我は多くのことを学びぬ。されど、なにゆえ銅貨の片面の刻印は船で、もう片面は双頭の神なるや」と。

'noscere me duplici posses ut imagine' dixit,
　'ni vetus ipsa dies extenuasset opus(作品).

「それは、長年月が古い図柄を摩耗させないかぎり、双頭の刻印によって、我を見分けることができるからだ」と神は言った。

causa ratis(船) superest(残る): Tuscum(エトルリアの) rate venit ad amnem(川)
　ante pererrato(さまよった) falcifer(鎌を持つ) orbe deus.

「また船の理由は、鎌もつ神サトゥルヌスが世界中を放浪した後、船に乗ってティベリス川にやってきたからだ。

hac ego Saturnum memini tellure(土地) receptum;　　　235
　caelitibus regnis a Jove pulsus erat.

「サトゥルヌスを受け入れたのは、この土地だったと我は記憶しぬ。彼はユピテルに天の王座より追放されしもの。

inde diu genti(与民族) mansit Saturnia nomen;
　dicta quoque est Latium terra latente deo.

「そののち長きにわたり、『サトゥルニア』という名を民族は保ち、この神が隠れていたことからその地はラティウムと呼ばれる。

at bona posteritas puppem(船) formavit in aere,
　hospitis(客) adventum testificata dei.　　　240

しかれど、敬虔な後世の人々は、銅貨に船を刻印し、異国の神の到来を表しぬ。

ipse solum colui(住む), cuius placidissima laevum(左の)
　radit(洗う) harenosi(砂の) Thybridis(ティベリス) unda(流れ) latus(側面).

わが住まいは穏やかなるティベリス川の砂多き左岸にありき。

hic, ubi nunc Roma est, incaedua(伐採されない) silva(森) virebat(繁る),
　tantaque res paucis pascua(牧草地) bubus(与bos家畜) erat.

いまローマがあるこの地には自然林が繁り、かくも大いなる都はわずかな家畜の牧草地なりき。

arx mea collis(丘) erat, quem volgo(一般に) nomine nostro　　　245
　nuncupat(呼ぶ) haec aetas(世代) Janiculumque vocat.

わが城砦(訳注)はいま人々がわが名をとりてヤニクルムと呼ぶ丘なりき。

訳注ティベリス川右岸にある。リウィウス1.33.6

tunc ego regnabam, patiens(受け入れる＋ぞく) cum terra deorum
　esset, et humanis numina mixta locis.

我は、地上に神々を受け入れ神と人間とが混じりあいてありし時代の王なりき。

nondum Justitiam facinus mortale fugarat(追い払う)
　(ultima de superis illa reliquit humum),　　　 250

まだ人間の罪が正義の神(アストラエア)を追い出してはいず（正義の神は神々の中で最後に地上を去りぬ）、

proque metu populum sine vi pudor ipse regebat(導く);
　nullus erat justis reddere jura labor.

恐怖にも暴力にもあらずして恥が人々導きぬ。正しき人らに正義をもたらすために、何の苦労もなかりき。

nil mihi cum bello: pacem postesque tuebar,
　et', clavem(鍵) ostendens, 'haec' ait 'arma gero.'

われは戦さと無縁なりき。われは平和の扉を守りてあり。しかして、これがわが武器なり」と鍵を見せつつかく言えり。

presserat(>premo) ora deus. tunc sic ego nostra(口) resolvi(開く),　　　255
　voce mea voces eliciente(引き出す) dei:

神は口を閉ざしぬ。しかして我は口開き、わが言葉にて神の言葉を引き出だしぬ。

'cum tot sint jani, cur stas sacratus in uno,
　hic ubi juncta(隣接した) foris(広場) templa duobus habes?'

「かくも多くのアーケードがあるに、汝はなにゆえただ一つのアーケードに祭られ立ちてあるや、神殿が二つの広場につながれるこの場所にて」。

ille, manu mulcens(撫でる) propexam(垂れ下がった) ad pectora barbam(顎鬚),
　protinus Oebalii rettulit(語る) arma Tati,　　　260

神は胸まで垂れ下がりたる鬚(あごひげ)を撫でつつ、オイバロス(スパルタの王)の末裔タティウス(サビニ族の王)の戦いをすぐに話せり。

utque levis custos, armillis(腕輪) capta, Sabinos
　ad summae tacitos duxerit arcis(城塞) iter(道).

いかにして裏切り者の見張り女(タルペイア)が、腕輪の魅力に負けて、無言のサビニ人たちを砦の頂きへ導しきかを。

'inde, velut nunc est, per quem descenditis', inquit
　'arduus in valles per fora clivus(坂) erat.

「そこは、今でも急な坂道ありて、広場と谷へ通じている」と彼は言えり。

et jam contigerat portam, Saturnia cuius　　　265
　dempserat(>demo取り去る) oppositas invidiosa seras(かんぬき);

「すでにタティウス、砦の門にたどり着くや、サトゥルヌスの娘で嫉妬深い神(ユノー)は門のかけ金をはずしてあり。

cum tanto veritus(恐れた) committere numine pugnam(戦い),
　ipse meae movi(着手) callidus(巧みな) artis opus,

「恐ろしき女神と戦いを始めるを恐れた我は、巧みにわが技を繰り出しぬ。

oraque, qua pollens(強力な) ope(力) sum, fontana(泉の) reclusi(開ける),
　sumque repentinas ejaculatus(放出する) aquas.　　　270

「我はおのれの持てる力をふるいて泉の口を開き、突如として水を噴出させぬ。

ante tamen madidis(湿った) subjeci(投げる) sulfura(硫黄) venis(鉱脈),
　clauderet(>claudo閉じる) ut Tatio fervidus(熱い) umor(液体) iter(進路).

「しかしその前に、我は水を含める鉱脈に硫黄を投げ込み、沸騰せし水にてタティウスの行く手をさえぎりぬ。

cuius ut utilitas pulsis percepta Sabinis,
　quae fuerat, tuto reddita(戻す) forma loco est;

「サビニ人が追い払われ、わが策の効用は認められ、その場所は安全になり、元の姿に戻りぬ。

ara(祭壇) mihi posita est parvo conjuncta(隣接した) sacello(祠):　　　275
　haec adolet(燃やす) flammis cum strue(供物の菓子) farra suis.'

「小さき祠(ほこら)の隣にわがために祭壇が設けられ、その炎でケーキの山とともにひきわり小麦が焼かれてあり」。

'at cur pace lates(隠れる), motisque recluderis(開かれる) armis?'
　nec mora, quaesiti(属質問) reddita causa mihi est:

「しかるに、なぜ汝は平時に閉ざされ、武器が動員さるれば開かれるるや」。この問いの答えはすぐ返されり。

'ut populo reditus(帰路) pateant ad bella profecto,
　tota patet dempta(外して) janua nostra sera.　　　280

「国民が戦いに出かけたるとき、帰路が開かれようと、わが扉は閂をはずし全開さる。

pace fores obdo(閉める), ne qua discedere possit;
　Caesareoque diu numine clausus ero.'

「平時には平和が去ることなきよう扉が閉ざされる。神君カエサルのもと、我は長く閉ざされよう」。

dixit, et attollens(上げる) oculos diversa videntes
　aspexit toto quicquid in orbe fuit:

かく語りて神は逆方向が見ゆる目を上げて、全世界を見渡しぬ。

pax erat, et vestri, Germanice, causa(主) triumphi,　　　285
　tradiderat(差し出す) famulas(女奴隷) jam tibi Rhenus(ライン) aquas.

そこには平和がありぬ。ゲルマニクスよ、汝の凱旋式のそのもとは、ライン川の流域をローマ領にせしことなり。

Jane, fac aeternos pacem pacisque ministros,
　neve suum praesta(命保証する) deserat(捨てる) auctor opus(仕事).

ヤヌスよ、平和を、しかして平和の使者たちを永遠(とわ)のものとしたまえ。そして、平和の使者がその任務を放棄することなからしめよ。

Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis,
　sacravere patres hac duo templa die.　　　290

しかれど、この日、父祖らは社を二つ奉納しけりと、われは暦から学びぬ。

accepit Phoebo nymphaque Coronide(クロニス) natum
　insula, dividua(奪) quam premit(形作る) amnis aqua(奪).

ティベリス川が枝分かれして生まれし島には、アポロンの子アスクレピオスが祭られぬ。

Juppiter in parte est: cepit locus unus utrumque
　junctaque sunt magno templa nepotis(属) avo.

ユピテルそこに加わり、ひとつの場所が両者を受け入れ、孫(アスクレピオス)の神殿はその強大なる祖父(ユピテル)の神殿とつながれり。

(1/2. B F) 1/3. C C (1/4. D C)

（一月二日第二曜日開廷日）、一月三日第三曜日民会日、（一月四日第四曜日民会日）

Quis vetat et stellas, ut quaeque oriturque caditque,
　dicere? promissi pars fuit et ista mei.

星々が如何にして昇り沈みゆくかをわれが語るを誰に憚りあらん。これもまたわが約束なりき。

felices animae, quibus haec cognoscere primis
　inque domos(女) superas scandere(登る) cura fuit!

はじめて星々を知らんとし、その上の棲み家に登ろうとせし人たちは幸多き人たちなり。

credibile est illos pariter vitiisque(悪徳) locisque
　altius humanis exseruisse caput.　　　300

彼らは人間の悪徳より、また人間の棲み家より、はるかなる高みへ頭を高く掲げたりしに違いなからん。

non Venus et vinum(酒) sublimia pectora fregit(壊す)
　officiumque fori militiaeve labor;

愛欲も酒も、広場のつとめも戦いの労苦も、彼らの高尚なる心を堕落せざりき。

nec levis ambitio perfusaque(染まった) gloria fuco(虚飾)
　magnarumque fames sollicitavit opum.

くだらぬ野心や、虚飾に染まりし栄光や、巨万の富への渇望にも彼らは誘惑されざりき。

admovere(近づける) oculis distantia sidera mentis　　　305
　aetheraque(天) ingenio subposuere(>suppono) suo.

彼らは遠くの星を心の目で見、天空をおのれの知性に従わせぬ。

sic petitur caelum, non ut ferat Ossan Olympus
　summaque Peliacus(ペリオンの) sidera(空) tangat apex(山頂).

かくして人は空に至るれば、オリンポスにオッサの山を重ねたり、ペリオン(訳注)の山頂を空に触れさす要なし。

訳注どれもテッサリアの山

nos quoque sub ducibus caelum metabimur(測る) illis,
　ponemusque(未) suos ad vaga(彷徨う) signa(星座) dies.　　　310

彼らを先達として、我らも天空を測り、さまよう星座にそれぞれの日を割り当てん。

Ergo ubi nox(夜) aderit(未) venturis tertia Nonis,
　sparsaque(振る) caelesti rore(露) madebit(湿る) humus,

すなわち、一月三日の夜が来て、地面が濡れ、天から露がふりそそぐ時、

octipedis frustra quaerentur(未) bracchia Cancri(カニ):
　praeceps occiduas(西の) ille subibit(未) aquas.

八足の蟹座の腕を探すのは無駄ならん。蟹座は西の海に真っ逆さまに落ち行くために。

1/5. E NON : F

一月五日第五曜日半月開廷日

Institerint(>insto迫る) Nonae, missi tibi nubibus atris(黒)
　signa dabunt imbres(雨) exoriente Lyra.

五日が来たなら、黒雲から送られる雨が合図となりて琴座昇らん。

(1/6. F F) (1/7. G C) (1/8. H C) 1/9. A AGON : (? NP nefasti publici)

（一月六日第六曜日開廷日）、（一月七日第七曜日民会日）、（一月八日第八曜日民会日）、一月九日第一曜日アゴナリアの祭日

Quattuor adde dies ductos(伸ばした) ex ordine(順に) Nonis,
　Janus Agonali luce(日) piandus(なだめる) erit.

九日のアゴナリア祭の朝には、ヤヌス神をお祭りすべし。

nominis esse potest succinctus(裾をからげた) causa minister(召使),
　hostia(主生贄) caelitibus(神々) quo feriente(殺す) cadit(死ぬ),　　　320

その名は、神を祭らんとて、いけにえを殺さんと裾をからげし神官の言葉より来たりしならん。

qui calido(熱い) strictos(抜く) tincturus(濡らす) sanguine cultros(ナイフ)
　semper "agone", rogat, nec nisi jussus agit.

彼は温かき血で濡らさんとナイフを抜きしのち、なすべきか(アゴネ)いなかを尋ね、つねに指示を待ちしとや。

pars, quia non veniant pecudes, sed agantur, ab actu(駆り立てること)
　nomen Agonalem credit habere diem.

あるいは、羊らが自から来たることなく、追い立てられてきたる(アガントゥル)ことより、この追い立てにちなみて、アゴナリア祭の名があると信じるひとあり。

pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum,　　　325
　una sit ut proprio littera dempta loco.

さらにまた、この祭りは昔の人らにより元の名より一文字略してアグナリア(羊祭)と呼ばれしと考うる人あり。

an, quia praevisos(予見) in aqua timet hostia cultros,
　a pecoris lux(その日) est ipsa notata metu?

それとも、水に映りしナイフを犠牲獣が先に見て恐るることから、その日は獣の恐れ(アゴニア)より名付けられたのであろうか。

fas(〜かもしれない) etiam fieri solitis aetate priorum
　nomina de ludis(競技) Graeca tulisse(動) diem(主).　　　330

また、昔のひとがよく行ないし競技祭を表わすギリシア語(アゴン)より、その日は名を取れりとも考えらるる。

et pecus antiquus dicebat agonia sermo;
　veraque judicio est ultima causa meo.

加えて、昔の言葉にては、羊のことを「アゴニア」と言いてあり。この最後の語源説が、われ見るところ真説なり。

utque ea non certa est, ita rex placare(供える) sacrorum
　numina(神) lanigerae(羊毛の) conjuge debet ovis.

それに、不確かな説なれど、「祭儀の王」は羊毛豊かなる雄羊を神に供えねばならぬ。

victima quae dextra cecidit victrice vocatur;　　　335
　hostibus a domitis hostia nomen habet.

犠牲獣(ウィクティマ)は、勝利者(ウィクトル)によりて屠(ほふ)らるよりかく呼ばれ、生贄(ホスティア)は、滅ぼされし敵(ホスティス)から名を得たりとぞ。

ante, deos homini quod conciliare valeret,
　far erat et puri lucida mica(粒) salis.

むかしは、神意を迎える力がひきわり小麦と透き通る清き塩粒とにありき。

nondum pertulerat lacrimatas(滲み出る) cortice(樹皮) murras
　acta per aequoreas(海の) hospita(外国の) navis aquas,　　　340

まだ、樹皮から滲み出づる没薬は、海を越えてきたる異国の船により届けられてはおらず。

tura(乳香) nec Euphrates(主) nec miserat India costum(唐木香),
　nec fuerant rubri(属赤い) cognita fila croci(サフラン).

エウプラテス川の香料も、インドのスパイスもまだなく、赤いサフランも知られざりき。

ara dabat fumos herbis(草) contenta Sabinis,
　et non exiguo laurus adusta(燃え上がらせる) sono;

祭壇の香にはサビニのハーブしかなく、月桂樹は大きな音をたてて燃やされぬ。

siquis erat factis prati(牧草) de flore coronis　　　345
　qui posset violas addere, dives erat.

もしたれか野の花で作りし冠に董を添える人あらば、そは裕福な人なり。

hic, qui nunc aperit percussi viscera tauri,
　in sacris nullum culter habebat opus.

いまなら倒されし雄牛のはらわたを切り開くためのナイフは、当時の祭儀にては役目なかりし。

prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae,
　ulta suas merita caede nocentis(害する) opes:　　　350

貪欲な雌豚の血を嘉したまいしはケレス女神がはじめなり。彼女の富を損なう害獣を殺して当然の報いを与えしなり。

nam sata(作物) vere(中春) novo teneris(若い) lactentia(乳を吸う) sucis(樹液)
　eruta(掘り出す) saetigerae(剛毛の) comperit ore suis.

なぜなら、早春に若い樹液に満ちた果実が剛毛の雌豚の鼻づらで掘り起されしを女神は知りしゆえなり。

sus dederat poenas: exemplo territus huius
　palmite(枝) debueras(過去完) abstinuisse(近づかない), caper.

豚は罰を受けしなり。雄山羊よ、汝は豚のためしを見て、葡萄の蔓に触れるべからざりけり。

quem spectans aliquis dentes in vite prementem,　　　355
　talia non tacito dicta dolore dedit:

ある人、葡萄を喰める雄山羊を見て、怒りて言葉に出してかく言えり。

'rode, caper, vitem: tamen hinc, cum stabis ad aram,
　in tua quod spargi cornua possit erit.'

「雄山羊よ、汝は葡萄をかじるなら、汝は祭壇の前に生贄とされ、この葡萄から生れし酒が汝の角に注がれん」

verba fides sequitur: noxae tibi deditus hostis
　spargitur adfuso cornua, Bacche, mero.　　　360

しかして、その言葉どおりとなりぬ。バッカス神よ、汝に仇なせし雄山羊は、その罪ゆえに汝に引き渡されて、角に葡萄酒を注がるるなり。

culpa sui(与) nocuit, nocuit quoque culpa capellae:
　quid bos, quid placidae commeruistis(犯す) oves?

豚が生贄となるも、山羊が生贄となるも、おのが罪のためなり。では、牛は、はた、優しい羊らはいかなる罪にて生贄となるや。

flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe(根) necatas
　viderat inceptos destituisse favos(巣);

アリスタイオス(訳注)は、蜜蜂が根絶やしに殺され、作りかけの巣が空になりてあるを見て泣きぬ。

訳注アリスタイオスは養蜂の神

caerula quem genetrix(母) aegre solata(慰める) dolentem　　　365
　addidit haec dictis ultima verba suis:

海のように青い母親は息子の悲しみを慰めあぐね、その言葉の最後にかく付け加えぬ。

'siste, puer, lacrimas: Proteus tua damna levabit
　quoque modo repares(接) quae periere dabit(言う).

「息子よ、泣くではない。プロテウスが汝の損を軽くしてくれよう。失いしものを取り戻す方法を教えてくれるであろう。

decipiat(騙す) ne te versis tamen ille figuris,
　impediant(妨げる) geminas(対の) vincula firma manus.'　　　370

「にもかかわらず、姿を変える彼に騙されざるよう、彼の両手を強い鎖でしばるべし」

pervenit(着く) ad vatem(予言者) juvenis, resolutaque(無力の) somno
　alligat(縛る) aequorei(属) bracchia capta senis.

若者は予言者プロテウスのもとへ来たるや、眠りで力の抜けし海の老人の腕を取りて縛りぬ。

ille sua faciem transformis adulterat(変える) arte;
　mox(すぐ) domitus(支配する) vinclis in sua membra redit(戻る),

変幻自在のプロテウスは姿を変える。しかし、いましめのせいですぐに元の姿に戻り、

oraque caerulea tollens rorantia(したたる) barba　　　375
　'qua' dixit 'repares arte requiris apes?

老人は水のしたたる顔と海の青色の髭を上げて言えり。「いかなる術によれば蜜蜂を取り戻せるかを汝は尋ぬるか。

obrue(埋める) mactati(殺す) corpus tellure juvenci(雄牛):
　quod petis a nobis, obrutus ille dabit.'

一頭の牛を屠りてその体を地面に埋めよ。汝が我らに求むるものは、その埋められた牛から得られん」

jussa facit pastor; fervent(群がる) examina(群) putri
　de bove: mille animas(生き物) una(anima) necata dedit.　　　380

牧人が言われしままにするや、腐りし牛から蜜蜂の群が沸き立てり。滅びし一の命から千の命が得られたり。

poscit ovem fatum: verbenas(芳香のある小枝) improba carpsit,
　quas pia dis ruris ferre solebat anus(老女).

羊は香りよき若枝を食みし咎によりて、生贄になる定めなり。そは敬虔なる老婆が田舎の神に捧ぐるならいの若枝なり。

quid tuti(属) superest, animam cum ponat in aris
　lanigerumque pecus ruricolaeque boves?

羊毛豊かな羊と野に住む牛が神の生贄になるとき、無事なるものが何かある。

placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum,　　　385
　ne detur celeri victima tarda deo.

ペルシア人は光に包まるる太陽神ヒュペリオンに馬を生贄にする。それは足速の神に鈍足の生贄を捧げぬためたり。

quod semel est geminae pro virgine caesa Dianae,
　nunc quoque pro nulla virgine cerva(雌鹿) cadit.

雌鹿がいまアルテミス女神の生贄とさるるは、かつて一度乙女(訳注)の身代わりとして女神の生贄にされし故なり。

訳注アガメムノンの娘イピゲネイアがアウリスでアルテミスに生贄にされそうになった。

exta canum(犬) vidi Triviae libare(捧げる) Sapaeos
　et quicumque tuas accolit(住む), Haeme, nives.　　　390

犬の生贄は三叉路の女神にサパエイ族と、ハイモス山の雪の住人が捧ぐるをわれ知れり。

caeditur et rigido custodi ruris asellus(ロバ);
　causa pudenda quidem, sed tamen apta deo.

ロバは田舎を守る厳格な神プリアポスの生贄になる。そのいわれは恥ずべきものだが、その神には似付かわしい。

festa corymbiferi(キヅタの房持つ) celebrabas, Graecia, Bacchi,
　tertia quae solito tempore bruma(冬) refert.

ギリシアでは、二年に一度冬の慣例の時期に、キヅタの房もつバッカスを祭りぬ。

di quoque cultores in idem venere Lyaei　　　395
　et quicumque jocis non alienus erat,

その祝いの場にはバッカスを仕える神々と、愉快な仲間たちが集いぬ。

Panes et in Venerem(愛欲) Satyrorum prona(傾向のある) juventus(若者たち)
　quaeque colunt amnes solaque rura deae.

それは、牧神パンたちと、奔放な恋をする若いサテュロスたちと、川や寂しい野に住む女神たち、

venerat et senior pando(曲がった) Silenus asello,
　quique ruber(赤い) pavidas inguine(陰部) terret aves.　　　400

また、老いたシレノスも背中のくぼんだロバにて来たり、臆病な鳥たちを陰部でおどかす赤ら顔のプリアポスも来たり。

dulcia qui dignum nemus(森) in convivia nacti(見つける)
　gramine(草) vestitis accubuere(完) toris(しとね):

彼らは、楽しい宴にふさわしき森を見つけると、草を敷き詰めししとねに横たわりぬ。

vina dabat Liber, tulerat sibi quisque coronam,
　miscendas large rivus agebat aquas.

バッカスが酒を注がんず。神々はみな花冠を持ち来たり、混酒の水は小川にたっぷりあり。

Naïdes effusis(放つ) aliae sine pectinis(>pectenくし) usu,　　　405
　pars aderant(未完) positis arte manuque comis(髪);

泉のニンフらは櫛を使わず乱れ髪のものもあれば、巧みな手で髪を編んだものもいた。

illa super suras(ふくらはぎ) tunicam collecta(たくし上げる) ministrat,
　altera dissuto(はだけた) pectus aperta sinu;

給仕する彼女らは衣をふくらはぎの上までたくし上げたり、胸をはだけて露わにしてあり。

exserit haec umerum, vestes trahit illa per herbas,
　impediunt teneros vincula nulla pedes.　　　410

肩を出しているもの、草の上に裾を引きずるものあり。柔らかき足は裸足のままなりき。

hinc aliae Satyris incendia mitia praebent,
　pars tibi, qui pinu(松明) tempora nexa(巻き付ける) geris:

かくして、サテュロスらと、また松の冠をつけた牧神パンの欲情に火をつけぬ。

te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt:
　nequitia(ふしだら) est quae te non sinit esse senem.

シレノスの激しい情欲も燃え立たちぬ。ふしだらなことにかけては彼はまだ老いざりき。

at ruber, hortorum decus et tutela, Priapus　　　415
　omnibus ex illis Lotide captus erat:

さりながら、庭園の誉れで守り神なる赤ら顔のプリアポスは、全てのニンフたちのうちでロティスの虜となりぬ。

hanc cupit, hanc optat, sola suspirat in illa,
　signaque dat nutu sollicitatque(誘惑) notis.

彼は彼女を欲し彼女を望み彼女ひとりのために溜息をもらし、めくばせによりまた手招きにて気を引きぬ。

fastus(尊大) inest pulchris(複与) sequiturque superbia formam:
　irrisum vultu(まなざし) despicit(見下す) illa suo.　　　420

美しい女は気が強く、美貌には驕はつきものなり。彼女は彼を馬鹿にし見下しぬ。

nox erat, et vino somnum faciente jacebant
　corpora diversis victa sopore(眠り) locis;

夜になり、酒が眠けを誘い、眠りに落ちた体があちこちに転がりぬ。

Lotis in herbosa sub acernis(カエデの) ultima ramis(枝),
　sicut erat lusu(遊び) fessa, quievit humo.

ロティスはカエデの枝のした草繁る端に、遊び疲れて休みおり。

surgit amans animamque(息) tenens vestigia(足) furtim　　　425
　suspenso digitis fert taciturna gradu.

恋するプリアポスが起き上がり息を殺して、爪先立ちの忍び足をこっそり運ぶ。

ut tetigit(達する) niveae secreta(離れた) cubilia(寝床) nymphae,
　ipsa sui flatus(属息) ne sonet aura(気配) cavet;

雪白のニンフの離れたしとねに来ると、物音がしないよう、自分の息の音もせぬよう気をつけぬ。

et jam finitima corpus librabat(身構える) in herba:
　illa tamen multi plena soporis erat.　　　430

そしていまや、すぐそばの草の上に身構えたが、にもかかわらず、彼女はぐっすり眠ったままでありぬ。

gaudet et a pedibus tracto velamine vota
　ad sua felici coeperat ire via.

彼は喜んで彼女の足もとから被いをとり、自分の欲望を満たそうととりかかる。

ecce rudens(いななく) rauco Sileni vector asellus
　intempestivos(時ならぬ) edidit ore sonos.

そのとき折悪しくシレノスのロバがしわがれ声でいななきだしぬ。

territa consurgit nymphe, manibusque Priapum　　　435
　reicit, et fugiens concitat(かき乱す) omne nemus.

驚いたニンフは起き上がりプリアポスを両手ではねのけ、森のしじまを破りつつ逃れぬ。

at deus, obscena(みだらな) nimium quoque parte(器官) paratus,
　omnibus ad lunae lumina risus erat.

いっぽう神様のほうは陰部をもろ出しで、月明かりのもとみなの笑い者となりぬ。

morte dedit poenas auctor clamoris; et haec est
　Hellespontiaco victima grata deo.　　　440

鳴き声を上げたロバは命をもってその咎を償うことになりぬ。かくしてロバはヘレスポントゥスの神プリアポスの生贄とされることになりたるなり。

intactae fueratis aves, solacia ruris,
　adsuetum silvis(森) innocuumque(無害) genus,

鳥たちは田園の慰め、森に住みなす無垢なやからにして、かつて咎無き存在なりけり。

quae facitis nidos et plumis ova fovetis(温める),
　et facili(巧み) dulces editis(発する) ore modos(調べ);

彼らは巣を作り、卵を翼で暖め、嘴から容易く甘い調べを歌い出す。

sed nihil ista juvant, quia linguae crimen habetis,　　　445
　dique putant mentes vos aperire suas.

されど、鳥が舌の咎を得てからは、それらは無益なことなりき。神の心を言いふらすと神は考えぬ。

nec tamen hoc falsum: nam, dis ut proxima quaeque,
　nunc pinna(羽) veras, nunc datis ore notas.

されど、これは偽りならず。なぜとて、汝ら神々の近くにありて、真実の兆しを、あるいは翼であるいは声で示すゆえなり。

tuta diu volucrum(鳥) proles(種族) tum denique caesa est,
　juveruntque deos indicis exta sui.　　　450

長く無事でありし鳥の種族は、その時ついに神々の生贄となりぬ。密告者の鳥たちのはらわたを神々は嘉したまえり。

ergo saepe suo conjunx abducta marito
　uritur Idaliis alba columba focis.

そのようなわけで、しばしば、つがいのうちの白い雌鳩が夫の鳩から引き離されてイダリオンの竈で焼かれるのです。

nec defensa juvant Capitolia, quo minus anser
　det jecur in lances, Inachioti, tuas.

また、鵞鳥には、カピトリウムを守ったことも、イナクスの娘なる麗しい女神よ、あなたの皿に肝臓を捧げずにすます助けとはなりません。

nocte deae Nocti cristatus caeditur ales,　　　455
　quod tepidum vigili provocet ore diem.

夜には、夜の女神ノクスのために鶏冠のある鳥が屠られます。目覚ましの声で一日の暖かな始まりを呼び出すからです。

Interea Delphin clarum super aequora sidus
　tollitur et patriis exserit ora vadis.

さて、そのあいだにも、海豚座の輝く星が海の上に昇り、生まれ育った波から顔を差し出しています。

1/10. B EN(Endotercisus)

Postera lux hiemem medio discrimine signat,
　aequaque praeteritae quae superabit erit.

その次の朝が明けると、冬のちょうどまんなかにあたります。これまでに過ぎ去った冬はこれから残りの冬と同じ長さでしょう。

1/11. C CAR(Carmentalia祭) : NP(nefasti publici祭日) (1/12. D C)

Proxima prospiciet Tithono nupta relicto
　Arcadiae sacrum pontificale deae.

翌日、ティトヌスのもとをあとにした曙の女神アウロラは、神祇官が執り行うアルカディアの女神の祭をご覧になるでしょう。

te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit,
　hic ubi Virginea Campus obitur aqua.

この同じ日にはまた、トゥルヌスの妹御よ、あなたもお社に祀られました。マルス広場が乙女の水に洗われる場所にあるお社でした。

unde petam causas horum moremque sacrorum?　　　465
　deriget in medio quis mea vela freto?

これらの祭儀の起こりと習わしとを我はどこに尋ねればよいでしょう。どなたが大海のただなかにいるわが船の帆を導いてくれるのでしょうか。

ipsa mone, quae nomen habes a carmine ductum,
　propositoque fave, ne tuus erret honor.

どうかあなた御自身がお教え下さい、歌にちなんだ名をおもちのあなたが。そして、あなたを讃える歌が途方に暮れぬよう、わが試みに好意をお示し下さい。

orta prior luna, de se si creditur ipsi,
　a magno tellus Arcade nomen habet.　　　470

そのあたりの言い伝えを信じてよいなら、月よりも先にできていたという土地があり、その名は大アルカスから付けられています。

hinc fuit Euander, qui, quamquam clarus utroque,
　nobilior sacrae sanguine matris erat;

この土地にかつてエウアンデルがおりました。彼は、両親どちらも貴い血筋でしたが、神聖なる母親ゆえにより高貴な血筋となっていました。

quae, simul aetherios animo conceperat ignes,
　ore dabat vero carmina plena dei.

母は、天の火を心に思い抱くや、ただちに神憑りの声で真実の歌を発しました。

dixerat haec nato motus instare sibique,　　　475
　multaque praeterea tempore nacta fidem.

息子と自分とに変事が迫っていることを、そしてまた、そのほかにも多くのことを語りましたが、それが真実とわかったのはまだのちのことです。

nam juvenis nimium vera cum matre fugatus
　deserit Arcadiam Parrhasiumque larem.

というのも、母親があまりに真実を捉えすぎていたために、彼女とともに青年は追放の身となって、アルカディアの国と家とを去ったのでした。

cui genetrix flenti 'fortuna viriliter' inquit
　'(siste, precor, lacrimas) ista ferenda tibi est.　　　480

泣いている彼に母は言えり。「頼むから、涙を抑えなさい。あなたの運命はあなた自身で男らしく耐えねばならぬもの。

sic erat in fatis, nec te tua culpa fugavit,
　sed deus: offenso pulsus es urbe deo.

これが定め。あなたを追放したのはあなたの罪ではなく、神です。神の機嫌を損ねたために、あなたは町を遂われました。

non meriti poenam pateris, sed numinis iram:
　est aliquid magnis crimen abesse malis.

あなたが耐え忍んでいるのは、科あっての罰ではなく、神の怒り。罪なくしての大災厄にはそれなりの意味があるもの。

conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra　　　485
　pectora pro facto spemque metumque suo.

ひとはそれぞれ心に思うことはさまざまで、胸中には、己のしたことのために希望も恐れも抱きます。

nec tamen ut primus maere mala talia passus:
　obruit ingentes ista procella viros.

「けれども、あなたは、このような災いを受ける人間はあなたがはじめてであるかのように、嘆き悲しんではなりません。

passus idem est Tyriis qui quondam pulsus ab oris
　Cadmus in Aonia constitit exul humo;　　　490

こうした嵐は偉大な勇士たちを襲ったもの。その昔、テュロスの岸から追放され、流浪の身をアオニアの地にとどめたカドムスも同じ苦しみを受けました。

passus idem Tydeus et idem Pagasaeus Jason,
　et quos praeterea longa referre mora est.

テュデウスも、パガサエより出発したイアソンも同じ苦しみを受けました。その他、そのような勇士を数えれば長くなってしまいます。

omne solum forti patria est, ut piscibus aequor,
　ut volucri vacuo quicquid in orbe patet.

勇士にとっては、いずこの土地も祖国。たとえて言えば、魚には海が、鳥には天空の開けているかぎりが祖国であるようなもの。

nec fera tempestas toto tamen horret in anno:　　　495
　et tibi, crede mihi, tempora veris erunt.'

とはいえ、厳しい嵐も一年中荒れ狂うことはありません。よく聞きなさい、あなたにも春の季節はかならずやって来ます。」

vocibus Euander firmata mente parentis
　nave secat fluctus Hesperiamque tenet.

母親の言葉により気持ちの固まったエウアンデルは船に乗り、潮波を切り開いてヘスペリア(イタリア)へと到着します。

jamque ratem doctae monitu Carmentis in amnem
　egerat et Tuscis obvius ibat aquis:　　　500

はや、すでに賢きカルメンティスの教えに従って船を(ティベリス)川へ導き入れ、エトルリアの川水を押し退けて進んでいました。

fluminis illa latus, cui sunt vada juncta Tarenti,
　aspicit et sparsas per loca sola casas;

カルメンティスは川岸のタレントゥムの瀬と接するあたり、それに、人気のない場所に散在するあばら屋に目をやります。

utque erat, immissis puppem stetit ante capillis,
　continuitque manum torva regentis iter,

いつもと同じく、解き下ろした髪そのままに軸先に立つと、厳しい形相で操舵手の手を抑えました。

et procul in dextram tendens sua bracchia ripam　　　505
　pinea non sano ter pede texta ferit,

そして、遠く向こうの右岸に両腕を差し伸ばしつつ、正気ならざる足で、三度、松材の甲板を蹴りました。

neve daret saltum properans insistere terrae
　vix est Euandri vixque retenta manu;

大地に降り立とうとはやりて、飛び降りようとするのを、すんでのところでなんとかエウアンデルの手に引き止められたのでした。彼女は言いました。

'di' que 'petitorum' dixit 'salvete locorum,
　tuque, novos caelo terra datura deos,　　　510

「ご機嫌よう、わが目的地の神々よ、ここより新たな神々が天に加わるべき土地よ、

fluminaque et fontes, quibus utitur hospita tellus,
　et nemorum silvae Naiadumque chori,

この土地の歓待に供される川や泉よ、森の木々よ、歌い踊る木のニンフたちよ。

este bonis avibus visi natoque mihique,
　ripaque felici tacta sit ista pede.

息子にも我にも吉兆を携えた姿をお見せ下さい。あなたがたの岸に触れる足が幸いでありますように。

fallor, an hi fient ingentia moenia colles,　　　515
　juraque ab hac terra cetera terra petet?

「わが勘違いか。それとも、まさしくこれらの丘に巨大な城壁ができ、他の土地はこの地から裁きを求めることになるのか。

montibus his olim totus promittitur orbis.
　quis tantum fati credat habere locum?

全世界が、やがては、これらの丘のものになると約束されている。この場所がそれほどの運命を担っているとだれが信じられよう。

et jam Dardaniae tangent haec litora pinus:
　hic quoque causa novi femina Martis erit.　　　520

すぐにもトロイアの船がこの岸に到着する。ここでも新たに始まる戦争の原因は女。

care nepos Palla, funesta quid induis arma?
　indue: non humili vindice caesus eris.

愛しい孫、パラスよ、なぜおまえは死を招く武具を身につけているのか。いや、身につけるがいい。おまえの死には卑しからざる生まれの復讐者があろうから。

victa tamen vinces eversaque, Troia, resurges:
　obruit hostiles ista ruina domos.

トロイアよ、おまえは敗れたとはいえ、そこから勝利を収め、覆されたところから再興するでしょう。おまえの蒙った破滅がそのまま敵の家、館を襲うのです。

urite victrices Neptunia Pergama flammae:　　　525
　num minus hic toto est altior orbe cinis?

勝利者の炎よ、ネプトゥヌスが築いたペルガマを焼くがいい。この灰が全世界の上に立たぬままにいることはよもやありますまいから。

jam pius Aeneas sacra et, sacra altera, patrem
　adferet: Iliacos accipe, Vesta, deos.

「すぐにも、敬虔なるアエネアスが御神体と、いまひとつの神体である父親とをもち来るでしょう。ウェスタ女神よ、トロイアの神々をお迎え入れ下さい。

tempus erit cum vos orbemque tuebitur idem,
　et fient ipso sacra colente deo,　　　 530

同じひとりの方があなたがたをも世界をも見守る日が、そして、神みずからの手で祭儀の執り行われる日がやがて来るでしょう。

et penes Augustos patriae tutela manebit:
　hanc fas imperii frena tenere domum.

アウグストゥスの家の者が祖国の守護を担い続けるでしょう。この家が覇権の手綱を握ることは動かぬ定め。

inde nepos natusque dei, licet ipse recuset,
　pondera caelesti mente paterna feret,

その後は、神の子であり孫である方が、たとえ自身は辞退されようとも、神の心を胸に父祖が負った肩の荷を背負っていくことでしょう。

utque ego perpetuis olim sacrabor in aris,　　　535
　sic Augusta novum Julia numen erit.'

やがて我も永遠の祭壇に祀られるように、ユリア・アウグスタも新たな神となるでしょう。」

talibus ut dictis nostros descendit in annos,
　substitit in medio praescia lingua sono.

このような言葉で、我らのところまで時代を下ってきたところで、未来を知る舌は言葉を半ばで止めました。

puppibus egressus Latia stetit exul in herba:
　felix, exilium cui locus ille fuit!　　　540

追放の身のエウアンデルは船より降り出て、ラティウムの草の上に立ちました。かの場所が流浪の地であったとはなんと幸せなことか。

nec mora longa fuit: stabant nova tecta, nec alter
　montibus Ausoniis Arcade maior erat.

それから長く手間取ることもなく、新しい家々が立ちました。そして、イタリアの山々にアルカディアのひとエウアンデルに勝る人士は他にありませんでした。

ecce boves illuc Erytheidas adplicat heros
　emensus longi claviger orbis iter,

ご覧なさい、そこへと英雄がエリュテアの牛を連れてきます。世界を巡る長い道のりを踏破した棍棒を携える英雄です。

dumque huic hospitium domus est Tegeaea, vagantur　　　545
　incustoditae lata per arva boves.

アルカディアの家が彼をもてなしているあいだに、見張り番のいない牛たちは広い畠のあちこちをさまよいます。

mane erat: excussus somno Tirynthius actor
　de numero tauros sentit abesse duos.

朝になりました。ティリュンスの牧人が眠りから覚めてみると、雄牛の数が二頭足りないのに気づきました。

nulla videt quaerens taciti vestigia furti:
　traxerat aversos Cacus in antra ferox,　　　550

物音立てぬ盗人の足跡を捜しますが一向に見つかりません。荒ぶるカクスが後ろ向きに洞穴まで引きずっていったからでした。

Cacus, Aventinae timor atque infamia silvae,
　non leve finitimis hospitibusque malum.

カクス、それはアウェンティヌスの森の恐怖と恥辱、近隣のひとにも敵にとっても容易ならざる災いでした。

dira viro facies, vires pro corpore, corpus
　grande (pater monstri Mulciber huius erat),

顔はおぞましく、力は体軀に釣り合い、体は巨大です。この怪物の父親はムルキベル(ウルカヌス神)でした。

proque domo longis spelunca recessibus ingens,　　　555
　abdita, vix ipsis invenienda feris;

奥行きの深い大きな洞穴を住まいとしていましたが、外からは隠れていて、獣でも見つけられないほどでした。

ora super postes adfixaque bracchia pendent,
　squalidaque humanis ossibus albet humus.

入り口の上方には、されこうべと腕が打ち付けられて下がり、地面は人骨が折れ重なって白くなっています。

servata male parte boum Jove natus abibat:
　mugitum rauco furta dedere sono.　　　560

一部の牛の番には失敗したもののユピテルの息子は出発しようとしました。と、盗まれた牛たちがしわがれ声で鳴いたのです。

'accipio revocamen' ait, vocemque secutus
　impia per silvas ultor ad antra venit.

「わかった、さあ戻るぞ」と、彼は言って、声のあとを追い、復讐せんものと森を抜けて不敬な洞穴へとやって来ます。

ille aditum fracti praestruxerat obice montis;
　vix juga movissent quinque bis illud opus.

ところが、カクスは岩山を崩した壁を楯に入り口を塞ぎました。十組の軛につないだ牛たちでもこの重みを動かすのは難しかったでしょう。

nititur hic umeris (caelum quoque sederat illis),　　　565
　et vastum motu conlabefactat onus.

それでも、ヘルクレスは肩で押し込み、(この肩には天も載っていたほどですから)、途方もない重荷を一突きで押し崩してしまいます。

quod simul eversum est, fragor aethera terruit ipsum,
　ictaque subsedit pondere molis humus.

これがひっくり返された瞬間、鳴動に天空までもおののきました。岩塊の重みが打ち込まれた地面は深く沈みました。

prima movet Cacus conlata proelia dextra
　remque ferox saxis stipitibusque gerit.　　　570

カクスは最初は組打ちで戦を進め、岩と木株を荒々しく振り回す戦法に出ます。

quis ubi nil agitur, patrias male fortis ad artes
　confugit, et flammas ore sonante vomit;

が、これでは太刀打ちできないとなると、卑怯にも、父の術策に活路を求め、口から音立てて火炎を吐くのでした。

quas quotiens proflat, spirare Typhoea credas
　et rapidum Aetnaeo fulgur ab igne jaci.

この炎は、吹き出すたびに、テュポエウスの吐く息か、アエトナの火から放たれる稲妻の走りかとも思うような炎です。

occupat Alcides, adductaque clava trinodis　　　575
　ter quater adverso sedit in ore viri.

けれども、ヘルクレスは取り押さえてしまいます。三つの瘤がある棍棒が振り上げられ、三度、四度とカクスの顔面に落ちました。

ille cadit mixtosque vomit cum sanguine fumos
　et lato moriens pectore plangit humum.

カクスは倒れると、血の混じった煙を吐き、大きな胸で地面を打ちながら死んでゆきました。

immolat ex illis taurum tibi, Juppiter, unum
　victor et Euandrum ruricolasque vocat,　　　580

勝利を収めたヘルクレスは、ユピテルよ、あなたのために雄牛を一頭選んで屠り、エウアンデルと田園に住むひとびととを呼びます。

constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram,
　hic ubi pars Urbis de bove nomen habet.

そして、自分自身を祀る祭壇を立てました。これがいま、至大祭壇と呼ばれ、都のなかで牛にちなんだ名をもつ場所にある祭壇です。

nec tacet Euandri mater prope tempus adesse
　Hercule quo tellus sit satis usa suo.

また、エウアンデルの母は、ヘルクレスが地上での務めを十分果たし終えるときもすぐ間近である、と隠さず語ります。

at felix vates, ut dis gratissima vixit,　　　585　 possidet hunc Jani sic dea mense diem.

さて、幸福な予言者であった彼女は、神々から比類ない好意を受けた人生を終えたいま、女神となり、ヤヌスの月のこの日を自分の祭日とされています。

1/13. E EID(満月) : NP (1/14. F EN)

Idibus in magni castus Jovis aede sacerdos
　semimaris flammis viscera libat ovis;

イドゥスには、汚れなき神官がユピテル大神の神殿で去勢した羊のはらわたを火に捧げます。

redditaque est omnis populo provincia nostro
　et tuus Augusto nomine dictus avus.　　　590

また、この日、全属州がわが国民のものとして復活し、あなたの祖父はアウグストゥスの名を得ました。

perlege dispositas generosa per atria ceras:
　contigerunt nulli nomina tanta viro.

高貴な広間に並んだ蠟作りの像の銘をお読み下さい。これほど立派な名をなのった人士はこれまでありません。

Africa victorem de se vocat, alter Isauras
　aut Cretum domitas testificatur opes;

アフリカで勝利を収めた方はアフリカの名で呼ばれています。また、自分の名でイサウリ族や、あるいはクレタの軍勢を平定したことを証明している方もあります。

hunc Numidae faciunt, illum Messana superbum;　　　595
　ille Numantina traxit ab urbe notam:

こちらの方はヌミディア、あちらの方はメッサナでの勝利を誇っています。そちらの方はヌマンティアの都にちなむ名を得ましたし、

et mortem et nomen Druso Germania fecit;
　me miserum, virtus quam brevis illa fuit!

ドルススにはゲルマニアが死と名前とをもたらしました。ああ、悲しくも、かの武勇はなんと短く終わったことか。

si petat a victis, tot sumet nomina Caesar
　quot numero gentes maximus orbis habet.　　　600

もしカエサルが打ち破った者たちから名前を得ようとすれば、全世界にあるかぎりの部族と同じ数だけの名をもつことになるでしょう。

ex uno quidam celebres aut torquis adempti
　aut corvi titulos auxiliaris habent.

またなかには、同じ敵を相手にしながら、一方は奪い取った首輪、もう一方は助太刀の烏というよく知られた呼び名をもつ方々もあります。

Magne, tuum nomen rerum est mensura tuarum:
　sed qui te vicit nomine maior erat.

マグヌスよ、あなたの名前はあなたの業績の大きさを示していますが、あなたを打ち負かした方の名は、まだそれより偉大であったのです。

nec gradus est supra Fabios cognominis ullus:　　　605
　illa domus meritis Maxima dicta suis.

副名を格付けすればファビウス家の上に出るものはありません。この家は立てた功績によりマクシムスと呼ばれましたから。

sed tamen humanis celebrantur honoribus omnes,
　hic socium summo cum Jove nomen habet.

とはいえ、これまでの方はみな、ひとのあいだでの誉れに祝福されていますが、こちらの方は最高神ユピテルと同列の名をおもちです。

sancta vocant augusta patres, augusta vocantur
　templa sacerdotum rite dicata manu:　　　610

神聖なものを元老院はアウグスタと呼びますし、神官たちの手でしきたりどおりに奉献された神殿もアウグスタと呼ばれるのですから。

huius et augurium dependet origine verbi
　et quodcumque sua Juppiter auget ope.

また、神託(アウグリウム)も、ユピテルの助けによりますます栄えて行く(アウゲレ)どのようなものも、その語源はこの言葉から発します。

augeat imperium nostri ducis, augeat annos,
　protegat et vestras querna corona fores:

わが導き主の覇権がますます栄えますよう、年々歳々ますます栄えますよう、そして、樫の冠があなたがたの門を守ってくれますように。

auspicibusque deis tanti cognominis heres　　　615
　omine suscipiat, quo pater, orbis onus.

神々の加護のもと、かくも立派な副名の跡継ぎが父親の運をそのままに世界の荷を背負いますように。

1/15. G CAR : NP

Respiciet Titan actas ubi tertius Idus,
　fient Parrhasiae sacra relata deae.

過ぎ去ったイドゥスを太陽神が三度目に振り返るとき、アルカディアの女神のための祭儀がもう一度行われるでしょう。

nam prius Ausonias matres carpenta vehebant
　(haec quoque ab Euandri dicta parente reor);　　　620

というのも、以前には、イタリアの母親たちは馬車に乗っていたのですが、わが察するところ、馬車(カルペンタ)の語源もエウアンデルの母親(カルメンティス)にあるのです

mox honor eripitur, matronaque destinat omnis
　ingratos nulla prole novare viros,

すぐに、その特典は取り上げられることになります。ご婦人方はだれもが、恩知らずの夫たちにはもうあらたに子供をつくらない、と決意します。

neve daret partus, ictu temeraria caeco
　visceribus crescens excutiebat onus.

あるいは、お腹の子を産み落とさないように、やみくもに殴りつけて、大きさを増してくるお腹の荷を払い落とすのでした。

corripuisse patres ausas immitia nuptas,　　　625
　jus tamen exemptum restituisse ferunt,

元老院は、むごいことをしでかした妻たちを捕えましたが、それでも、取り上げた権利をもとどおりにした、と言われています。

binaque nunc pariter Tegeaeae sacra parenti
　pro pueris fieri virginibusque jubent.

そして、元老院は、今度はアルカディアの母親の祭儀を二回、男の子と女の子と両方に行うよう決議しました。

scortea non illi fas est inferre sacello,
　ne violent puros exanimata focos.　　　630

このお社へは革製品のもち込みは許されません。死んだ獣の皮が清らかな竈を汚さないためです。

siquis amas veteres ritus, adsiste precanti;
　nomina percipies non tibi nota prius.

もしどなたか古式を愛する方があれば、そばでお祈りを聞いてみるとよいでしょう。いままでに知らなかった名前をお聞きになるはずです。

Porrima placatur Postvertaque, sive sorores,
　sive fugae comites, Maenali diva, tuae;

ポリマ女神とポストウェルタ女神への鎮めがなされます。彼女らが、マエナルス山の女神(カルメンティス)よ、あなたの姉妹であれ、あるいは、追放されたあなたの供であったにしましても。

altera quod porro fuerat cecinisse putatur,　　　635
　altera venturum postmodo quicquid erat.

ポリマは昔に(ポロ)あったことを、ポストウェルタはすぐあとに起こるだろうこと(ポスト・ウェルスルム)を歌ったと考えられています。

1/16. H C (NP inde ab anno 10 p. C.)

Candida, te niveo posuit lux proxima templo,
　qua fert sublimes alta Moneta gradus,

輝かしい女神よ、翌朝、あなたが雪白の神殿に祀られました。この場所で、モネタ女神は足どり高く高みに昇られます。

nunc bene prospiciens Latiam Concordia turbam,
　nunc te sacratae constituere manus.　　　640

この日はまた、和合女神コンコルディアよ、ラティウムの民衆をよくご覧になって下さい。この日にこそ、奉献の手があなたを祀り上げたのですから。

Furius antiquam, populi superator Etrusci,
　voverat et voti solverat ille fidem.

昔の神殿を奉納したのはエトルリアの民の征服者フリウスです。彼は願掛けのとおりの御礼を果たしたのでした。

causa, quod a patribus sumptis secesserat armis
　volgus, et ipsa suas Roma timebat opes.

このときの事の起こりは、民衆が武器を執って元老院から離反したことにありました。ローマが味方の軍勢を恐れる事態だったのです。

causa recens melior: passos Germania crines　　　645
　porrigit auspiciis, dux venerande, tuis.

新しい神殿の謂れはもっとよいものです。畏き将軍よ、ゲルマニアがざんばら髪を差し出してあなたの御意に従っています。

inde triumphatae libasti munera gentis
　templaque fecisti, quam colis ipse, deae.

そこで、あなたは凱旋を飾った部族からの貢ぎ物を献納し、あなた御自身が崇める女神のために神殿を建てました。

hanc tua constituit genetrix et rebus et ara,
　sola toro magni digna reperta Jovis.　　　 650

女神の祭具や祭壇を整えたのはあなたの母上です。ユピテル大神の間にふさわしいと証された唯一の方です。

1/17. A C

(1/18. B C) (1/19. C C) (1/20. D C) (1/21. E C) (1/22. F C) 1/23. G C

Haec ubi transierint, Capricorno, Phoebe, relicto
　per juvenis curres signa regentis aquam.

以上のことが過ぎ去ってしまえば、ポエブスよ、あなたは山羊座をあとにして、水を運ぶ青年の星座を通って行くでしょう。

septimus hinc Oriens cum se demiserit undis,
　fulgebit toto jam Lyra nulla polo.

この七日後に昇る太陽が波間に没してからは、もはや全天のどこにも竪琴の輝きはないでしょう。

1/24. H C (1/25. A C) (1/26. B C)

Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis
　qui micat in medio pectore, mersus erit.

琴座の沈みの次に来る夜には、獅子の胸の中央で煌めき燃える星が沈むでしょう。

Ter quater evolvi signantes tempora fastos,
　nec Sementiva est ulla reperta dies;

さて、三度、四度と我は歳時を記した暦を繙いてみましたが、播種の祝祭セメンティワというのは見つかりませんでした。

cum mihi (sensit enim) 'lux haec indicitur' inquit
　Musa, 'quid a fastis non stata sacra petis?　　　660

と、そのとき、ムーサ女神が気づかれて、我に言って下さいました。「この祭日は布告されるのだ。日取りの変わる祝祭を暦に探してどうなる。

utque dies incerta sacri, sic tempora certa,
　seminibus jactis est ubi fetus ager.'

祭礼の日は決まっていなくても、時期は決まっている。種が蒔かれて、畑の実が宿ったときだ。」

state coronati plenum ad praesepe, juvenci:
　cum tepido vestrum vere redibit opus.

若牛たちよ、花冠をつけて、桶一杯の飼い葉のそばに立ちなさい。今度おまえたちが仕事をするのは暖かな春が戻ったときだから。

rusticus emeritum palo suspendat aratrum:　　　665
　omne reformidat frigore vulnus humus.

農夫は務めを果たした働を棚に掛けなさい。冷え切った地面はどんな傷をも恐れているのだから。

vilice, da requiem terrae semente peracta;
　da requiem, terram qui coluere, viris.

土地管理人よ、種蒔きの終わった土地を休ませなさい。土地を耕した男たちを休ませなさい。

pagus agat festum: pagum lustrate, coloni,
　et date paganis annua liba focis.　　　670

村は祭りをしましょう。村人たちよ、村を清めなさい。村の竈に毎年恒例のパンケーキを供えなさい。

placentur frugum matres, Tellusque Ceresque,
　farre suo gravidae visceribusque suis:

実りの母である地母神とケレス女神にスペルト小麦と身ごもった豚のはらわたを捧げて鎮めなさい。

officium commune Ceres et Terra tuentur;
　haec praebet causam frugibus, illa locum.

ケレス女神と地母神はともに同じ権能を果たします。ケレス女神が原因を、地母神が場を与えることで実りが結ばれるのです。

consortes operis, per quas correcta vetustas　　　675
　quernaque glans victa est utiliore cibo,

あなたがたこそ耕作の仲間、あなたがたの力で昔ながらのやり方は改められ、樫の実に勝る、もっと実になる食べ物が生まれました。

frugibus immensis avidos satiate colonos,
　ut capiant cultus praemia digna sui.

いくらあるかわからぬほどの収穫で村人の貪欲さをも飽かして下さい。耕作が報われるだけの見返りを得させて下さい。

vos date perpetuos teneris sementibus auctus,
　nec nova per gelidas herba sit usta nives.　　　680

どうか、柔らかな種子に絶えざるますますの成長を授けて下さい。新芽を凍てつく雪の下で枯れさせないで下さい。

cum serimus, caelum ventis aperite serenis;
　cum latet, aetheria spargite semen aqua.

我らが種蒔くときには、風澄み渡る空が開けますよう。種が土に埋まれば、天からの水を降り注いで下さい。

neve graves cultis Cerialia rura cavete
　agmine laesuro depopulentur aves.

また、耕地には大敵の鳥たちが群れなして穀物畑を荒し回る被害が出ぬよう配慮して下さい。

vos quoque, formicae, subjectis parcite granis:　　　685
　post messem praedae copia maior erit.

どうか、蟻たちよ、蒔き終わった種には手をつけないでくれ。収穫のあとのほうがずっと大きな獲物があろうから。

interea crescat scabrae robiginis expers
　nec vitio caeli palleat ulla seges,

そのあいだは、ざらざらとした赤錆病を免れて作物が成長しますように。天候不順のために色あせて病むことがありませんように。

et neque deficiat macie nec pinguior aequo
　divitiis pereat luxuriosa suis;　　　690

痩せて萎れませんように。度を越えた養分のために、あり余る地味がかえって作物を枯らすことのありませんように。

et careant loliis oculos vitiantibus agri,
　nec sterilis culto surgat avena solo;

目に悪い毒麦が畑に生えませんように。耕した土のあいだから実の付かない烏麦が芽を出しませんように。

triticeos fetus passuraque farra bis ignem
　hordeaque ingenti fenore reddat ager.

小麦や火に二度かけられるスペルト小麦、それに大麦の実りが畑に育ったとき、そこに大きな利息が付いていますように。

haec ego pro vobis, haec vos optate coloni,　　　695
　efficiatque ratas utraque diva preces.

これらのことを我は、村人よ、あなたがたのために祈っていますから、あなたがたもこれらのことを祈りなさい。そして、お二方の女神がこの祈りをお聞き届け下さいますように。

bella diu tenuere viros: erat aptior ensis
　vomere, cedebat taurus arator equo;

かつて長いあいだ、男手が戦争に取られていました。剣のほうが鋤の刃よりも手になじみ、土を耕す牛は軍馬に持ち場を譲りました。

sarcula cessabant, versique in pila ligones,
　factaque de rastri pondere cassis erat.　　　700

鎌は仕事をなくし、鋤は投げ槍に変えられました。重い馬鋤からは鉄兜が作られました。

gratia dis domuique tuae: religata catenis
　jampridem vestro sub pede Bella jacent.

神々とあなたの家とに感謝します。もうずっと以前から戦争は枷をはめられてあなたがたの足元に横たわっているのですから。

sub juga bos veniat, sub terras semen aratas:
　Pax Cererem nutrit, Pacis alumna Ceres.

牛は軛の下に、種は耕された土の下に入るがよいのです。平和はケレス女神の養母、ケレス女神は平和の養い子です。

1/27. C C (1/28. D C) (1/29. E F [? NP])

At quae venturas praecedit sexta Kalendas,
　hac sunt Ledaeis templa dicata deis:

さて、次のカレンダエに六日先立つ日、この日に、レダから生まれた神々に神殿が捧げられました。

fratribus illa deis fratres de gente deorum
　circa Juturnae composuere lacus.

この神殿は、兄弟の神々のために、神々の血を引く兄弟がユトゥルナの泉のそばに建てたのです。

1/30. F NP (1/31. GC)

Ipsum nos carmen deduxit Pacis ad aram:
　haec erit a mensis fine secunda dies.

歌の運びのままに我たちは平和女神パクスの祭壇へとたどり着きました。この日は月末の一日前にあたるでしょう。

frondibus Actiacis comptos redimita capillos,
　Pax, ades et toto mitis in orbe mane.

整えた髪にアクティウム戦勝の月桂冠を戴き、パクスよ、おいで下さい。全世界で優しくあり続けて下さい。

dum desint hostes, desit quoque causa triumphi:
　tu ducibus bello gloria maior eris.

敵がいなければ、凱旋を祝う理由もありませんが、しかし、そのあいだは、あなたこそが将軍たちにとっては戦争よりも大きな栄光となるのです。

sola gerat miles, quibus arma coerceat, arma,　　　715
　canteturque fera nil nisi pompa tuba.

兵士が携える武器は防衛のための武器だけでありますように。荒々しい喇叭の音が告げるのはただただ祝祭の行列だけでありますように。

horreat Aeneadas et primus et ultimus orbis:
　siqua parum Romam terra timebat, amet.

近隣から最果てまで、世界中がアエネアスの血統におののきますように。もしローマを恐れない国があったとすれば、その国はローマを愛しますように。

tura, sacerdotes, Pacalibus addite flammis,
　albaque perfusa victima fronte cadat;　　　720

神官たちよ、平和の炎に香を加えなさい。贄となる白牛の額に酒を注いだ上で屠りなさい。

utque domus, quae praestat eam, cum pace perennet
　ad pia propensos vota rogate deos.

女神の祭司たる家が永遠に平和を謳歌するように、祈りなさい。敬虔なる願いを聞き入れてくれる神々に。

Sed jam prima mei pars est exacta laboris,
　cumque suo finem mense libellus habet.

さてしかし、わが労苦もすでに第一部の仕上げを終えました。月が終わりを迎えるとともに各巻も終わるのです。

P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER SECVNDVS

Janus habet finem. cum carmine crescit et annus:
　alter ut hic mensis, sic liber alter eat.
nunc primum velis, elegi, maioribus itis:
　exiguum, memini, nuper eratis opus.
ipse ego vos habui faciles in amore ministros,　　　5
　cum lusit numeris prima juventa suis.
idem sacra cano signataque tempora fastis:
　ecquis ad haec illinc crederet esse viam?
haec mea militia est; ferimus quae possumus arma,
　dextraque non omni munere nostra vacat.　　　10
si mihi non valido torquentur pila lacerto
　nec bellatoris terga premuntur equi,
nec galea tegimur, nec acuto cingimur ense
　(his habilis telis quilibet esse potest),
at tua prosequimur studioso pectore, Caesar,　　　15
　nomina, per titulos ingredimurque tuos.
ergo ades et placido paulum mea munera vultu
　respice, pacando siquid ab hoste vacat.
Februa Romani dixere piamina patres:
　nunc quoque dant verbo plurima signa fidem.　　　20
pontifices ab rege petunt et flamine lanas,
　quis veterum lingua februa nomen erat;
quaeque capit lictor domibus purgamina certis,
　torrida cum mica farra, vocantur idem;
nomen idem ramo, qui caesus ab arbore pura　　　25
　casta sacerdotum tempora fronde tegit.
ipse ego flaminicam poscentem februa vidi;
　februa poscenti pinea virga data est.
denique quodcumque est quo corpora nostra piantur,
　hoc apud intonsos nomen habebat avos.　　　30
mensis ab his dictus, secta quia pelle Luperci
　omne solum lustrant, idque piamen habent;
aut quia placatis sunt tempora pura sepulcris,
　tum cum ferales praeteriere dies.
omne nefas omnemque mali purgamina causam　　　35
　credebant nostri tollere posse senes.
Graecia principium moris dedit: illa nocentes
　impia lustratos ponere facta putat.
Actoriden Peleus, ipsum quoque Pelea Phoci
　caede per Haemonias solvit Acastus aquas;　　　40
vectam frenatis per inane draconibus Aegeus
　credulus immerita Phasida fovit ope;
Amphiareiades Naupactoo Acheloo
　'solve nefas' dixit, solvit et ille nefas.
ah nimium faciles, qui tristia crimina caedis　　　45
　fluminea tolli posse putatis aqua!
Sed tamen, antiqui ne nescius ordinis erres,
　primus, ut est, Jani mensis et ante fuit;
qui sequitur Janum, veteris fuit ultimus anni:
　tu quoque sacrorum, Termine, finis eras.　　　50
primus enim Jani mensis, quia janua prima est:
　qui sacer est imis manibus, imus erat.
postmodo creduntur spatio distantia longo
　tempora bis quini continuasse viri.

2/1. H : K : FEB : N　　　54a

Principio mensis Phrygiae contermina Matri
　Sospita delubris dicitur aucta novis.
nunc ubi sunt, illis quae sunt sacrata Kalendis
　templa deae? longa procubuere die.
cetera ne simili caderent labefacta ruina
　cavit sacrati provida cura ducis,　　　60
sub quo delubris sentitur nulla senectus;
　nec satis est homines, obligat ille deos.
templorum positor, templorum sancte repostor,
　sit superis opto mutua cura tui.
dent tibi caelestes, quos tu caelestibus, annos,　　　65
　proque tua maneant in statione domo.
tum quoque vicini lucus celebratur Alerni,
　qua petit aequoreas advena Thybris aquas.
ad penetrale Numae Capitolinumque Tonantem
　inque Jovis summa caeditur arce bidens.　　　70
saepe graves pluvias adopertus nubibus aether
　concitat, aut posita sub nive terra latet.

2/2. A N　　　72a

Proximus Hesperias Titan abiturus in undas
　gemmea purpureis cum juga demet equis,
illa nocte aliquis, tollens ad sidera vultum,　　　75
　dicet 'ubi est hodie quae Lyra fulsit heri?'
dumque Lyram quaeret, medii quoque terga Leonis
　in liquidas subito mersa notabit aquas.

2/3. B N　　　78a

Quem modo caelatum stellis Delphina videbas,
　is fugiet visus nocte sequente tuos,
seu fuit occultis felix in amoribus index,
　Lesbida cum domino seu tulit ille lyram.
quod mare non novit, quae nescit Ariona tellus?
　carmine currentes ille tenebat aquas.
saepe sequens agnam lupus est a voce retentus,　　　85
　saepe avidum fugiens restitit agna lupum;
saepe canes leporesque umbra jacuere sub una,
　et stetit in saxo proxima cerva leae,
et sine lite loquax cum Palladis alite cornix
　sedit, et accipitri juncta columba fuit.　　　90
Cynthia saepe tuis fertur, vocalis Arion,
　tamquam fraternis obstipuisse modis.
nomen Arionium Siculas impleverat urbes
　captaque erat lyricis Ausonis ora sonis;
inde domum repetens puppem conscendit Arion,　　　95
　atque ita quaesitas arte ferebat opes.
forsitan, infelix, ventos undasque timebas:
　at tibi nave tua tutius aequor erat.
namque gubernator destricto constitit ense
　ceteraque armata conscia turba manu.　　　100
quid tibi cum gladio? dubiam rege, navita, puppem:
　non haec sunt digitis arma tenenda tuis.
ille, metu pavidus, 'mortem non deprecor' inquit,
　'sed liceat sumpta pauca referre lyra.'
dant veniam ridentque moram: capit ille coronam,　　　105
　quae possit crines, Phoebe, decere tuos;
induerat Tyrio bis tinctam murice pallam:
　reddidit icta suos pollice chorda sonos,
flebilibus numeris veluti canentia dura
　trajectus penna tempora cantat olor.　　　110
protinus in medias ornatus desilit undas;
　spargitur impulsa caerula puppis aqua.
inde (fide maius) tergo delphina recurvo
　se memorant oneri subposuisse novo.
ille, sedens citharamque tenens, pretiumque vehendi　　　115
　cantat et aequoreas carmine mulcet aquas.
di pia facta vident: astris delphina recepit
　Juppiter et stellas jussit habere novem.

(2/4. C N) 2/5. D NON : NP　　　118a

Nunc mihi mille sonos quoque est memoratus Achilles
　vellem, Maeonide, pectus inesse tuum,
dum canimus sacras alterno carmine Nonas.
　maximus hic fastis accumulatur honor.
deficit ingenium, maioraque viribus urgent:
　haec mihi praecipuo est ore canenda dies.
quid volui demens elegis imponere tantum　　　125
　ponderis? heroi res erat ista pedis.
sancte pater patriae, tibi plebs, tibi curia nomen
　hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen, eques.
res tamen ante dedit: sero quoque vera tulisti
　nomina, jam pridem tu pater orbis eras.　　　130
hoc tu per terras, quod in aethere Juppiter alto,
　nomen habes: hominum tu pater, ille deum.
Romule, concedes: facit hic tua magna tuendo
　moenia, tu dederas transilienda Remo.
te Tatius parvique Cures Caeninaque sensit,　　　135
　hoc duce Romanum est solis utrumque latus;
tu breve nescioquid victae telluris habebas,
　quodcumque est alto sub Jove, Caesar habet.
tu rapis, hic castas duce se jubet esse maritas;
　tu recipis luco, reppulit ille nefas;　　　140
vis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges;
　tu domini nomen, principis ille tenet;
te Remus incusat, veniam dedit hostibus ille;
　caelestem fecit te pater, ille patrem.
Jam puer Idaeus media tenus eminet alvo,　　　145
　et liquidas mixto nectare fundit aquas.
en etiam, siquis Borean horrere solebat,
　gaudeat: a Zephyris mollior aura venit.

(2/6. E N) (2/7. F N) (2/8. G N) (2/9. H N vel NP) 2/10. A N　　　148a

Quintus ab aequoreis nitidum jubar extulit undis
　Lucifer, et primi tempora veris erunt.
ne fallare tamen, restant tibi frigora, restant,
　magnaque discedens signa reliquit hiems.

(2/11. B N) 2/12. C N　　　152a

Tertia nox veniat, Custodem protinus Ursae
　aspicies geminos exseruisse pedes.
inter hamadryadas jaculatricemque Dianam　　　155
　Callisto sacri pars fuit una chori.
illa, deae tangens arcus, 'quos tangimus arcus,
　este meae testes virginitatis' ait.
Cynthia laudavit, 'promissa' que 'foedera serva,
　et comitum princeps tu mihi' dixit 'eris.'　　　160
foedera servasset, si non formosa fuisset:
　cavit mortales, de Jove crimen habet.
mille feras Phoebe silvis venata redibat
　aut plus aut medium sole tenente diem;
ut tetigit lucum (densa niger ilice lucus,　　　165
　in medio gelidae fons erat altus aquae),
'hic' ait 'in silva, virgo Tegeaea, lavemur';
　erubuit falso virginis illa sono.
dixerat et nymphis. nymphae velamina ponunt;
　hanc pudet, et tardae dat mala signa morae.　　　170
exuerat tunicas; uteri manifesta tumore
　proditur indicio ponderis ipsa suo.
cui dea 'virgineos, perjura Lycaoni, coetus
　desere, nec castas pollue' dixit 'aquas.'
luna novum decies implerat cornibus orbem:　　　175
　quae fuerat virgo credita, mater erat.
laesa furit Juno, formam mutatque puellae:
　quid facis? invito est pectore passa Jovem.
utque ferae vidit turpes in paelice vultus,
　'huius in amplexus, Juppiter,' inquit 'eas.'　　　180
ursa per incultos errabat squalida montes
　quae fuerat summo nuper amata Jovi.
jam tria lustra puer furto conceptus agebat,
　cum mater nato est obvia facta suo.
illa quidem, tamquam cognosceret, adstitit amens,　　　185
　et gemuit: gemitus verba parentis erant.
hanc puer ignarus jaculo fixisset acuto
　ni foret in superas raptus uterque domos.
signa propinqua micant: prior est, quam dicimus Arcton,
　Arctophylax formam terga sequentis habet.　　　190
saevit adhuc canamque rogat Saturnia Tethyn
　Maenaliam tactis ne lavet Arcton aquis.

2/13. D EID : NP　　　192a

Idibus agrestis fumant altaria Fauni
　hic ubi discretas insula rumpit aquas.
haec fuit illa dies in qua Veientibus armis　　　195
　ter centum Fabii ter cecidere duo.
una domus vires et onus susceperat urbis:
　sumunt gentiles arma professa manus.
egreditur castris miles generosus ab isdem,
　e quis dux fieri quilibet aptus erat.　　　200
Carmentis portae dextro est via proxima jano:
　ire per hanc noli, quisquis es; omen habet.
illa fama refert Fabios exisse trecentos:
　porta vacat culpa, sed tamen omen habet.
ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem　　　205
　(turbidus hibernis ille fluebat aquis),
castra loco ponunt: destrictis ensibus ipsi
　Tyrrhenum valido Marte per agmen eunt;
non aliter quam cum Libyca de gente leones
　invadunt sparsos lata per arva greges.　　　210
diffugiunt hostes inhonestaque vulnera tergo
　accipiunt: Tusco sanguine terra rubet.
sic iterum, sic saepe cadunt; ubi vincere aperte
　non datur, insidias armaque tecta parant.
campus erat, campi claudebant ultima colles　　　215
　silvaque montanas occulere apta feras.
in medio paucos armentaque rara relinquunt,
　cetera virgultis abdita turba latet.
ecce velut torrens undis pluvialibus auctus
　aut nive, quae Zephyro victa tepente fluit,　　　220
per sata perque vias fertur nec, ut ante solebat,
　riparum clausas margine finit aquas,
sic Fabii vallem latis discursibus implent,
　quodque vident sternunt, nec metus alter inest.
quo ruitis, generosa domus? male creditis hosti:　　　225
　simplex nobilitas, perfida tela cave.
fraude perit virtus: in apertos undique campos
　prosiliunt hostes et latus omne tenent.
quid faciant pauci contra tot milia fortes?
　quidve, quod in misero tempore restet, adest?　　　230
sicut aper longe silvis latratibus actus
　fulmineo celeres dissipat ore canes,
mox tamen ipse perit, sic non moriuntur inulti,
　vulneraque alterna dantque feruntque manu.
una dies Fabios ad bellum miserat omnes,　　　235
　ad bellum missos perdidit una dies.
ut tamen Herculeae superessent semina gentis,
　credibile est ipsos consuluisse deos:
nam puer impubes et adhuc non utilis armis
　unus de Fabia gente relictus erat;　　　 240
scilicet ut posses olim tu, Maxime, nasci,
　cui res cunctando restituenda foret.

2/14. E N　　　242a

Continuata loco tria sidera, Corvus et Anguis
　et medius Crater inter utrumque, jacent.
Idibus illa latent, oriuntur nocte sequenti;　　　245
　quae, tibi, cur tria sint tam sociata, canam.
forte Jovi Phoebus festum sollemne parabat
　(non faciet longas fabula nostra moras):
'i, mea' dixit 'avis, ne quid pia sacra moretur,
　et tenuem vivis fontibus adfer aquam.'　　　250
corvus inauratum pedibus cratera recurvis
　tollit et aerium pervolat altus iter.
stabat adhuc duris ficus densissima pomis:
　temptat eam rostro, non erat apta legi;
immemor imperii sedisse sub arbore fertur,　　　255
　dum fierent tarda dulcia poma mora.
jamque satur nigris longum rapit unguibus hydrum,
　ad dominumque redit, fictaque verba refert:
'hic mihi causa morae, vivarum obsessor aquarum:
　hic tenuit fontes officiumque meum.'　　　260
'addis' ait 'culpae mendacia' Phoebus 'et audes
　fatidicum verbis fallere velle deum?
at tibi, dum lactens haerebit in arbore ficus,
　de nullo gelidae fonte bibentur aquae.'
dixit, et, antiqui monimenta perennia facti,　　　265
　Anguis, avis, Crater sidera juncta micant.

2/15. F LVPER : NP　　　266a

Tertia post Idus nudos aurora Lupercos
　aspicit, et Fauni sacra bicornis eunt.
dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo,
　attigerint Latias unde petita domos.　　　270
Pana deum pecoris veteres coluisse feruntur
　Arcades; Arcadiis plurimus ille jugis.
testis erit Pholoe, testes Stymphalides undae,
　quique citis Ladon in mare currit aquis,
cinctaque pinetis nemoris juga Nonacrini,　　　275
　altaque Tricrene Parrhasiaeque nives.
Pan erat armenti, Pan illic numen equarum,
　munus ob incolumes ille ferebat oves.
transtulit Euander silvestria numina secum:
　hic, ubi nunc urbs est, tum locus urbis erat.　　　280
inde deum colimus devectaque sacra Pelasgis:
　flamen ad haec prisco more Dialis erat.
cur igitur currant, et cur (sic currere mos est)
　nuda ferant posita corpora veste, rogas?
ipse deus velox discurrere gaudet in altis　　　285
　montibus, et subitas concipit ipse fugas:
ipse deus nudus nudos jubet ire ministros;
　nec satis ad cursus commoda vestis erit.
ante Jovem genitum terras habuisse feruntur
　Arcades, et luna gens prior illa fuit.　　　290
vita feris similis, nullos agitata per usus:
　artis adhuc expers et rude volgus erat.
pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas;
　nectar erat palmis hausta duabus aqua.
nullus anhelabat sub adunco vomere taurus,　　　295
　nulla sub imperio terra colentis erat:
nullus adhuc erat usus equi; se quisque ferebat:
　ibat ovis lana corpus amicta sua.
sub Jove durabant et corpora nuda gerebant,
　docta graves imbres et tolerare Notos.　　　300
nunc quoque detecti referunt monimenta vetusti
　moris, et antiquas testificantur opes.
Sed cur praecipue fugiat velamina Faunus,
　traditur antiqui fabula plena ioci.
forte comes dominae juvenis Tirynthius ibat:　　　305
　vidit ab excelso Faunus utrumque jugo;
vidit et incaluit, 'montana' que 'numina', dixit
　'nil mihi vobiscum est: hic meus ardor erit.'
ibat odoratis umeros perfusa capillis
　Maeonis, aurato conspicienda sinu:　　　310
aurea pellebant tepidos umbracula soles,
　quae tamen Herculeae sustinuere manus.
jam Bacchi nemus et Tmoli vineta tenebat,
　Hesperos et fusco roscidus ibat equo.
antra subit tofis laqueata et pumice vivo;　　　315
　garrulus in primo limine rivus erat.
dumque parant epulas potandaque vina ministri,
　cultibus Alciden instruit illa suis:
dat tenues tunicas Gaetulo murice tinctas,
　dat teretem zonam, qua modo cincta fuit.　　　320
ventre minor zona est; tunicarum vincla relaxat,
　ut posset magnas exseruisse manus.
fregerat armillas non illa ad bracchia factas,
　scindebant magni vincula parva pedes.
ipsa capit clavamque gravem spoliumque leonis　　　325
　conditaque in pharetra tela minora sua.
sic epulis functi sic dant sua corpora somno,
　et positis juxta secubuere toris:
causa, repertori vitis quia sacra parabant,
　quae facerent pure, cum foret orta dies.　　　330
noctis erat medium. quid non amor improbus audet?
　roscida per tenebras Faunus ad antra venit:
utque videt comites somno vinoque solutos,
　spem capit in dominis esse soporis idem.
intrat et huc illuc temerarius errat adulter,　　　335
　et praefert cautas subsequiturque manus.
venerat ad strati captata cubilia lecti,
　et felix prima sorte futurus erat;
ut tetigit fulvi saetis hirsuta leonis
　vellera, pertimuit sustinuitque manum,　　　340
attonitusque metu rediit, ut saepe viator
　turbatum viso rettulit angue pedem.
inde tori qui junctus erat velamina tangit
　mollia, mendaci decipiturque nota.
ascendit spondaque sibi propiore recumbit,　　　345
　et tumidum cornu durius inguen erat.
interea tunicas ora subducit ab ima:
　horrebant densis aspera crura pilis.
cetera temptantem subito Tirynthius heros
　reppulit: e summo decidit ille toro.　　　350
fit sonus, inclamat comites et lumina poscit
　Maeonis: inlatis ignibus acta patent.
ille gemit lecto graviter dejectus ab alto,
　membraque de dura vix sua tollit humo.
ridet et Alcides et qui videre jacentem,　　　355
　ridet amatorem Lyda puella suum.
veste deus lusus fallentes lumina vestes
　non amat, et nudos ad sua sacra vocat.
Adde peregrinis causas, mea Musa, Latinas,
　inque suo noster pulvere currat equus.　　　360
cornipedi Fauno caesa de more capella
　venit ad exiguas turba vocata dapes.
dumque sacerdotes veribus transuta salignis
　exta parant, medias sole tenente vias,
Romulus et frater pastoralisque juventus　　　365
　solibus et campo corpora nuda dabant.
vectibus et jaculis et misso pondere saxi
　bracchia per lusus experienda dabant:
pastor ab excelso 'per devia rura juvencos,
　Romule, praedones, et Reme', dixit 'agunt.'　　　370
longum erat armari: diversis exit uterque
　partibus, occursu praeda recepta Remi.
ut rediit, veribus stridentia detrahit exta
　atque ait 'haec certe non nisi victor edet.'
dicta facit, Fabiique simul. venit irritus illuc　　　375
　Romulus et mensas ossaque nuda videt.
risit, et indoluit Fabios potuisse Remumque
　vincere, Quintilios non potuisse suos.
forma manet facti: posito velamine currunt,
　et memorem famam quod bene cessit habet.　　　380
Forsitan et quaeras cur sit locus ille Lupercal,
　quaeve diem tali nomine causa notet.
Silvia Vestalis caelestia semina partu
　ediderat, patruo regna tenente suo;
is jubet auferri parvos et in amne necari:　　　385
　quid facis? ex istis Romulus alter erit.
iussa recusantes peragunt lacrimosa ministri
　(flent tamen) et geminos in loca sola ferunt.
Albula, quem Tiberim mersus Tiberinus in undis
　reddidit, hibernis forte tumebat aquis:　　　390
hic, ubi nunc fora sunt, lintres errare videres,
　quaque jacent valles, Maxime Circe, tuae.
huc ubi venerunt (neque enim procedere possunt
　longius), ex illis unus et alter ait:
'at quam sunt similes! at quam formosus uterque!　　　395
　plus tamen ex illis iste vigoris habet.
si genus arguitur vultu, nisi fallit imago,
　nescioquem in vobis suspicor esse deum.
at siquis vestrae deus esset originis auctor,
　in tam praecipiti tempore ferret opem:　　　400
ferret opem certe, si non ope, mater, egeret,
　quae facta est uno mater et orba die.
nata simul, moritura simul, simul ite sub undas
　corpora.' desierat, deposuitque sinu.
vagierunt ambo pariter: sensisse putares;　　　405
　hi redeunt udis in sua tecta genis.
sustinet impositos summa cavus alveus unda:
　heu quantum fati parva tabella tulit!
alveus in limo silvis adpulsus opacis
　paulatim fluvio deficiente sedet.　　　410
arbor erat: remanent vestigia, quaeque vocatur
　Rumina nunc ficus Romula ficus erat.
venit ad expositos, mirum, lupa feta gemellos:
　quis credat pueris non nocuisse feram?
non nocuisse parum est, prodest quoque. quos lupa nutrit,　　　415
　perdere cognatae sustinuere manus.
constitit et cauda teneris blanditur alumnis,
　et fingit lingua corpora bina sua.
Marte satos scires: timor abfuit. ubera ducunt
　nec sibi promissi lactis aluntur ope.　　　420
illa loco nomen fecit, locus ipse Lupercis;
　magna dati nutrix praemia lactis habet.
Quid vetat Arcadio dictos a monte Lupercos?
　Faunus in Arcadia templa Lycaeus habet.
Nupta, quid exspectas? non tu pollentibus herbis　　　425
　nec prece nec magico carmine mater eris;
excipe fecundae patienter verbera dextrae,
　jam socer optatum nomen habebit avi.
nam fuit illa dies, dura cum sorte maritae
　reddebant uteri pignora rara sui.　　　430
'quid mihi' clamabat 'prodest rapuisse Sabinas'
　Romulus (hoc illo sceptra tenente fuit),
'si mea non vires, sed bellum injuria fecit?
　utilius fuerat non habuisse nurus.'
monte sub Esquilio multis incaeduus annis　　　435
　Junonis magnae nomine lucus erat.
huc ubi venerunt, pariter nuptaeque virique
　suppliciter posito procubuere genu:
cum subito motae tremuere cacumina silvae,
　et dea per lucos mira locuta suos.　　　440
'Italidas matres' inquit 'sacer hircus inito.'
　obstipuit dubio territa turba sono.
augur erat, nomen longis intercidit annis:
　nuper ab Etrusca venerat exul humo;
ille caprum mactat: jussae sua terga puellae　　　445
　pellibus exsectis percutienda dabant.
luna resumebat decimo nova cornua motu,
　virque pater subito nuptaque mater erat.
gratia Lucinae: dedit haec tibi nomina lucus,
　aut quia principium tu, dea, lucis habes.　　　450
parce, precor, gravidis, facilis Lucina, puellis,
　maturumque utero molliter aufer onus.
Orta dies fuerit, tu desine credere ventis;
　perdidit illius temporis aura fidem.
flamina non constant, et sex reserata diebus　　　455
　carceris Aeolii janua lata patet.
jam levis obliqua subsedit Aquarius urna:
　proximus aetherios excipe, Piscis, equos.
te memorant fratremque tuum (nam juncta micatis
　signa) duos tergo sustinuisse deos.　　　 460
terribilem quondam fugiens Typhona Dione,
　tum, cum pro caelo Juppiter arma tulit,
venit ad Euphraten comitata Cupidine parvo,
　inque Palaestinae margine sedit aquae.
populus et cannae riparum summa tenebant,　　　465
　spemque dabant salices hos quoque posse tegi.
dum latet, insonuit vento nemus: illa timore
　pallet, et hostiles credit adesse manus,
utque sinu tenuit natum, 'succurrite, nymphae,
　et dis auxilium ferte duobus' ait.　　　470
nec mora, prosiluit. pisces subiere gemelli:
　pro quo nunc, cernis, sidera nomen habent.
inde nefas ducunt genus hoc imponere mensis
　nec violant timidi piscibus ora Syri.

(2/16. G EN) 2/17. H QVIR : NP　　　474a

Proxima lux vacua est; at tertia dicta Quirino,
　qui tenet hoc nomen (Romulus ante fuit),
sive quod hasta 'curis' priscis est dicta Sabinis
　(bellicus a telo venit in astra deus);
sive suum regi nomen posuere Quirites,
　seu quia Romanis junxerat ille Cures.　　　480
nam pater armipotens postquam nova moenia vidit,
　multaque Romulea bella peracta manu,
'Juppiter', inquit 'habet Romana potentia vires:
　sanguinis officio non eget illa mei.
redde patri natum: quamvis intercidit alter,　　　485
　pro se proque Remo qui mihi restat erit.
"unus erit quem tu tolles in caerula caeli"
　tu mihi dixisti: sint rata dicta Jovis.'
Juppiter adnuerat: nutu tremefactus uterque
　est polus, et caeli pondera novit Atlas.　　　 490
est locus, antiqui Caprae dixere paludem:
　forte tuis illic, Romule, jura dabas.
sol fugit, et removent subeuntia nubila caelum,
　et gravis effusis decidit imber aquis.
hinc tonat, hinc missis abrumpitur ignibus aether:　　　495
　fit fuga, rex patriis astra petebat equis.
luctus erat, falsaeque patres in crimine caedis,
　haesissetque animis forsitan illa fides;
sed Proculus Longa veniebat Julius Alba,
　lunaque fulgebat, nec facis usus erat,　　　500
cum subito motu saepes tremuere sinistrae:
　rettulit ille gradus(後戻りする), horrueruntque comae.
pulcher et humano maior trabeaque decorus
　Romulus in media visus adesse via
et dixisse simul 'prohibe lugere Quirites,　　　505
　nec violent lacrimis numina nostra suis:
tura ferant placentque novum pia turba Quirinum,
　et patrias artes militiamque colant.'
iussit et in tenues oculis evanuit auras;
　convocat hic populos jussaque verba refert.　　　510
templa deo fiunt: collis quoque dictus ab illo est,
　et referunt certi sacra paterna dies.
Lux quoque cur eadem Stultorum festa vocetur
　accipe: parva quidem causa, sed apta, subest.
non habuit doctos tellus antiqua colonos:　　　515
　lassabant agiles aspera bella viros.
plus erat in gladio quam curvo laudis aratro:
　neglectus domino pauca ferebat ager.
farra tamen veteres jaciebant, farra metebant,
　primitias Cereri farra resecta dabant:　　　520
usibus admoniti flammis torrenda dederunt,
　multaque peccato damna tulere suo;
nam modo verrebant nigras pro farre favillas,
　nunc ipsas ignes corripuere casas.
facta dea est Fornax: laeti Fornace coloni　　　525
　orant ut fruges temperet illa suas.
curio legitimis nunc Fornacalia verbis
　maximus indicit nec stata sacra facit:
inque foro, multa circum pendente tabella,
　signatur certa curia quaeque nota,　　　530
stultaque pars populi quae sit sua curia nescit,
　sed facit extrema sacra relata die.

(2/18. A C) (2/19. B C) (2/20. C C) 2/21. D FERAL : F vel FP　　　532a

Est honor et tumulis, animas placare paternas,
　parvaque in exstructas munera ferre pyras.
parva petunt manes: pietas pro divite grata est　　　535
　munere; non avidos Styx habet ima deos.
tegula porrectis satis est velata coronis
　et sparsae fruges parcaque mica salis,
inque mero mollita Ceres violaeque solutae:
　haec habeat media testa relicta via.　　　540
nec maiora veto, sed et his placabilis umbra est:
　adde preces positis et sua verba focis.
hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor,
　attulit in terras, juste Latine, tuas.
ille patris Genio sollemnia dona ferebat:　　　545
　hinc populi ritus edidicere pios.
at quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis
　bella, Parentales deseruere dies.
non impune fuit; nam dicitur omine ab isto
　Roma suburbanis incaluisse rogis.　　　 550
vix equidem credo: bustis exisse feruntur
　et tacitae questi tempore noctis avi,
perque vias Urbis latosque ululasse per agros
　deformes animas, volgus inane, ferunt.
post ea praeteriti tumulis redduntur honores,　　　555
　prodigiisque venit funeribusque modus.
dum tamen haec fiunt, viduae cessate puellae:
　exspectet puros pinea taeda dies,
nec tibi, quae cupidae matura videbere matri,
　comat virgineas hasta recurva comas.　　　560
conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris
　aufer: habent alias maesta sepulcra faces.
di quoque templorum foribus celentur opertis,
　ture vacent arae stentque sine igne foci.
nunc animae tenues et corpora functa sepulcris　　　565
　errant, nunc posito pascitur umbra cibo.
nec tamen haec ultra, quam tot de mense supersint
　Luciferi, quot habent carmina nostra pedes.
hanc, quia justa ferunt, dixere Feralia lucem;
　ultima placandis manibus illa dies.　　　570
Ecce anus in mediis residens annosa puellis
　sacra facit Tacitae (vix tamen ipsa tacet),
et digitis tria tura tribus sub limine ponit,
　qua brevis occultum mus sibi fecit iter:
tum cantata ligat cum fusco licia plumbo,　　　575
　et septem nigras versat in ore fabas,
quodque pice adstrinxit, quod acu trajecit aena,
　obsutum maenae torret in igne caput;
vina quoque instillat: vini quodcumque relictum est,
　aut ipsa aut comites, plus tamen ipsa, bibit.　　　580
'hostiles linguas inimicaque vinximus ora'
　dicit discedens ebriaque exit anus.
protinus a nobis quae sit dea Muta requires:
　disce per antiquos quae mihi nota senes.
Juppiter, inmodico Juturnae victus amore,　　　585
　multa tulit tanto non patienda deo:
illa modo in silvis inter coryleta latebat,
　nunc in cognatas desiliebat aquas.
convocat hic nymphas, Latium quaecumque tenebant,
　et jacit in medio talia verba choro:　　　590
'invidet ipsa sibi vitatque quod expedit illi
　vestra soror, summo jungere membra deo.
consulite ambobus: nam quae mea magna voluptas,
　utilitas vestrae magna sororis erit.
vos illi in prima fugienti obsistite ripa,　　　595
　ne sua fluminea corpora mergat aqua.'
dixerat; adnuerant nymphae Tiberinides omnes
　quaeque colunt thalamos, Ilia diva, tuos.
forte fuit Nais, Lara nomine; prima sed illi
　dicta bis antiquum syllaba nomen erat,　　　600
ex vitio positum. saepe illi dixerat Almo
　'nata, tene linguam': nec tamen illa tenet.
quae simul ac tetigit Juturnae stagna sororis,
　'effuge' ait 'ripas', dicta refertque Jovis.
illa etiam Junonem adiit, miserataque nuptas　　　605
　'Naida Juturnam vir tuus' inquit 'amat.'
Juppiter intumuit, quaque est non usa modeste
　eripit huic linguam, Mercuriumque vocat:
'duc hanc ad manes: locus ille silentibus aptus.
　nympha, sed infernae nympha paludis erit.'　　　 610
iussa Jovis fiunt. accepit lucus euntes:
　dicitur illa duci tum placuisse deo.
vim parat hic, vultu pro verbis illa precatur,
　et frustra muto nititur ore loqui,
fitque gravis geminosque parit, qui compita servant　　　615
　et vigilant nostra semper in urbe Lares.

2/22. E C　　　616a

Proxima cognati dixere Karistia kari,
　et venit ad socios turba propinqua deos.
scilicet a tumulis et qui periere propinquis
　protinus ad vivos ora referre juvat,　　　620
postque tot amissos quicquid de sanguine restat
　aspicere et generis dinumerare gradus.
innocui veniant: procul hinc, procul impius esto
　frater et in partus mater acerba suos,
cui pater est vivax, qui matris digerit annos,　　　625
　quae premit invisam socrus iniqua nurum.
Tantalidae fratres absint et Jasonis uxor,
　et quae ruricolis semina tosta dedit,
et soror et Procne Tereusque duabus iniquus
　et quicumque suas per scelus auget opes.　　　630
dis generis date tura boni: Concordia fertur
　illa praecipue mitis adesse die;
et libate dapes, ut, grati pignus honoris,
　nutriat incinctos missa patella Lares.
jamque, ubi suadebit placidos nox umida somnos,　　　635
　larga precaturi sumite vina manu,
et 'bene vos, bene te, patriae pater, optime Caesar'
　dicite; suffuso sint bona verba mero.

2/23. F TER : NP　　　638a

Nox ubi transierit, solito celebretur honore
　separat indicio qui deus arva suo.
Termine, sive lapis sive es defossus in agro
　stipes, ab antiquis tu quoque numen habes.
te duo diversa domini de parte coronant,
　binaque serta tibi binaque liba ferunt.
ara fit: huc ignem curto fert rustica testo　　　645
　sumptum de tepidis ipsa colona focis.
ligna senex minuit concisaque construit arte,
　et solida ramos figere pugnat humo;
tum sicco primas irritat cortice flammas;
　stat puer et manibus lata canistra tenet.　　　650
inde ubi ter fruges medios immisit in ignes,
　porrigit incisos filia parva favos.
vina tenent alii: libantur singula flammis;
　spectant, et linguis candida turba favet.
spargitur et caeso communis Terminus agno,　　　655
　nec queritur lactans cum sibi porca datur.
conveniunt celebrantque dapes vicinia simplex
　et cantant laudes, Termine sancte, tuas:
'tu populos urbesque et regna ingentia finis:
　omnis erit sine te litigiosus ager.　　　660
nulla tibi ambitio est, nullo corrumperis auro,
　legitima servas credita rura fide.
si tu signasses olim Thyreatida terram,
　corpora non leto missa trecenta forent,
nec foret Othryades congestis lectus in armis.　　　665
　o quantum patriae sanguinis ille dedit!
quid, nova cum fierent Capitolia? nempe deorum
　cuncta Jovi cessit turba locumque dedit;
Terminus, ut veteres memorant, inventus in aede
　restitit et magno cum Jove templa tenet.　　　670
nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat,
　exiguum templi tecta foramen habent.
Termine, post illud levitas tibi libera non est:
　qua positus fueris in statione, mane;
nec tu vicino quicquam concede roganti,　　　675
　ne videare hominem praeposuisse Jovi:
et seu vomeribus seu tu pulsabere rastris,
　clamato "tuus est hic ager, ille tuus".'
est via quae populum Laurentes ducit in agros,
　quondam Dardanio regna petita duci:　　　680
illa lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris
　sacra videt fieri sextus ab Urbe lapis.
gentibus est aliis tellus data limite certo:
　Romanae spatium est Urbis et orbis idem.

2/24. G REGIF : N　　　684a

Nunc mihi dicenda est regis fuga. traxit ab illa
　sextus ab extremo nomina mense dies.
ultima Tarquinius Romanae gentis habebat
　regna, vir iniustus, fortis ad arma tamen.
ceperat hic alias, alias everterat urbes,
　et Gabios turpi fecerat arte suos.　　　690
namque trium minimus, proles manifesta Superbi,
　in medios hostes nocte silente venit.
nudarant gladios: 'occidite' dixit 'inermem:
　hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater,
qui mea crudeli laceravit verbere terga'　　　695
　(dicere ut hoc posset, verbera passus erat).
luna fuit: spectant juvenem, gladiosque recondunt,
　tergaque, deducta veste, notata vident:
flent quoque, et ut secum tueatur bella precantur.
　callidus ignaris adnuit ille viris.　　　 700
jamque potens misso genitorem appellat amico,
　perdendi Gabios quod sibi monstret iter.
hortus odoratis suberat cultissimus herbis,
　sectus humum rivo lene sonantis aquae:
illic Tarquinius mandata latentia nati　　　705
　accipit, et virga lilia summa metit.
nuntius ut rediit decussaque lilia dixit,
　filius 'agnosco jussa parentis' ait.
nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina,
　traduntur ducibus moenia nuda suis.　　　710
ecce, nefas visu, mediis altaribus anguis
　exit et exstinctis ignibus exta rapit.
consulitur Phoebus. sors est ita reddita: 'matri
　qui dederit princeps oscula, victor erit.'
oscula quisque suae matri properata tulerunt,　　　715
　non intellecto credula turba deo.
Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset
　tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis.
ille jacens pronus matri dedit oscula Terrae,
　creditus offenso procubuisse pede.　　　720
cingitur interea Romanis Ardea signis,
　et patitur longas obsidione moras.
dum vacat et metuunt hostes committere pugnam,
　luditur in castris, otia miles agit.
Tarquinius juvenis socios dapibusque meroque　　　725
　accipit; ex illis rege creatus ait:
'dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello,
　nec sinit ad patrios arma referre deos,
ecquid in officio torus est socialis? et ecquid
　conjugibus nostris mutua cura sumus?'　　　730
quisque suam laudat: studiis certamina crescunt,
　et fervet multo linguaque corque mero.
surgit cui dederat clarum Collatia nomen:
　'non opus est verbis, credite rebus' ait.
'nox superest: tollamur equis Urbemque petamus';　　　735
　dicta placent, frenis impediuntur equi.
pertulerant dominos. regalia protinus illi
　tecta petunt: custos in fore nullus erat.
ecce nurum regis fusis per colla coronis
　inveniunt posito pervigilare mero.　　　740
inde cito passu petitur Lucretia, cuius
　ante torum calathi lanaque mollis erat.
lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant;
　inter quas tenui sic ait illa sono:
'mittenda est domino (nunc, nunc properate, puellae)　　　745
　quamprimum nostra facta lacerna manu.
quid tamen auditis (nam plura audire potestis)?
　quantum de bello dicitur esse super?
postmodo victa cades: melioribus, Ardea, restas,
　improba, quae nostros cogis abesse viros.　　　750
sint tantum reduces. sed enim temerarius ille
　est meus, et stricto qualibet ense ruit.
mens abit et morior, quotiens pugnantis imago
　me subit, et gelidum pectora frigus habet.'
desinit in lacrimas inceptaque fila remisit,　　　755
　in gremio vultum deposuitque suum.
hoc ipsum decuit: lacrimae decuere pudicam,
　et facies animo dignaque parque fuit.
'pone metum, veni' conjunx ait; illa revixit,
　deque viri collo dulce pependit onus.　　　760
interea juvenis furiales regius ignes
　concipit, et caeco raptus amore furit.
forma placet niveusque color flavique capilli
　quique aderat nulla factus ab arte decor:
verba placent et vox et quod corrumpere non est;　　　765
　quoque minor spes est, hoc magis ille cupit.
jam dederat cantus lucis praenuntius ales,
　cum referunt juvenes in sua castra pedem.
carpitur attonitos absentis imagine sensus
　ille; recordanti plura magisque placent.　　　770
sic sedit, sic culta fuit, sic stamina nevit,
　injectae collo sic jacuere comae,
hos habuit vultus, haec illi verba fuerunt,
　hic color, haec facies, hic decor oris erat.
ut solet a magno fluctus languescere flatu,　　　775
　sed tamen a vento, qui fuit, unda tumet,
sic, quamvis aberat placitae praesentia formae,
　quem dederat praesens forma, manebat amor.
ardet, et iniusti stimulis agitatus amoris
　comparat indigno vimque metumque toro.　　　780
'exitus in dubio est: audebimus ultima' dixit:
　'viderit! audentes forsque deusque juvat.
cepimus audendo Gabios quoque.' talia fatus
　ense latus cinxit tergaque pressit equi.
accipit aerata juvenem Collatia porta,　　　785
　condere jam vultus sole parante suos.
hostis ut hospes init penetralia Collatini:
　comiter excipitur; sanguine junctus erat.
quantum animis erroris inest! parat inscia rerum
　infelix epulas hostibus illa suis.　　　790
functus erat dapibus: poscunt sua tempora somnum;
　nox erat, et tota lumina nulla domo.
surgit et aurata vagina liberat ensem
　et venit in thalamos, nupta pudica, tuos;
utque torum pressit, 'ferrum, Lucretia, mecum est'　　　795
　natus ait regis, 'Tarquiniusque loquor.'
illa nihil, neque enim vocem viresque loquendi
　aut aliquid toto pectore mentis habet;
sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis
　parva sub infesto cum jacet agna lupo.　　　800
quid faciat? pugnet? vincetur femina pugnans.
　clamet? at in dextra, qui vetet, ensis erat.
effugiat? positis urgentur pectora palmis,
　tum primum externa pectora tacta manu.
instat amans hostis precibus pretioque minisque:　　　805
　nec prece nec pretio nec movet ille minis.
'nil agis: eripiam' dixit 'per crimina vitam:
　falsus adulterii testis adulter ero:
interimam famulum, cum quo deprensa fereris.'
　succubuit famae victa puella metu.　　　810
quid, victor, gaudes? haec te victoria perdet.
　heu quanto regnis nox stetit una tuis!
jamque erat orta dies: passis sedet illa capillis,
　ut solet ad nati mater itura rogum,
grandaevumque patrem fido cum conjuge castris　　　815
　evocat: et posita venit uterque mora.
utque vident habitum, quae luctus causa, requirunt,
　cui paret exsequias, quoque sit icta malo.
illa diu reticet pudibundaque celat amictu
　ora: fluunt lacrimae more perennis aquae.　　　820
hinc pater, hinc conjunx lacrimas solantur et orant
　indicet et caeco flentque paventque metu.
ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto
　non oculos ideo sustulit illa suos.
'hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar' inquit,　　　825
　'eloquar infelix dedecus ipsa meum?'
quaeque potest, narrat; restabant ultima: flevit,
　et matronales erubuere genae.
dant veniam facto genitor conjunxque coactae:
　'quam' dixit 'veniam vos datis, ipsa nego.'　　　830
nec mora, celato fixit sua pectora ferro,
　et cadit in patrios sanguinulenta pedes.
tum quoque jam moriens ne non procumbat honeste
　respicit: haec etiam cura cadentis erat.
ecce super corpus, communia damna gementes,　　　835
　obliti decoris virque paterque jacent.
Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit,
　fixaque semanimi corpore tela rapit,
stillantemque tenens generoso sanguine cultrum
　edidit impavidos ore minante sonos:　　　840
'per tibi ego hunc juro fortem castumque cruorem,
　perque tuos manes, qui mihi numen erunt,
Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum.
　jam satis est virtus dissimulata diu.'
illa jacens ad verba oculos sine lumine movit,　　　845
　visaque concussa dicta probare coma.
fertur in exsequias animi matrona virilis
　et secum lacrimas invidiamque trahit.
vulnus inane patet: Brutus clamore Quirites
　concitat et regis facta nefanda refert.　　　850
Tarquinius cum prole fugit: capit annua consul
　jura: dies regnis illa suprema fuit.
Fallimur, an veris praenuntia venit hirundo,
　nec metuit ne qua versa recurrat hiems?
saepe tamen, Procne, nimium properasse quereris,　　　855
　virque tuo Tereus frigore laetus erit.

(2/25. H C) (2/26. A EN) 2/27. B EQVIR : NP (2/28. C C)　　　856a

Jamque duae restant noctes de mense secundo,
　Marsque citos junctis curribus urget equos;
ex vero positum permansit Equirria nomen,
　quae deus in campo prospicit ipse suo.　　　860
jure venis, Gradive: locum tua tempora poscunt,
　signatusque tuo nomine mensis adest.
venimus in portum libro cum mense peracto.
　naviget hinc alia jam mihi linter aqua.

P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER TERTIVS

Bellice, depositis clipeo paulisper et hasta,
　Mars, ades et nitidas casside solve comas.
forsitan ipse roges quid sit cum Marte poetae:
　a te qui canitur nomina mensis habet.
ipse vides manibus peragi fera bella Minervae:　　　5
　num minus ingenuis artibus illa vacat?
Palladis exemplo ponendae tempora sume
　cuspidis: invenies et quod inermis agas.
tum quoque inermis eras, cum te Romana sacerdos
　cepit, ut huic urbi semina magna dares.　　　10
Silvia Vestalis (quid enim vetat inde moveri?)
　sacra lavaturas mane petebat aquas.
ventum erat ad molli declivem tramite ripam;
　ponitur e summa fictilis urna coma:
fessa resedit humo, ventosque accepit aperto　　　15
　pectore, turbatas restituitque comas.
dum sedet, umbrosae salices volucresque canorae
　fecerunt somnos et leve murmur aquae;
blanda quies furtim victis obrepsit ocellis,
　et cadit a mento languida facta manus.　　　20
Mars videt hanc visamque cupit potiturque cupita,
　et sua divina furta fefellit ope.
somnus abit, jacet ipsa gravis; jam scilicet intra
　viscera Romanae conditor urbis erat.
languida consurgit, nec scit cur languida surgat,　　　25
　et peragit tales arbore nixa sonos:
'utile sit faustumque, precor, quod imagine somni
　vidimus: an somno clarius illud erat?
ignibus Iliacis aderam, cum lapsa capillis
　decidit ante sacros lanea vitta focos.　　　30
inde duae pariter, visu mirabile, palmae
　surgunt: ex illis altera maior erat,
et gravibus ramis totum protexerat orbem,
　contigeratque sua sidera summa coma.
ecce meus ferrum patruus molitur in illas:　　　35
　terreor admonitu, corque timore micat.
Martia, picus, avis gemino pro stipite pugnant
　et lupa: tuta per hos utraque palma fuit.'
dixerat, et plenam non firmis viribus urnam
　sustulit: implerat, dum sua visa refert.　　　40
interea crescente Remo, crescente Quirino,
　caelesti tumidus pondere venter erat.
quo minus emeritis exiret cursibus annus
　restabant nitido jam duo signa deo:
Silvia fit mater; Vestae simulacra feruntur　　　45
　virgineas oculis opposuisse manus.
ara deae certe tremuit pariente ministra,
　et subiit cineres territa flamma suos.
hoc ubi cognovit contemptor Amulius aequi
　(nam raptas fratri victor habebat opes),　　　 50
amne jubet mergi geminos. scelus unda refugit:
　in sicca pueri destituuntur humo.
lacte quis infantes nescit crevisse ferino,
　et picum expositis saepe tulisse cibos?
non ego te, tantae nutrix Larentia gentis,　　　55
　nec taceam vestras, Faustule pauper, opes:
vester honos veniet, cum Larentalia dicam:
　acceptus geniis illa December habet.
Martia ter senos proles adoleverat annos,
　et suberat flavae jam nova barba comae:　　　60
omnibus agricolis armentorumque magistris
　Iliadae fratres jura petita dabant.
saepe domum veniunt praedonum sanguine laeti
　et redigunt actos in sua rura boves.
ut genus audierunt, animos pater editus auget,　　　65
　et pudet in paucis nomen habere casis,
Romuleoque cadit trajectus Amulius ense,
　regnaque longaevo restituuntur avo.
moenia conduntur, quae, quamvis parva fuerunt,
　non tamen expediit transiluisse Remo.　　　70
jam, modo quae fuerant silvae pecorumque recessus,
　urbs erat, aeternae cum pater urbis ait:
'arbiter armorum, de cuius sanguine natus
　credor et, ut credar, pignora multa dabo,
a te principium Romano dicimus anno:　　　75
　primus de patrio nomine mensis erit.'
vox rata fit, patrioque vocat de nomine mensem:
　dicitur haec pietas grata fuisse deo.
et tamen ante omnes Martem coluere priores;
　hoc dederat studiis bellica turba suis.　　　80
Pallada Cecropidae, Minoia Creta Dianam,
　Volcanum tellus Hypsipylaea colit,
Iunonem Sparte Pelopeiadesque Mycenae,
　pinigerum Fauni Maenalis ora caput:
Mars Latio venerandus erat, quia praesidet armis;　　　85
　arma ferae genti remque decusque dabant.
quod si forte vacas, peregrinos inspice fastos:
　mensis in his etiam nomine Martis erit.
tertius Albanis, quintus fuit ille Faliscis,
　sextus apud populos, Hernica terra, tuos;　　　90
inter Aricinos Albanaque tempora constat
　factaque Telegoni moenia celsa manu;
quintum Laurentes, bis quintum Aequiculus acer,
　a tribus hunc primum turba Curensis habet;
et tibi cum proavis, miles Paeligne, Sabinis　　　95
　convenit; huic genti quartus utrique deus.
Romulus, hos omnes ut vinceret ordine saltem,
　sanguinis auctori tempora prima dedit.
nec totidem veteres, quot nunc, habuere Kalendas:
　ille minor geminis mensibus annus erat.　　　100
nondum tradiderat victas victoribus artes
　Graecia, facundum sed male forte genus:
qui bene pugnabat, Romanam noverat artem;
　mittere qui poterat pila, disertus erat.
quis tunc aut Hyadas aut Pliadas Atlanteas　　　105
　senserat, aut geminos esse sub axe polos,
esse duas Arctos, quarum Cynosura petatur
　Sidoniis, Helicen Graia carina notet,
signaque quae longo frater percenseat anno,
　ire per haec uno mense sororis equos?　　　110
libera currebant et inobservata per annum
　sidera; constabat sed tamen esse deos.
non illi caelo labentia signa tenebant,
　sed sua, quae magnum perdere crimen erat,
illa quidem feno, sed erat reverentia feno　　　115
　quantam nunc aquilas cernis habere tuas.
pertica suspensos portabat longa maniplos,
　unde maniplaris nomina miles habet.
ergo animi indociles et adhuc ratione carentes
　mensibus egerunt lustra minora decem.　　　120
annus erat decimum cum luna receperat orbem:
　hic numerus magno tunc in honore fuit,
seu quia tot digiti, per quos numerare solemus,
　seu quia bis quinto femina mense parit,
seu quod adusque decem numero crescente venitur,　　　125
　principium spatiis sumitur inde novis.
inde patres centum denos secrevit in orbes
　Romulus, hastatos instituitque decem,
et totidem princeps, totidem pilanus habebat
　corpora, legitimo quique merebat equo.　　　130
quin etiam partes totidem Titiensibus ille,
　quosque vocant Ramnes, Luceribusque dedit.
adsuetos igitur numeros servavit in anno;
　hoc luget spatio femina maesta virum.
neu dubites primae fuerint quin ante Kalendae　　　135
　Martis, ad haec animum signa referre potes.
laurea flaminibus quae toto perstitit anno
　tollitur, et frondes sunt in honore novae;
ianua tum regis posita viret arbore Phoebi;
　ante tuas fit idem, Curia prisca, fores.　　　140
Vesta quoque ut folio niteat velata recenti,
　cedit ab Iliacis laurea cana focis.
adde quod arcana fieri novus ignis in aede
　dicitur, et vires flamma refecta capit.
nec mihi parva fides annos hinc isse priores　　　145
　Anna quod hoc coepta est mense Perenna coli.
hinc etiam veteres initi memorantur honores
　ad spatium belli, perfide Poene, tui.
denique quintus ab hoc fuerat Quintilis, et inde
　incipit a numero nomina quisquis habet.　　　150
primus, oliviferis Romam deductus ab arvis,
　Pompilius menses sensit abesse duos,
sive hoc a Samio doctus, qui posse renasci
　nos putat, Egeria sive monente sua.
sed tamen errabant etiam nunc tempora, donec　　　155
　Caesaris in multis haec quoque cura fuit.
non haec ille deus tantaeque propaginis auctor
　credidit officiis esse minora suis,
promissumque sibi voluit praenoscere caelum
　nec deus ignotas hospes inire domos.　　　160
ille moras solis, quibus in sua signa rediret,
　traditur exactis disposuisse notis;
is decies senos ter centum et quinque diebus
　junxit et a pleno tempora quinta die.
hic anni modus est: in lustrum accedere debet,　　　165
　quae consummatur partibus, una dies.

3/1. D : K : MAR : NP

'Si licet occultos monitus audire deorum
　vatibus, ut certe fama licere putat,
cum sis officiis, Gradive, virilibus aptus,
　dic mihi matronae cur tua festa colant.'　　　170
sic ego. sic posita dixit mihi casside Mavors
　(sed tamen in dextra missilis hasta fuit):
'nunc primum studiis pacis deus utilis armis
　advocor, et gressus in nova castra fero.
nec piget incepti: juvat hac quoque parte morari,　　　175
　hoc solam ne se posse Minerva putet.
disce, Latinorum vates operose dierum,
　quod petis, et memori pectore dicta nota.
parva fuit, si prima velis elementa referre,
　Roma, sed in parva spes tamen huius erat.　　　180
moenia jam stabant, populis angusta futuris,
　credita sed turbae tum nimis ampla suae.
quae fuerit nostri si quaeris regia nati,
　aspice de canna straminibusque domum.
in stipula placidi capiebat munera somni,　　　185
　et tamen ex illo venit in astra toro.
jamque loco maius nomen Romanus habebat,
　nec conjunx illi nec socer ullus erat.
spernebant generos inopes vicinia dives,
　et male credebar sanguinis auctor ego.　　　190
in stabulis habitasse et oves pavisse nocebat
　jugeraque inculti pauca tenere soli.
cum pare quaeque suo coeunt volucresque feraeque
　atque aliquam de qua procreet anguis habet.
extremis dantur conubia gentibus: at quae　　　195
　Romano vellet nubere nulla fuit.
indolui patriamque dedi tibi, Romule, mentem.
　"tolle preces", dixi "quod petis arma dabunt."
festa parat Conso. Consus tibi cetera dicet,
　illa facta die dum sua sacra canet.　　　200
intumuere Cures et quos dolor attigit idem:
　tum primum generis intulit arma socer.
jamque fere raptae matrum quoque nomen habebant,
　tractaque erant longa bella propinqua mora:
conveniunt nuptae dictam Junonis in aedem,　　　205
　quas inter mea sic est nurus ausa loqui:
"o pariter raptae, quoniam hoc commune tenemus,
　non ultra lente possumus esse piae.
stant acies: sed utra di sint pro parte rogandi
　eligite; hinc conjunx, hinc pater arma tenet.　　　210
quaerendum est viduae fieri malitis an orbae.
　consilium vobis forte piumque dabo."
consilium dederat: parent, crinesque resolvunt
　maestaque funerea corpora veste tegunt.
jam steterant acies ferro mortique paratae,　　　215
　jam lituus pugnae signa daturus erat,
cum raptae veniunt inter patresque virosque,
　inque sinu natos, pignora cara, tenent.
ut medium campi scissis tetigere capillis,
　in terram posito procubuere genu;　　　220
et, quasi sentirent, blando clamore nepotes
　tendebant ad avos bracchia parva suos.
qui poterat, clamabat avum tum denique visum,
　et, qui vix poterat, posse coactus erat.
tela viris animique cadunt, gladiisque remotis　　　225
　dant soceri generis accipiuntque manus,
laudatasque tenent natas, scutoque nepotem
　fert avus: hic scuti dulcior usus erat.
inde ~diem quae prima~ meas celebrare Kalendas
　Oebaliae matres non leve munus habent,　　　230
aut quia committi strictis mucronibus ausae
　finierant lacrimis Martia bella suis;
vel quod erat de me feliciter Ilia mater
　rite colunt matres sacra diemque meum.
quid quod hiems adoperta gelu tum denique cedit,　　　235
　et pereunt lapsae sole tepente nives;
arboribus redeunt detonsae frigore frondes,
　uvidaque in tenero palmite gemma tumet;
quaeque diu latuit, nunc, se qua tollat in auras,
　fertilis occultas invenit herba vias?　　　240
nunc fecundus ager, pecoris nunc hora creandi,
　nunc avis in ramo tecta laremque parat.
tempora jure colunt Latiae fecunda parentes,
　quarum militiam votaque partus habet.
adde quod, excubias ubi rex Romanus agebat,　　　245
　qui nunc Esquilias nomina collis habet,
illic a nuribus Junoni templa Latinis
　hac sunt, si memini, publica facta die.
quid moror et variis onero tua pectora causis?
　eminet ante oculos quod petis ecce tuos.　　　250
mater amat nuptas: matris me turba frequentat.
　haec nos praecipue tam pia causa decet.'
ferte deae flores: gaudet florentibus herbis
　haec dea; de tenero cingite flore caput:
dicite 'tu nobis lucem, Lucina, dedisti':　　　255
　dicite 'tu voto parturientis ades.'
siqua tamen gravida est, resoluto crine precetur
　ut solvat partus molliter illa suos.
Quis mihi nunc dicet quare caelestia Martis
　arma ferant Salii Mamuriumque canant?　　　260
nympha, mone, nemori stagnoque operata Dianae;
　nympha, Numae conjunx, ad tua facta veni.
vallis Aricinae silva praecinctus opaca
　est lacus, antiqua religione sacer;
hic latet Hippolytus loris direptus equorum,　　　265
　unde nemus nullis illud aditur equis.
licia dependent longas velantia saepes,
　et posita est meritae multa tabella deae.
saepe potens voti, frontem redimita coronis,
　femina lucentes portat ab Urbe faces.　　　270
regna tenent fortes manibus pedibusque fugaces,
　et perit exemplo postmodo quisque suo.
defluit incerto lapidosus murmure rivus:
　saepe, sed exiguis haustibus, inde bibi.
Egeria est quae praebet aquas, dea grata Camenis:　　　275
　illa Numae conjunx consiliumque fuit.
principio nimium promptos ad bella Quirites
　molliri placuit jure deumque metu.
inde datae leges, ne firmior omnia posset,
　coeptaque sunt pure tradita sacra coli.　　　280
exuitur feritas, armisque potentius aequum est,
　et cum cive pudet conseruisse manus,
atque aliquis, modo trux, visa jam vertitur ara
　vinaque dat tepidis farraque salsa focis.
ecce deum genitor rutilas per nubila flammas　　　285
　spargit, et effusis aethera siccat aquis.
non alias missi cecidere frequentius ignes:
　rex pavet et volgi pectora terror habet.
cui dea 'ne nimium terrere: piabile fulmen
　est' ait 'et saevi flectitur ira Jovis.　　　290
sed poterunt ritum Picus Faunusque piandi
　tradere, Romani numen utrumque soli.
nec sine vi tradent: adhibe tu vincula captis';
　atque ita qua possint edidit arte capi.
lucus Aventino suberat niger ilicis umbra,　　　295
　quo posses viso dicere 'numen inest'.
in medio gramen, muscoque adoperta virenti
　manabat saxo vena perennis aquae;
inde fere soli Faunus Picusque bibebant:
　huc venit et fonti rex Numa mactat ovem,　　　300
plenaque odorati disponit pocula Bacchi,
　cumque suis antro conditus ipse latet.
ad solitos veniunt silvestria numina fontes
　et relevant multo pectora sicca mero.
vina quies sequitur: gelido Numa prodit ab antro　　　305
　vinclaque sopitas addit in arta manus.
somnus ut abscessit, pugnando vincula temptant
　rumpere; pugnantes fortius illa tenent.
tum Numa: 'di nemorum, factis ignoscite nostris
　si scelus ingenio scitis abesse meo,　　　310
quoque modo possit fulmen monstrate piari.'
　sic Numa; sic quatiens cornua Faunus ait:
'magna petis, nec quae monitu tibi discere nostro
　fas sit: habent fines numina nostra suos.
di sumus agrestes et qui dominemur in altis　　　315
　montibus; arbitrium est in sua tecta Jovi.
hunc tu non poteris per te deducere caelo,
　at poteris nostra forsitan usus ope.'
dixerat haec Faunus; par est sententia Pici.
　'deme tamen nobis vincula', Picus ait,　　　320
'Juppiter huc veniet, valida perductus ab arte:
　nubila promissi Styx mihi testis erit.'
emissi laqueis quid agant, quae carmina dicant,
　quaque trahant superis sedibus arte Jovem
scire nefas homini. nobis concessa canentur　　　325
　quaeque pio dici vatis ab ore licet.
eliciunt caelo te, Juppiter; unde minores
　nunc quoque te celebrant Eliciumque vocant.
constat Aventinae tremuisse cacumina silvae,
　terraque subsedit pondere pressa Jovis:　　　330
corda micant regis totoque e corpore sanguis
　fugit et hirsutae deriguere comae.
ut rediit animus, 'da certa piamina' dixit
　'fulminis, altorum rexque paterque deum,
si tua contigimus manibus donaria puris,　　　335
　hoc quoque quod petitur si pia lingua rogat.'
adnuit oranti, sed verum ambage remota
　abdidit et dubio terruit ore virum.
'caede caput' dixit; cui rex 'parebimus' inquit;
　'caedenda est hortis eruta cepa meis.'　　　340
addidit hic 'hominis'; 'sumes' ait ille 'capillos.'
　postulat hic animam; cui Numa 'piscis' ait.
risit, et 'his' inquit 'facito mea tela procures,
　o vir conloquio non abigende deum.
sed tibi, protulerit cum totum crastinus orbem　　　345
　Cynthius, imperii pignora certa dabo.'
dixit et ingenti tonitru super aethera motum
　fertur, adorantem destituitque Numam.
ille redit laetus memoratque Quiritibus acta:
　tarda venit dictis difficilisque fides.　　　350
'at certe credemur' ait 'si verba sequetur
　exitus: en audi crastina, quisquis ades.
protulerit terris cum totum Cynthius orbem,
　Juppiter imperii pignora certa dabit.'
discedunt dubii, promissaque tarda videntur,　　　355
　dependetque fides a veniente die.
mollis erat tellus rorata mane pruina:
　ante sui populus limina regis adest.
prodit et in solio medius consedit acerno;
　innumeri circa stantque silentque viri.　　　360
ortus erat summo tantummodo margine Phoebus:
　sollicitae mentes speque metuque pavent.
constitit atque caput niveo velatus amictu
　iam bene dis notas sustulit ille manus,
atque ita 'tempus adest promissi muneris' inquit;　　　365
　'pollicitam dictis, Juppiter, adde fidem.'
dum loquitur, totum jam sol emoverat orbem,
　et gravis aetherio venit ab axe fragor.
ter tonuit sine nube deus, tria fulgura misit.
　credite dicenti: mira sed acta loquor:　　　370
a media caelum regione dehiscere coepit:
　summisere oculos cum duce turba suo.
ecce levi scutum versatum leniter aura
　decidit: a populo clamor ad astra venit.
tollit humo munus caesa prius ille juvenca　　　375
　quae dederat nulli colla premenda jugo,
idque ancile vocat, quod ab omni parte recisum est,
　quaque notes oculis angulus omnis abest.
tum, memor imperii sortem consistere in illo,
　consilium multae calliditatis init:　　　380
plura jubet fieri simili caelata figura,
　error ut ante oculos insidiantis eat.
Mamurius, morum fabraene exactior artis
　difficile est, illud, dicere, clausit opus.
cui Numa munificus 'facti pete praemia' dixit:　　　385
　'si mea nota fides, irrita nulla petes.'
iam dederat Saliis a saltu nomina ducta
　armaque et ad certos verba canenda modos;
tum sic Mamurius: 'merces mihi gloria detur,
　nominaque extremo carmine nostra sonent.'　　　390
inde sacerdotes operi promissa vetusto
　praemia persolvunt Mamuriumque vocant.
Nubere siqua voles, quamvis properabitis ambo,
　differ; habent parvae commoda magna morae.
arma movent pugnas, pugna est aliena maritis;　　　395
　condita cum fuerint, aptius omen erit.
His etiam conjunx apicati cincta Dialis
　lucibus impexas debet habere comas.

(3/2. E F) 3/3. F C (3/4. G C)

Tertia nox de mense suos ubi moverit ortus
　conditus e geminis Piscibus alter erit.
nam duo sunt: Austris hic est, Aquilonibus ille
　proximus; a vento nomen uterque tenet.

3/5. H C

Cum croceis rorare genis Tithonia conjunx
　coeperit et quintae tempora lucis aget,
sive est Arctophylax, sive est piger ille Bootes,　　　405
　mergetur visus effugietque tuos.
at non effugiet Vindemitor: hoc quoque causam
　unde trahat sidus parva docere mora est.
Ampelon intonsum satyro nymphaque creatum
　fertur in Ismariis Bacchus amasse jugis.　　　 410
tradidit huic vitem pendentem frondibus ulmi,
　quae nunc de pueri nomine nomen habet.
dum legit in ramo pictas temerarius uvas,
　decidit: amissum Liber in astra tulit.

3/6. A NP

Sextus ubi Oceano clivosum scandit Olympum
　Phoebus et alatis aethera carpit equis,
quisquis ades castaeque colis penetralia Vestae,
　gratare, Iliacis turaque pone focis.
Caesaris innumeris, quos maluit ille mereri,
　accessit titulis pontificalis honor.　　　420
ignibus aeternis aeterni numina praesunt
　Caesaris: imperii pignora juncta vides.
di veteris Troiae, dignissima praeda ferenti,
　qua gravis Aeneas tutus ab hoste fuit,
ortus ab Aenea tangit cognata sacerdos　　　425
　numina: cognatum, Vesta, tuere caput.
quos sancta fovet ille manu, bene vivitis, ignes:
　vivite inexstincti, flammaque duxque, precor.

3/7. B NON : F

Una nota est Marti Nonis, sacrata quod illis
　templa putant lucos Veiovis ante duos.
Romulus, ut saxo lucum circumdedit alto,
　'quilibet huc' inquit 'confuge; tutus eris.'
o quam de tenui Romanus origine crevit,
　turba vetus quam non invidiosa fuit!
ne tamen ignaro novitas tibi nominis obstet,　　　435
　disce quis iste deus, curve vocetur ita.
Juppiter est juvenis: juvenales aspice vultus;
　aspice deinde manum: fulmina nulla tenet.
fulmina post ausos caelum adfectare Gigantas
　sumpta Jovi: primo tempore inermis erat;　　　440
ignibus Ossa novis et Pelion altius Ossa
　arsit et in solida fixus Olympus humo.
stat quoque capra simul: nymphae pavisse feruntur
　Cretides, infanti lac dedit illa Jovi.
nunc vocor ad nomen: vegrandia farra coloni　　　445
　quae male creverunt, vescaque parva vocant;
vis ea si verbi est, cur non ego Veiovis aedem
　aedem non magni suspicer esse Jovis?
Jamque ubi caeruleum variabunt sidera caelum,
　suspice: Gorgonei colla videbis equi.　　　450
creditur hic caesae gravida cervice Medusae
　sanguine respersis prosiluisse jubis.
huic supra nubes et subter sidera lapso
　caelum pro terra, pro pede pinna fuit;
iamque indignanti nova frena receperat ore　　　455
　cum levis Aonias ungula fodit aquas.
nunc fruitur caelo, quod pinnis ante petebat,
　et nitidus stellis quinque decemque micat.

3/8. CF

Protinus aspicies venienti nocte Coronam
　Cnosida: Theseo crimine facta dea est.
iam bene perjuro mutarat conjuge Bacchum
　quae dedit ingrato fila legenda viro;
sorte tori gaudens 'quid flebam rustica?' dixit;
　'utiliter nobis perfidus ille fuit.'
interea Liber depexos crinibus Indos　　　465
　vicit, et Eoo dives ab orbe redit.
inter captivas facie praestante puellas
　grata nimis Baccho filia regis erat.
flebat amans conjunx, spatiataque litore curvo
　edidit incultis talia verba comis:　　　470
'en iterum, fluctus, similes audite querellas.
　en iterum lacrimas accipe, harena, meas.
dicebam, memini, "perjure et perfide Theseu!"
　ille abiit, eadem crimina Bacchus habet.
nunc quoque "nulla viro" clamabo "femina credat";　　　475
　nomine mutato causa relata mea est.
o utinam mea sors qua primum coeperat isset,
　iamque ego praesenti tempore nulla forem.
quid me desertis morituram, Liber, harenis
　servabas? potui dedoluisse semel.　　　480
Bacche levis leviorque tuis, quae tempora cingunt,
　frondibus, in lacrimas cognite Bacche meas,
ausus es ante oculos adducta paelice nostros
　tam bene compositum sollicitare torum?
heu ubi pacta fides? ubi quae jurare solebas?　　　485
　me miseram, quotiens haec ego verba loquar?
Thesea culpabas fallacemque ipse vocabas:
　judicio peccas turpius ipse tuo.
ne sciat haec quisquam tacitisque doloribus urar,
　ne totiens falli digna fuisse puter.　　　490
praecipue cupiam celari Thesea, ne te
　consortem culpae gaudeat esse suae.
at, puto, praeposita est fuscae mihi candida paelex!
　eveniat nostris hostibus ille color.
quid tamen hoc refert? vitio tibi gratior ipso est.　　　495
　quid facis? amplexus inquinat illa tuos.
Bacche, fidem praesta, nec praefer amoribus ullam
　conjugis: adsuevi semper amare virum.
ceperunt matrem formosi cornua tauri,
　me tua; at hic laudi est, ille pudendus amor.　　　500
ne noceat quod amo: neque enim tibi, Bacche, nocebat
　quod flammas nobis fassus es ipse tuas.
nec, quod nos uris, mirum facis: ortus in igne
　diceris, et patria raptus ab igne manu.
illa ego sum cui tu solitus promittere caelum.　　　505
　ei mihi, pro caelo qualia dona fero!'
dixerat; audibat jamdudum verba querentis
　Liber, ut a tergo forte secutus erat.
occupat amplexu lacrimasque per oscula siccat,
　et 'pariter caeli summa petamus' ait:　　　510
'tu mihi juncta toro mihi juncta vocabula sumes,
　nam tibi mutatae Libera nomen erit,
sintque tuae tecum faciam monimenta coronae,
　Volcanus Veneri quam dedit, illa tibi.'
dicta facit, gemmasque novem transformat in ignes:　　　515
　aurea per stellas nunc micat illa novem.

(3/9. DC) (3/10. EC) (3/11. FC)
(3/12. GC) (3/13. H EN) 3/14. A EQVIRR : NP

Sex ubi sustulerit, totidem demerserit orbes
　purpureum rapido qui vehit axe diem,
altera gramineo spectabis Equirria Campo,
　quem Tiberis curvis in latus urget aquis;　　　520
qui tamen ejecta si forte tenebitur unda,
　Caelius accipiat pulverulentus equos.

3/15. B EID : NP

Idibus est Annae festum geniale Perennae
　non procul a ripis, advena Thybri, tuis.
plebs venit ac virides passim disjecta per herbas　　　525
　potat, et accumbit cum pare quisque sua.
sub Jove pars durat, pauci tentoria ponunt,
　sunt quibus e ramis frondea facta casa est;
pars, ubi pro rigidis calamos statuere columnis,
　desuper extentas imposuere togas.　　　530
sole tamen vinoque calent annosque precantur
　quot sumant cyathos, ad numerumque bibunt.
invenies illic qui Nestoris ebibat annos,
　quae sit per calices facta Sibylla suos.
illic et cantant quicquid didicere theatris,　　　535
　et jactant faciles ad sua verba manus,
et ducunt posito duras cratere choreas,
　cultaque diffusis saltat amica comis.
cum redeunt, titubant et sunt spectacula volgi,
　et fortunatos obvia turba vocat.　　　540
occurrit nuper (visa est mihi digna relatu)
　pompa: senem potum pota trahebat anus.
quae tamen haec dea sit quoniam rumoribus errat,
　fabula proposito nulla tegenda meo.
arserat Aeneae Dido miserabilis igne,　　　545
　arserat exstructis in sua fata rogis,
compositusque cinis, tumulique in marmore carmen
　hoc breve, quod moriens ipsa reliquit, erat:
praebvit Aeneas et cavsam mortis et ensem:
　ipsa sva Dido concidit vsa manv.　　　550
protinus invadunt Numidae sine vindice regnum,
　et potitur capta Maurus Jarba domo,
seque memor spretum 'thalamis tamen' inquit 'Elissae
　en ego, quem totiens reppulit illa, fruor.'
diffugiunt Tyrii quo quemque agit error, ut olim　　　555
　amisso dubiae rege vagantur apes.
tertia nudandas acceperat area messes,
　inque cavos ierant tertia musta lacus:
pellitur Anna domo, lacrimansque sororia linquit
　moenia; germanae justa dat ante suae.　　　560
mixta bibunt molles lacrimis unguenta favillae,
　vertice libatas accipiuntque comas,
terque 'vale' dixit, cineres ter ad ora relatos
　pressit, et est illis visa subesse soror.
nacta ratem comitesque fugae pede labitur aequo　　　565
　moenia respiciens, dulce sororis opus.
fertilis est Melite sterili vicina Cosyrae
　insula, quam Libyci verberat unda freti.
hanc petit, hospitio regis confisa vetusto:
　hospes opum dives rex ibi Battus erat.　　　570
qui postquam didicit casus utriusque sororis,
　'haec' inquit 'tellus quantulacumque tua est.'
et tamen hospitii servasset ad ultima munus;
　sed timuit magnas Pygmalionis opes.
signa recensuerat bis sol sua, tertius ibat　　　575
　annus, et exilio terra paranda nova est.
frater adest belloque petit. rex arma perosus
　'nos sumus inbelles, tu fuge sospes' ait.
iussa fugit ventoque ratem committit et undis:
　asperior quovis aequore frater erat.　　　580
est prope piscosos lapidosi Crathidis amnes
　parvus ager, Cameren incola turba vocat:
illuc cursus erat. nec longius abfuit inde
　quam quantum novies mittere funda potest:
vela cadunt primo et dubia librantur ab aura:　　　585
　'findite remigio' navita dixit 'aquas';
dumque parant torto subducere carbasa lino,
　percutitur rapido puppis adunca Noto,
inque patens aequor, frustra pugnante magistro,
　fertur, et ex oculis visa refugit humus.　　　590
adsiliunt fluctus imoque a gurgite pontus
　vertitur, et canas alveus haurit aquas.
vincitur ars vento nec jam moderator habenis
　utitur, at votis is quoque poscit opem.
iactatur tumidas exul Phoenissa per undas,　　　595
　umidaque opposita lumina veste tegit.
tum primum Dido felix est dicta sorori
　et quaecumque aliquam corpore pressit humum.
ducitur ad Laurens ingenti flamine litus
　puppis, et expositis omnibus hausta perit.　　　600
iam pius Aeneas regno nataque Latini
　auctus erat, populos miscueratque duos.
litore dotali solo comitatus Achate
　secretum nudo dum pede carpit iter,
aspicit errantem, nec credere sustinet Annam　　　605
　esse: quid in Latios illa veniret agros?
dum secum Aeneas, 'Anna est!' exclamat Achates:
　ad nomen vultus sustulit illa suos.
heu, quid agat? fugiat? quos terrae quaerat hiatus?
　ante oculos miserae fata sororis erant.　　　610
sensit, et adloquitur trepidam Cythereius heros
　(flet tamen admonitu motus, Elissa, tui):
'Anna, per hanc juro, quam quondam audire solebas
　tellurem fato prosperiore dari,
perque deos comites, hac nuper sede locatos,　　　615
　saepe meas illos increpuisse moras.
nec timui de morte tamen: metus abfuit iste.
　ei mihi, credibili fortior illa fuit.
ne refer: aspexi non illo corpore digna
　vulnera Tartareas ausus adire domos.　　　 620
at tu, seu ratio te nostris adpulit oris
　sive deus, regni commoda carpe mei.
multa tibi memores, nil non debemus Elissae:
　nomine grata tuo, grata sororis eris.'
talia dicenti (neque enim spes altera restat)　　　625
　credidit, errores exposuitque suos;
utque domum intravit Tyrios induta paratus,
　incipit Aeneas (cetera turba tacet):
'hanc tibi cur tradam, pia causa, Lavinia conjunx,
　est mihi: consumpsi naufragus huius opes.　　　630
orta Tyro est, regnum Libyca possedit in ora:
　quam precor ut carae more sororis ames.'
omnia promittit falsumque Lavinia vulnus
　mente premit tacita dissimulatque metus;
donaque cum videat praeter sua lumina ferri　　　635
　multa, tamen mitti clam quoque multa putat.
non habet exactum quid agat: furialiter odit,
　et parat insidias et cupit ulta mori.
nox erat: ante torum visa est adstare sororis
　squalenti Dido sanguinulenta coma　　　640
et 'fuge, ne dubita, maestum fuge' dicere 'tectum';
　sub verbum querulas impulit aura fores.
exsilit et velox humili ~super ausa~ fenestra
　se jacit (audacem fecerat ipse timor),
cumque metu rapitur tunica velata recincta,　　　645
　currit ut auditis territa damma lupis,
corniger hanc cupidis rapuisse Numicius undis
　creditur et stagnis occuluisse suis.
Sidonis interea magno clamore per agros
　quaeritur: apparent signa notaeque pedum;　　　 650
ventum erat ad ripas: inerant vestigia ripis;
　sustinuit tacitas conscius amnis aquas.
ipsa loqui visa est 'placidi sum nympha Numici:
　amne perenne latens Anna Perenna vocor.'
protinus erratis laeti vescuntur in agris　　　655
　et celebrant largo seque diemque mero.
Sunt quibus haec Luna est, quia mensibus impleat annum;
　pars Themin, Inachiam pars putat esse bovem.
invenies qui te nymphen Azanida dicant
　teque Jovi primos, Anna, dedisse cibos.　　　660
haec quoque, quam referam, nostras pervenit ad aures
　fama, nec a veri dissidet illa fide.
plebs vetus et nullis etiam nunc tuta tribunis
　fugit et in Sacri vertice Montis erat;
iam quoque quem secum tulerant defecerat illos　　　665
　victus et humanis usibus apta Ceres.
orta suburbanis quaedam fuit Anna Bovillis,
　pauper, sed multae sedulitatis anus;
illa, levi mitra canos incincta capillos,
　fingebat tremula rustica liba manu,　　　670
atque ita per populum fumantia mane solebat
　dividere: haec populo copia grata fuit.
pace domi facta signum posuere Perennae,
　quod sibi defectis illa ferebat opem.
Nunc mihi, cur cantent, superest, obscena puellae,　　　675
　dicere; nam coeunt certaque probra canunt.
nuper erat dea facta: venit Gradivus ad Annam,
　et cum seducta talia verba facit:
'mense meo coleris, junxi mea tempora tecum;
　pendet ab officio spes mihi magna tuo.　　　 680
armifer armiferae correptus amore Minervae
　uror, et hoc longo tempore vulnus alo.
effice, di studio similes coeamus in unum:
　conveniunt partes hae tibi, comis anus.'
dixerat; illa deum promisso ludit inani,　　　685
　et stultam dubia spem trahit usque mora.
saepius instanti 'mandata peregimus' inquit;
　'evicta est: precibus vix dedit illa manus.'
credit amans thalamosque parat. deducitur illuc
　Anna tegens vultus, ut nova nupta, suos.　　　690
oscula sumpturus subito Mars aspicit Annam:
　nunc pudor elusum, nunc subit ira, deum.
ridet amatorem carae nova diva Minervae,
　nec res hac Veneri gratior ulla fuit.
inde ioci veteres obscenaque dicta canuntur,　　　695
　et juvat hanc magno verba dedisse deo.
Praeteriturus eram gladios in principe fixos,
　cum sic a castis Vesta locuta focis:
'ne dubita meminisse: meus fuit ille sacerdos;
　sacrilegae telis me petiere manus.　　　700
ipsa virum rapui simulacraque nuda reliqui:
　quae cecidit ferro, Caesaris umbra fuit.'
ille quidem caelo positus Jovis atria vidit,
　et tenet in magno templa dicata foro;
at quicumque nefas ausi, prohibente deorum　　　705
　numine, polluerant pontificale caput,
morte jacent merita: testes estote, Philippi,
　et quorum sparsis ossibus albet humus.
hoc opus, haec pietas, haec prima elementa fuerunt
　Caesaris, ulcisci justa per arma patrem.　　　 710

3/16. C F

Postera cum teneras aurora refecerit herbas,
　Scorpios a prima parte videndus erit.

3/17. D LIB : AGON : NP

Tertia post Idus lux est celeberrima Baccho:
　Bacche, fave vati, dum tua festa cano.
nec referam Semelen, ad quam nisi fulmina secum　　　715
　Juppiter adferret, ~parvus inermis eras~;
nec, puer ut posses maturo tempore nasci,
　expletum patrio corpore matris opus.
Sithonas et Scythicos longum narrare triumphos
　et domitas gentes, turifer Inde, tuas.　　　720
tu quoque Thebanae mala praeda tacebere matris,
　inque tuum furiis acte Lycurge genus.
ecce libet subitos pisces Tyrrhenaque monstra
　dicere; sed non est carminis huius opus.
carminis huius opus causas exponere quare　　　725
　vitisator populos ad sua liba vocet.
ante tuos ortus arae sine honore fuerunt,
　Liber, et in gelidis herba reperta focis.
te memorant, Gange totoque Oriente subacto,
　primitias magno seposuisse Jovi:　　　730
cinnama tu primus captivaque tura dedisti
　deque triumphato viscera tosta bove.
nomine ab auctoris ducunt libamina nomen
　libaque, quod sanctis pars datur inde focis;
liba deo fiunt, sucis quia dulcibus idem　　　735
　gaudet, et a Baccho mella reperta ferunt.
ibat harenoso satyris comitatus ab Hebro
　(non habet ingratos fabula nostra iocos);
iamque erat ad Rhodopen Pangaeaque florida ventum:
　aeriferae comitum concrepuere manus.　　　740
ecce novae coeunt volucres tinnitibus actae,
　quosque movent sonitus aera, sequuntur apes;
colligit errantes et in arbore claudit inani
　Liber, et inventi praemia mellis habet.
ut satyri levisque senex tetigere saporem　　　745
　quaerebant flavos per nemus omne favos.
audit in exesa stridorem examinis ulmo,
　aspicit et ceras dissimulatque senex;
utque piger pandi tergo residebat aselli,
　adplicat hunc ulmo corticibusque cavis.　　　750
constitit ipse super ramoso stipite nixus,
　atque avide trunco condita mella petit:
milia crabronum coeunt, et vertice nudo
　spicula defigunt oraque sima notant.
ille cadit praeceps et calce feritur aselli,　　　755
　inclamatque suos auxiliumque rogat.
concurrunt satyri turgentiaque ora parentis
　rident: percusso claudicat ille genu.
ridet et ipse deus, limumque inducere monstrat;
　hic paret monitis et linit ora luto.　　　760
melle pater fruitur, liboque infusa calenti
　jure repertori splendida mella damus.
femina cur praesit, non est rationis opertae:
　femineos thyrso concitat ille choros.
cur anus hoc faciat, quaeris? vinosior aetas　　　765
　~haec erat et~ gravidae munera vitis amat.
cur hedera cincta est? hedera est gratissima Baccho;
　hoc quoque cur ita sit, discere nulla mora est.
Nysiadas nymphas puerum quaerente noverca
　hanc frondem cunis opposuisse ferunt.　　　770
Restat ut inveniam quare toga libera detur
　Lucifero pueris, candide Bacche, tuo:
sive quod ipse puer semper juvenisque videris,
　et media est aetas inter utrumque tibi;
seu quia tu pater es, patres sua pignora, natos,　　　775
　commendant curae numinibusque tuis:
sive, quod es Liber, vestis quoque libera per te
　sumitur et vitae liberioris iter:
an quia, cum colerent prisci studiosius agros,
　et faceret patrio rure senator opus,　　　780
et caperet fasces a curvo consul aratro,
　nec crimen duras esset habere manus,
rusticus ad ludos populus veniebat in Urbem—
　sed dis, non studiis ille dabatur honor:
luce sua ludos uvae commentor habebat,　　　785
　quos cum taedifera nunc habet ille dea—
ergo ut tironem celebrare frequentia possit,
　visa dies dandae non aliena togae?
mite caput, pater, huc placataque cornua vertas,
　et des ingenio vela secunda meo.　　　790
Itur ad Argeos(アルゲイ) (qui sint, sua pagina dicet)
　hac, si commemini, praeteritaque die.
stella Lycaoniam vergit declinis ad Arcton
　Miluus: haec illa nocte videnda venit.
quid dederit volucri, si vis cognoscere, caelum,　　　795
　Saturnus regnis a Jove pulsus erat;
concitat iratus validos Titanas in arma,
　quaeque fuit fatis debita temptat opem.
matre satus Terra, monstrum mirabile, taurus
　parte sui serpens posteriore fuit:　　　800
hunc triplici muro lucis incluserat atris
　Parcarum monitu Styx violenta trium.
viscera qui tauri flammis adolenda dedisset,
　sors erat aeternos vincere posse deos.
immolat hunc Briareus facta ex adamante securi,　　　805
　et jamiam flammis exta daturus erat:
Juppiter alitibus rapere imperat: attulit illi
　miluus, et meritis venit in astra suis.

(3/18. EC) 3/19. F QVINQ : NP
3/20. GC 3/21. HC 3/22. AN

Una dies media est, et fiunt sacra Minervae,
　nomina quae junctis quinque diebus habent.
sanguine prima vacat, nec fas concurrere ferro:
　causa, quod est illa nata Minerva die.
altera tresque super rasa celebrantur harena:
　ensibus exsertis bellica laeta dea est.
Pallada nunc pueri teneraeque orate puellae;　　　815
　qui bene placarit Pallada, doctus erit.
Pallade placata lanam mollire puellae
　discant et plenas exonerare colos.
illa etiam stantes radio percurrere telas
　erudit et rarum pectine denset opus.　　　820
hanc cole, qui maculas laesis de vestibus aufers:
　hanc cole, velleribus quisquis aena paras.
nec quisquam invita faciet bene vincula plantae
　Pallade, sit Tychio doctior ille licet:
et licet antiquo manibus conlatus Epeo　　　825
　sit prior, irata Pallade mancus erit.
vos quoque, Phoebea morbos qui pellitis arte,
　munera de vestris pauca referte deae.
nec vos, turba fere censu fraudata, magistri,
　spernite (discipulos attrahit illa novos),　　　830
quique moves caelum, tabulamque coloribus uris,
　quique facis docta mollia saxa manu.
mille dea est operum: certe dea carminis illa est;
　si mereor, studiis adsit amica meis.
Caelius ex alto qua mons descendit in aequum,　　　835
　hic, ubi non plana est, sed prope plana via,
parva licet videas Captae delubra Minervae,
　quae dea natali coepit habere suo.
nominis in dubio causa est. capitale vocamus
　ingenium sollers: ingeniosa dea est.　　　840
an quia de capitis fertur sine matre paterni
　vertice cum clipeo prosiluisse suo?
an quia perdomitis ad nos captiva Faliscis
　venit? et hoc signo littera prisca docet.
an quod habet legem, capitis quae pendere poenas　　　845
　ex illo jubeat furta recepta loco?
a quacumque trahis ratione vocabula, Pallas,
　pro ducibus nostris aegida semper habe.

3/23. B TVBIL : NP

Summa dies e quinque tubas lustrare canoras
　admonet et forti sacrificare deae.
nunc potes ad solem sublato dicere vultu
　'hic here Phrixeae vellera pressit ovis.'
seminibus tostis sceleratae fraude novercae
　sustulerat nullas, ut solet, herba comas:
mittitur ad tripodas certa qui sorte reportet　　　855
　quam sterili terrae Delphicus edat opem.
hic quoque corruptus cum semine nuntiat Helles
　et juvenis Phrixi funera sorte peti.
usque recusantem cives et tempus et Ino
　compulerunt regem jussa nefanda pati;　　　860
et soror et Phrixus, velati tempora vittis,
　stant simul ante aras junctaque fata gemunt.
aspicit hos, ut forte pependerat aethere, mater
　et ferit attonita pectora nuda manu,
inque draconigenam nimbis comitantibus urbem　　　865
　desilit, et natos eripit inde suos;
utque fugam capiant, aries nitidissimus auro
　traditur: ille vehit per freta longa duos.
dicitur infirma cornu tenuisse sinistra
　femina, cum de se nomina fecit aquae.　　　870
paene simul periit, dum vult succurrere lapsae,
　frater, et extentas porrigit usque manus.
flebat, ut amissa gemini consorte pericli,
　caeruleo junctam nescius esse deo.
litoribus tactis aries fit sidus; at huius　　　875
　pervenit in Colchas aurea lana domos.

(3/24. C Q : REX : C : F) (3/25. DC) 3/26. EC

Tres ubi Luciferos veniens praemiserit Eos,
　tempora nocturnis aequa diurna feres.

(3/27. F NP) (3/28. GC) (3/29. HC) 3/30. AC

Inde quater pastor saturos ubi clauserit haedos,
　canuerint herbae rore recente quater,
Janus adorandus cumque hoc Concordia mitis
　et Romana Salus Araque Pacis erit.

3/31. BC

Luna regit menses: huius quoque tempora mensis
　finit Aventino Luna colenda jugo.

P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER QVARTVS

'Alma, fave', dixi 'geminorum mater Amorum';
　ad vatem vultus rettulit illa suos;
'quid tibi' ait 'mecum? certe maiora canebas.
　num vetus in molli pectore vulnus habes?'
'scis, dea', respondi 'de vulnere.' risit, et aether　　　5
　protinus ex illa parte serenus erat.
'saucius an sanus numquid tua signa reliqui?
　tu mihi propositum, tu mihi semper opus.
quae decuit primis sine crimine lusimus annis;
　nunc teritur nostris area maior equis.　　　10
tempora cum causis, annalibus eruta priscis,
　lapsaque sub terras ortaque signa cano.
venimus ad quartum, quo tu celeberrima mense:
　et vatem et mensem scis, Venus, esse tuos.'
mota Cytheriaca leviter mea tempora myrto　　　15
　contigit et 'coeptum perfice' dixit 'opus'.
sensimus, et causae subito patuere dierum:
　dum licet et spirant flamina, navis eat.
Siqua tamen pars te de fastis tangere debet,
　Caesar, in Aprili quod tuearis habes:　　　20
hic ad te magna descendit imagine mensis,
　et fit adoptiva nobilitate tuus.
hoc pater Iliades, cum longum scriberet annum,
　vidit et auctores rettulit ipse tuos:
utque fero Marti primam dedit ordine sortem,　　　25
　quod sibi nascendi proxima causa fuit,
sic Venerem gradibus multis in gente receptam
　alterius voluit mensis habere locum;
principiumque sui generis revolutaque quaerens
　saecula, cognatos venit adusque deos.　　　30
Dardanon Electra nesciret Atlantide natum
　scilicet, Electran concubuisse Jovi?
huius Ericthonius, Tros est generatus ab illo,
　Assaracon creat hic, Assaracusque Capyn;
proximus Anchises, cum quo commune parentis　　　35
　non dedignata est nomen habere Venus:
hinc satus Aeneas; pietas spectata per ignes
　sacra patremque umeris, altera sacra, tulit.
venimus ad felix aliquando nomen Juli,
　unde domus Teucros Julia tangit avos.　　　40
Postumus hinc, qui, quod silvis fuit ortus in altis,
　Silvius in Latia gente vocatus erat.
isque, Latine, tibi pater est; subit Alba Latinum;
　proximus est titulis Epytus, Alba, tuis.
ille dedit Capyi repetita vocabula Troiae　　　45
　et tuus est idem, Calpete, factus avus.
cumque patris regnum post hunc Tiberinus haberet,
　dicitur in Tuscae gurgite mersus aquae.
iam tamen Agrippam natum Remulumque nepotem
　viderat; in Remulum fulmina missa ferunt.　　　50
venit Aventinus post hos, locus unde vocatur,
　mons quoque; post illum tradita regna Procae;
quem sequitur duri Numitor germanus Amuli;
　Ilia cum Lauso de Numitore sati:
ense cadit patrui Lausus; placet Ilia Marti,　　　55
　teque parit, gemino juncte Quirine Remo.
ille suos semper Venerem Martemque parentes
　dixit, et emeruit vocis habere fidem:
neve secuturi possent nescire nepotes,
　tempora dis generis continuata dedit.　　　60
sed Veneris mensem Graio sermone notatum
　auguror; a spumis est dea dicta maris.
nec tibi sit mirum Graeco rem nomine dici;
　Itala nam tellus Graecia maior erat.
venerat Euander plena cum classe suorum,　　　65
　venerat Alcides, Graius uterque genus
(hospes Aventinis armentum pavit in herbis
　claviger, et tanto est Albula pota deo),
dux quoque Neritius; testes Laestrygones exstant
　et quod adhuc Circes nomina litus habet;　　　70
et jam Telegoni, jam moenia Tiburis udi
　stabant, Argolicae quod posuere manus.
venerat Atridae fatis agitatus Halaesus,
　a quo se dictam terra Falisca putat.
adice Troianae suasorem Antenora pacis,　　　75
　et generum Oeniden, Apule Daune, tuum.
serus ab Iliacis, et post Antenora, flammis
　attulit Aeneas in loca nostra deos.
huius erat Solimus Phrygia comes unus ab Ida,
　a quo Sulmonis moenia nomen habent,　　　 80
Sulmonis gelidi, patriae, Germanice, nostrae.
　me miserum, Scythico quam procul illa solo est!
ergo ego tam longe -- sed supprime, Musa, querellas:
　non tibi sunt maesta sacra canenda lyra.
Quo non livor abit? sunt qui tibi mensis honorem　　　85
　eripuisse velint invideantque, Venus.
nam, quia ver aperit tunc omnia densaque cedit
　frigoris asperitas fetaque terra patet,
Aprilem memorant ab aperto tempore dictum,
　quem Venus injecta vindicat alma manu.　　　90
illa quidem totum dignissima temperat orbem,
　illa tenet nullo regna minora deo,
juraque dat caelo, terrae, natalibus undis,
　perque suos initus continet omne genus.
illa deos omnes (longum est numerare) creavit,　　　95
　illa satis causas arboribusque dedit,
illa rudes animos hominum contraxit in unum,
　et docuit jungi cum pare quemque sua.
quid genus omne creat volucrum, nisi blanda voluptas?
　nec coeant pecudes, si levis absit amor.　　　100
cum mare trux aries cornu decertat, at idem
　frontem dilectae laedere parcit ovis;
deposita sequitur taurus feritate juvencam,
　quem toti saltus, quem nemus omne tremit;
vis eadem lato quodcumque sub aequore vivit　　　105
　servat, et innumeris piscibus implet aquas.
prima feros habitus homini detraxit: ab illa
　venerunt cultus mundaque cura sui.
primus amans carmen vigilatum nocte negata
　dicitur ad clausas concinuisse fores,　　　110
eloquiumque fuit duram exorare puellam,
　proque sua causa quisque disertus erat.
mille per hanc artes motae; studioque placendi,
　quae latuere prius, multa reperta ferunt.
hanc quisquam titulo mensis spoliare secundi　　　115
　audeat? a nobis sit furor iste procul.
quid quod ubique potens templisque frequentibus aucta,
　urbe tamen nostra jus dea maius habet?
pro Troia, Romane, tua Venus arma ferebat,
　cum gemuit teneram cuspide laesa manum;　　　120
caelestesque duas Troiano judice vicit
　(ah nolim victas hoc meminisse deas),
Assaracique nurus dicta est, ut scilicet olim
　magnus Juleos Caesar haberet avos.
nec Veneri tempus, quam ver, erat aptius ullum　　　125
　(vere nitent terrae, vere remissus ager;
nunc herbae rupta tellure cacumina tollunt,
　nunc tumido gemmas cortice palmes agit),
et formosa Venus formoso tempore digna est,
　utque solet, Marti continuata suo est.　　　130
vere monet curvas materna per aequora puppes
　ire nec hibernas jam timuisse minas.

4/1. C K : APRIL : F

Rite deam colitis, Latiae matresque nurusque
　et vos, quis vittae longaque vestis abest.
aurea marmoreo redimicula demite collo,　　　135
　demite divitias: tota lavanda dea est.
aurea siccato redimicula reddite collo:
　nunc alii flores, nunc nova danda rosa est.
vos quoque sub viridi myrto jubet ipsa lavari:
　causaque cur jubeat, discite, certa subest.　　　140
litore siccabat rorantes nuda capillos:
　viderunt satyri, turba proterva, deam.
sensit et opposita texit sua corpora myrto:
　tuta fuit facto, vosque referre jubet.
discite nunc, quare Fortunae tura Virili　　　145
　detis eo, gelida qui locus umet aqua.
accipit ille locus posito velamine cunctas
　et vitium nudi corporis omne videt;
ut tegat hoc celetque viros, Fortuna Virilis
　praestat et hoc parvo ture rogata facit.　　　150
nec pigeat tritum niveo cum lacte papaver
　sumere et expressis mella liquata favis:
cum primum cupido Venus est deducta marito,
　hoc bibit; ex illo tempore nupta fuit.
supplicibus verbis illam placate: sub illa　　　155
　et forma et mores et bona fama manet.
Roma pudicitia proavorum tempore lapsa est:
　Cumaeam, veteres, consuluistis anum.
templa jubet fieri Veneri: quibus ordine factis
　inde Venus verso nomina corde tenet.　　　160
semper ad Aeneadas placido, pulcherrima, vultu
　respice, totque tuas, diva, tuere nurus.
Dum loquor, elatae metuendus acumine caudae
　Scorpios in virides praecipitatur aquas.

4/2. D F

Nox ubi transierit, caelumque rubescere primo
　coeperit, et tactae rore querentur aves,
semustamque facem vigilata nocte viator
　ponet, et ad solitum rusticus ibit opus,
Pliades incipient umeros relevare paternos,
　quae septem dici, sex tamen esse solent:　　　170
seu quod in amplexum sex hinc venere deorum
　(nam Steropen Marti concubuisse ferunt,
Neptuno Alcyonen et te, formosa Celaeno,
　Maian et Electran Taygetenque Jovi),
septima mortali Merope tibi, Sisyphe, nupsit;　　　175
　paenitet, et facti sola pudore latet:
sive quod Electra Troiae spectare ruinas
　non tulit, ante oculos opposuitque manum.

(4/3. EC) 4. FC

Ter sine perpetuo caelum versetur in axe,
　ter jungat Titan terque resolvat equos,
protinus inflexo Berecyntia tibia cornu
　flabit, et Idaeae festa parentis erunt.
ibunt semimares et inania tympana tundent,
　aeraque tinnitus aere repulsa dabunt;
ipsa sedens molli comitum cervice feretur　　　185
　Urbis per medias exululata vias.
scaena sonat, ludique vocant: spectate, Quirites,
　et fora Marte suo litigiosa vacent.
quaerere multa libet, sed me sonus aeris acuti
　terret et horrendo lotos adunca sono.　　　190
'da, dea, quam sciter.' doctas Cybeleia neptes
　vidit et has curae jussit adesse meae.
'pandite mandati memores, Heliconis alumnae,
　gaudeat assiduo cur dea Magna sono.'
sic ego. sic Erato (mensis Cythereius illi　　　195
　cessit, quod teneri nomen amoris habet):
'reddita Saturno sors haec erat: "optime regum,
　a nato sceptris excutiere tuis."
ille suam metuens, ut quaeque erat edita, prolem
　devorat, immersam visceribusque tenet.　　　200
saepe Rhea questa est totiens fecunda nec umquam
　mater, et indoluit fertilitate sua.
Juppiter ortus erat: (pro magno teste vetustas
　creditur; acceptam parce movere fidem)
veste latens saxum caelesti gutture sedit:　　　205
　sic genitor fatis decipiendus erat.
ardua jamdudum resonat tinnitibus Ide,
　tutus ut infanti vagiat ore puer.
pars clipeos sudibus, galeas pars tundit inanes:
　hoc Curetes habent, hoc Corybantes opus.　　　210
res latuit, priscique manent imitamina facti:
　aera deae comites raucaque terga movent.
cymbala pro galeis, pro scutis tympana pulsant:
　tibia dat Phrygios, ut dedit ante, modos.'
desierat; coepi: 'cur huic genus acre leonum　　　215
　praebent insolitas ad juga curva jubas?'
desieram; coepit: 'feritas mollita per illam
　creditur; id curru testificata suo est.'
'at cur turrifera caput est onerata corona?
　an primis turres urbibus illa dedit?'　　　220
adnuit. 'unde venit' dixi 'sua membra secandi
　impetus?' ut tacui, Pieris orsa loqui:
'Phryx puer in silvis, facie spectabilis, Attis
　turrigeram casto vinxit amore deam;
hunc sibi servari voluit, sua templa tueri,　　　225
　et dixit "semper fac puer esse velis."
ille fidem jussis dedit, et "si mentiar", inquit
　"ultima, qua fallam, sit Venus illa mihi."
fallit, et in nympha Sagaritide desinit esse
　quod fuit: hinc poenas exigit ira deae.　　　230
Naida vulneribus succidit in arbore factis,
　illa perit; fatum Naidos arbor erat;
hic furit, et credens thalami procumbere tectum
　effugit, et cursu Dindyma summa petit;
et modo "tolle faces", "remove" modo "verbera" clamat,　　　235
　saepe ~Palaestinas~ jurat adesse deas.
ille etiam saxo corpus laniavit acuto,
　longaque in immundo pulvere tracta coma est,
voxque fuit "merui: meritas do sanguine poenas.
　ah pereant partes quae nocuere mihi!"　　　240
"ah pereant" dicebat adhuc; onus inguinis aufert,
　nullaque sunt subito signa relicta viri.
venit in exemplum furor hic, mollesque ministri
　caedunt jactatis vilia membra comis.'
talibus Aoniae facunda voce Camenae　　　245
　reddita quaesiti causa furoris erat.
'hoc quoque, dux operis, moneas precor, unde petita
　venerit; an nostra semper in urbe fuit?'
'Dindymon et Cybelen et amoenam fontibus Iden
　semper et Iliacas Mater amavit opes:　　　250
cum Troiam Aeneas Italos portaret in agros,
　est dea sacriferas paene secuta rates,
sed nondum fatis Latio sua numina posci
　senserat, adsuetis substiteratque locis.
post, ut Roma potens opibus jam saecula quinque　　　255
　vidit et edomito sustulit orbe caput,
carminis Euboici fatalia verba sacerdos
　inspicit; inspectum tale fuisse ferunt:
"mater abest: matrem jubeo, Romane, requiras.
　cum veniet, casta est accipienda manu."　　　260
obscurae sortis patres ambagibus errant,
　quaeve parens absit, quove petenda loco.
consulitur Paean, "divum" que "arcessite Matrem"
　inquit; "in Idaeo est invenienda jugo."
mittuntur proceres. Phrygiae tum sceptra tenebat　　　265
　Attalus; Ausoniis rem negat ille viris.
mira canam: longo tremuit cum murmure tellus,
　et sic est adytis diva locuta suis:
"ipsa peti volui: ne sit mora; mitte volentem:
　dignus Roma locus quo deus omnis eat."　　　270
ille soni terrore pavens "proficiscere" dixit;
　"nostra eris: in Phrygios Roma refertur avos."
protinus innumerae caedunt pineta secures
　illa, quibus fugiens Phryx pius usus erat.
mille manus coeunt, et picta coloribus ustis　　　275
　caelestum Matrem concava puppis habet.
illa sui per aquas fertur tutissima nati,
　longaque Phrixeae stagna sororis adit,
Rhoeteumque capax Sigeaque litora transit,
　et Tenedum et veteres Eetionis opes.　　　280
Cyclades excipiunt, Lesbo post terga relicta,
　quaeque Carysteis frangitur unda vadis;
transit et Icarium, lapsas ubi perdidit alas
　Icarus, et vastae nomina fecit aquae.
tum laeva Creten, dextra Pelopeidas undas　　　285
　deserit, et Veneris sacra Cythera petit.
hinc mare Trinacrium, candens ubi tinguere ferrum
　Brontes et Steropes Acmonidesque solent,
aequoraque Afra legit, Sardoaque regna sinistris
　respicit a remis, Ausoniamque tenet.　　　290
ostia contigerat, qua se Tiberinus in altum
　dividit et campo liberiore natat:
omnis eques mixtaque gravis cum plebe senatus
　obvius ad Tusci fluminis ora venit.
procedunt pariter matres nataeque nurusque　　　295
　quaeque colunt sanctos virginitate focos.
sedula fune viri contento bracchia lassant:
　vix subit adversas hospita navis aquas.
sicca diu fuerat tellus, sitis usserat herbas:
　sedit limoso pressa carina vado.　　　300
quisquis adest operi, plus quam pro parte laborat,
　adiuvat et fortes voce sonante manus:
illa velut medio stabilis sedet insula ponto;
　attoniti monstro stantque paventque viri.
Claudia Quinta genus Clauso referebat ab alto　　　305
　(nec facies impar nobilitate fuit),
casta quidem, sed non et credita: rumor iniquus
　laeserat, et falsi criminis acta rea est.
cultus et ornatis varie prodisse capillis
　obfuit ad rigidos promptaque lingua senes.　　　310
conscia mens recti famae mendacia risit,
　sed nos in vitium credula turba sumus.
haec ubi castarum processit ab agmine matrum
　et manibus puram fluminis hausit aquam,
ter caput inrorat, ter tollit in aethera palmas　　　315
　(quicumque aspiciunt, mente carere putant),
summissoque genu vultus in imagine divae
　figit, et hos edit crine jacente sonos:
"supplicis, alma, tuae, genetrix fecunda deorum,
　accipe sub certa condicione preces.　　　320
casta negor: si tu damnas, meruisse fatebor;
　morte luam poenas judice victa dea;
sed si crimen abest, tu nostrae pignora vitae
　re dabis, et castas casta sequere manus."
dixit, et exiguo funem conamine traxit;　　　325
　mira, sed et scaena testificata loquar:
mota dea est, sequiturque ducem laudatque sequendo;
　index laetitiae fertur ad astra sonus.
fluminis ad flexum veniunt (Tiberina priores
　Atria dixerunt), unde sinister abit.　　　330
nox aderat: querno religant in stipite funem,
　dantque levi somno corpora functa cibo.
lux aderat: querno solvunt a stipite funem,
　ante tamen posito tura dedere foco,
ante coronarunt puppem, sine labe juvencam　　　335
　mactarunt operum conjugiique rudem.
est locus, in Tiberim qua lubricus influit Almo
　et nomen magno perdit in amne minor.
illic purpurea canus cum veste sacerdos
　Almonis dominam sacraque lavit aquis.　　　340
exululant comites, furiosaque tibia flatur,
　et feriunt molles taurea terga manus.
Claudia praecedit laeto celeberrima vultu,
　credita vix tandem teste pudica dea;
ipsa sedens plaustro porta est invecta Capena:　　　345
　sparguntur junctae flore recente boves.
Nasica accepit; templi non perstitit auctor:
　Augustus nunc est, ante Metellus erat.'
substitit hic Erato. mora fit, si cetera quaeram.
　'dic' inquam 'parva cur stipe quaerat opes.'　　　350
'contulit aes populus, de quo delubra Metellus
　fecit' ait; 'dandae mos stipis inde manet.'
cur vicibus factis ineant convivia, quaero,
　tum magis indictas concelebrentque dapes.
'quod bene mutarit sedem Berecyntia', dixit　　　355
　'captant mutatis sedibus omen idem.'
institeram, quare primi Megalesia ludi
　urbe forent nostra, cum dea (sensit enim)
'illa deos' inquit 'peperit: cessere parenti,
　principiumque dati Mater honoris habet.'　　　360
'cur igitur Gallos qui se excidere vocamus,
　cum tanto a Phrygia Gallica distet humus?'
'inter' ait 'viridem Cybelen altasque Celaenas
　amnis it insana, nomine Gallus, aqua.
qui bibit inde, furit: procul hinc discedite, quis est　　　365
　cura bonae mentis: qui bibit inde, furit.'
'non pudet herbosum' dixi 'posuisse moretum
　in dominae mensis: an sua causa subest?'
'lacte mero veteres usi narrantur et herbis,
　sponte sua siquas terra ferebat' ait;　　　370
'candidus elisae miscetur caseus herbae,
　cognoscat priscos ut dea prisca cibos.'

4/5. G NON : N

Postera cum caelo motis Pallantias astris
　fulserit, et niveos Luna levarit equos,
qui dicet 'quondam sacrata est colle Quirini　　　375
　hac Fortuna die Publica', verus erit.

4/6. H NP (4/7. AN) (4/8. BN) 4/9. CN

Tertia lux (memini) ludis erat, ac mihi quidam
　spectanti senior continuusque loco
'haec' ait 'illa dies, Libycis qua Caesar in oris
　perfida magnanimi contudit arma Jubae.　　　380
dux mihi Caesar erat, sub quo meruisse tribunus
　glorior: officio praefuit ille meo.
hanc ego militia sedem, tu pace parasti,
　inter bis quinos usus honore viros.'
plura locuturi subito seducimur imbre:　　　385
　pendula caelestes Libra movebat aquas.
Ante tamen quam summa dies spectacula sistat
　ensifer Orion aequore mersus erit.

4/10. DN

Proxima victricem cum Romam inspexerit Eos
　et dederit Phoebo stella fugata locum,
Circus erit pompa celeber numeroque deorum,
　primaque ventosis palma petetur equis.

4/11. EN 4/12. FN

Hinc Cereris ludi: non est opus indice causae;
　sponte deae munus promeritumque patet.
panis erat primis virides mortalibus herbae,　　　395
　quas tellus nullo sollicitante dabat;
et modo carpebant vivax e caespite gramen,
　nunc epulae tenera fronde cacumen erant.
postmodo glans nota est: bene erat jam glande reperta,
　duraque magnificas quercus habebat opes.　　　400
prima Ceres homine ad meliora alimenta vocato
　mutavit glandes utiliore cibo.
illa jugo tauros collum praebere coegit:
　tum primum soles eruta vidit humus.
aes erat in pretio, Chalybeia massa latebat:　　　405
　eheu, perpetuo debuit illa tegi.
pace Ceres laeta est; et vos orate, coloni,
　perpetuam pacem pacificumque ducem.
farra deae micaeque licet salientis honorem
　detis et in veteres turea grana focos;　　　410
et, si tura aberunt, unctas accendite taedas:
　parva bonae Cereri, sint modo casta, placent.
a bove succincti cultros removete ministri:
　bos aret; ignavam sacrificate suem.
apta jugo cervix non est ferienda securi:　　　415
　vivat et in dura saepe laboret humo.
Exigit ipse locus raptus ut virginis edam:
　plura recognosces, pauca docendus eris.
terra tribus scopulis vastum procurrit in aequor
　Trinacris, a positu nomen adepta loci,　　　420
grata domus Cereri: multas ea possidet urbes,
　in quibus est culto fertilis Henna solo.
frigida caelestum matres Arethusa vocarat:
　venerat ad sacras et dea flava dapes.
filia, consuetis ut erat comitata puellis,　　　425
　errabat nudo per sua prata pede.
valle sub umbrosa locus est aspergine multa
　uvidus ex alto desilientis aquae.
tot fuerant illic, quot habet natura, colores,
　pictaque dissimili flore nitebat humus.　　　430
quam simul aspexit, 'comites, accedite' dixit
　'et mecum plenos flore referte sinus.'
praeda puellares animos prolectat inanis,
　et non sentitur sedulitate labor.
haec implet lento calathos e vimine nexos,　　　435
　haec gremium, laxos degravat illa sinus;
illa legit calthas, huic sunt violaria curae,
　illa papavereas subsecat ungue comas;
has, hyacinthe, tenes; illas, amarante, moraris;
　pars thyma, pars rhoean et meliloton amat;　　　440
plurima lecta rosa est, sunt et sine nomine flores:
　ipsa crocos tenues liliaque alba legit.
carpendi studio paulatim longius itur,
　et dominam casu nulla secuta comes.
hanc videt et visam patruus velociter aufert　　　445
　regnaque caeruleis in sua portat equis.
illa quidem clamabat 'io, carissima mater,
　auferor!', ipsa suos abscideratque sinus:
panditur interea Diti via, namque diurnum
　lumen inadsueti vix patiuntur equi.　　　450
at, chorus aequalis, cumulatae flore ministrae
　'Persephone', clamant 'ad tua dona veni.'
ut clamata silet, montes ululatibus implent,
　et feriunt maesta pectora nuda manu.
attonita est plangore Ceres (modo venerat Hennam)　　　455
　nec mora, 'me miseram! filia' dixit 'ubi es?'
mentis inops rapitur, quales audire solemus
　Threicias fusis maenadas ire comis.
ut vitulo mugit sua mater ab ubere rapto
　et quaerit fetus per nemus omne suos,　　　460
sic dea nec retinet gemitus, et concita cursu
　fertur, et e campis incipit, Henna, tuis.
inde puellaris nacta est vestigia plantae
　et pressam noto pondere vidit humum;
forsitan illa dies erroris summa fuisset,　　　465
　si non turbassent signa reperta sues.
iamque Leontinos Amenanaque flumina cursu
　praeterit et ripas, herbifer Aci, tuas:
praeterit et Cyanen et fontes lenis Anapi
　et te, verticibus non adeunde Gela(ゲラス川).　　　470
liquerat Ortygien Megareaque Pantagienque,
　quaque Symaetheas accipit aequor aquas,
antraque Cyclopum positis exusta caminis,
　quique locus curvae nomina falcis habet,
Himeraque et Didymen Acragantaque Tauromenumque,　　　475
　sacrarumque Mylas pascua laeta boum:
hinc Camerinan adit Thapsonque et Heloria tempe,
　quaque jacet Zephyro semper apertus Eryx.
iamque Peloriadem Lilybaeaque, jamque Pachynon
　lustrarat, terrae cornua prima suae:　　　480
quacumque ingreditur, miseris loca cuncta querellis
　implet, ut amissum cum gemit ales Ityn.
perque vices modo 'Persephone!' modo 'filia!' clamat,
　clamat et alternis nomen utrumque ciet;
sed neque Persephone Cererem nec filia matrem　　　485
　audit, et alternis nomen utrumque perit;
unaque, pastorem vidisset an arva colentem,
　vox erat 'hac gressus ecqua puella tulit?'
iam color unus inest rebus tenebrisque teguntur
　omnia, jam vigiles conticuere canes:　　　490
alta jacet vasti super ora Typhoeos Aetne,
　cuius anhelatis ignibus ardet humus;
illic accendit geminas pro lampade pinus:
　hinc Cereris sacris nunc quoque taeda datur.
est specus exesi structura pumicis asper,　　　495
　non homini regio, non adeunda ferae:
quo simul ac venit, frenatos curribus angues
　jungit et aequoreas sicca pererrat aquas.
effugit et Syrtes et te, Zanclaea Charybdi,
　et vos, Nisei, naufraga monstra, canes,　　　500
Hadriacumque patens late bimaremque Corinthum:
　sic venit ad portus, Attica terra, tuos.
hic primum sedit gelido maestissima saxo:
　illud Cecropidae nunc quoque triste vocant.
sub Jove duravit multis immota diebus,　　　505
　et lunae patiens et pluvialis aquae.
sors sua cuique loco est: quod nunc Cerialis Eleusin
　dicitur, hoc Celei rura fuere senis.
ille domum glandes excussaque mora rubetis
　portat et arsuris arida ligna focis.　　　510
filia parva duas redigebat monte capellas,
　et tener in cunis filius aeger erat.
'mater' ait virgo (mota est dea nomine matris),
　'quid facis in solis incomitata locis?'
perstitit et senior, quamvis onus urget, et orat　　　515
　tecta suae subeat quantulacumque casae.
illa negat (simularat anum mitraque capillos
　presserat); instanti talia dicta refert:
'sospes eas semperque parens; mihi filia rapta est.
　heu, melior quanto sors tua sorte mea est!'　　　520
dixit, et ut lacrimae (neque enim lacrimare deorum est)
　decidit in tepidos lucida gutta sinus.
flent pariter molles animis virgoque senexque;
　e quibus haec justi verba fuere senis:
'sic tibi, quam raptam quaeris, sit filia sospes;　　　525
　surge, nec exiguae despice tecta casae.'
cui dea 'duc' inquit; 'scisti qua cogere posses',
　seque levat saxo subsequiturque senem.
dux comiti narrat quam sit sibi filius aeger,
　nec capiat somnos invigiletque malis.　　　530
illa soporiferum, parvos initura penates,
　colligit agresti lene papaver humo.
dum legit, oblito fertur gustasse palato
　longamque imprudens exsoluisse famem;
quae quia principio posuit ieiunia noctis,　　　535
　tempus habent mystae sidera visa cibi.
limen ut intravit, luctus videt omnia plena;
　iam spes in puero nulla salutis erat.
matre salutata (mater Metanira vocatur)
　jungere dignata est os puerile suo.　　　540
pallor abit, subitasque vident in corpore vires:
　tantus caelesti venit ab ore vigor.
tota domus laeta est, hoc est, materque paterque
　nataque: tres illi tota fuere domus.
mox epulas ponunt, liquefacta coagula lacte　　　545
　pomaque et in ceris aurea mella suis.
abstinet alma Ceres, somnique papavera causas
　dat tibi cum tepido lacte bibenda, puer.
noctis erat medium placidique silentia somni:
　Triptolemum gremio sustulit illa suo,　　　550
terque manu permulsit eum, tria carmina dixit,
　carmina mortali non referenda sono,
inque foco corpus pueri vivente favilla
　obruit, humanum purget ut ignis onus.
excutitur somno stulte pia mater, et amens　　　555
　'quid facis?' exclamat, membraque ab igne rapit.
cui dea 'dum non es', dixit 'scelerata fuisti:
　irrita materno sunt mea dona metu.
iste quidem mortalis erit: sed primus arabit
　et seret et culta praemia tollet humo.'　　　560
dixit et egrediens nubem trahit, inque dracones
　transit et aligero tollitur axe Ceres.
Sunion expositum Piraeaque tuta recessu
　linquit et in dextrum quae jacet ora latus;
hinc init Aegaeum, quo Cycladas aspicit omnes,　　　565
　Joniumque rapax Icariumque legit,
perque urbes Asiae longum petit Hellespontum,
　diversumque locis alta pererrat iter.
nam modo turilegos Arabas, modo despicit Indos;
　hinc Libys, hinc Meroe siccaque terra subest;　　　570
nunc adit Hesperios, Rhenum Rhodanumque Padumque
　teque, future parens, Thybri, potentis aquae.
quo feror? immensum est erratas dicere terras:
　praeteritus Cereri nullus in orbe locus.
errat et in caelo, liquidique immunia ponti　　　575
　adloquitur gelido proxima signa polo:
'Parrhasides stellae, namque omnia nosse potestis,
　aequoreas numquam cum subeatis aquas,
Persephonen natam miserae monstrate parenti.'
　dixerat. huic Helice talia verba refert:　　　580
'crimine nox vacua est; Solem de virgine rapta
　consule, qui late facta diurna videt.'
Sol aditus 'quam quaeris', ait 'ne vana labores,
　nupta Jovis fratri tertia regna tenet.'
questa diu secum, sic est adfata Tonantem　　　585
　(maximaque in vultu signa dolentis erant):
'si memor es de quo mihi sit Proserpina nata,
　dimidium curae debet habere tuae.
orbe pererrato sola est injuria facti
　cognita: commissi praemia raptor habet.　　　590
at neque Persephone digna est praedone marito,
　nec gener hoc nobis more parandus erat.
quid gravius victore Gyge captiva tulissem
　quam nunc te caeli sceptra tenente tuli?
verum impune ferat, nos haec patiemur inultae;　　　595
　reddat et emendet facta priora novis.'
Juppiter hanc lenit, factumque excusat amore,
　nec gener est nobis ille pudendus ait;
'non ego nobilior: posita est mihi regia caelo,
　possidet alter aquas, alter inane chaos.　　　600
sed si forte tibi non est mutabile pectus,
　statque semel juncti rumpere vincla tori,
hoc quoque temptemus, siquidem ieiuna remansit;
　si minus, inferni conjugis uxor erit.'
Tartara jussus adit sumptis Caducifer alis,　　　605
　speque redit citius visaque certa refert:
'rapta tribus' dixit 'solvit ieiunia granis,
　Punica quae lento cortice poma tegunt.'
non secus indoluit quam si modo rapta fuisset
　maesta parens, longa vixque refecta mora est.　　　610
atque ita 'nec nobis caelum est habitabile' dixit;
　'Taenaria recipi me quoque valle jube.'
et factura fuit, pactus nisi Juppiter esset
　bis tribus ut caelo mensibus illa foret.
tum demum vultumque Ceres animumque recepit,　　　615
　imposuitque suae spicea serta comae:
largaque provenit cessatis messis in arvis,
　et vix congestas area cepit opes.
alba decent Cererem: vestes Cerialibus albas
　sumite; nunc pulli velleris usus abest.　　　620

4/13. G EID : NP

Occupat Apriles Idus cognomine Victor
　Juppiter: hac illi sunt data templa die.
hac quoque, ni fallor, populo dignissima nostro
　atria Libertas coepit habere sua.

4/14. HN

Luce secutura tutos pete, navita, portus:
　ventus ab occasu grandine mixtus erit.
scilicet ut fuerit, tamen hac Mutinensia Caesar
　grandine militia perculit arma sua.

4/15. A FORD : NP 4/16. BN

Tertia post Veneris cum lux surrexerit Idus,
　pontifices, forda sacra litate bove.
forda ferens bos est fecundaque dicta ferendo:
　hinc etiam fetus nomen habere putant.
nunc gravidum pecus est, gravidae quoque semine terrae:
　Telluri plenae victima plena datur.
pars cadit arce Jovis, ter denas curia vaccas　　　635
　accipit et largo sparsa cruore madet.
ast ubi visceribus vitulos rapuere ministri,
　sectaque fumosis exta dedere focis,
igne cremat vitulos quae natu maxima Virgo est,
　luce Palis populos purget ut ille cinis.　　　640
rege Numa, fructu non respondente labori,
　irrita decepti vota colentis erant.
nam modo siccus erat gelidis Aquilonibus annus,
　nunc ager assidua luxuriabat aqua;
saepe Ceres primis dominum fallebat in herbis,　　　645
　et levis obsesso stabat avena solo,
et pecus ante diem partus edebat acerbos,
　agnaque nascendo saepe necabat ovem.
silva vetus nullaque diu violata securi
　stabat, Maenalio sacra relicta deo:　　　650
ille dabat tacitis animo responsa quieto
　noctibus; hic geminas rex Numa mactat oves.
prima cadit Fauno, leni cadit altera Somno;
　sternitur in duro vellus utrumque solo.
bis caput intonsum fontana spargitur unda,　　　655
　bis sua faginea tempora fronde premit.
usus abest Veneris, nec fas animalia mensis
　ponere, nec digitis anulus ullus inest;
veste rudi tectus supra nova vellera corpus
　ponit, adorato per sua verba deo.　　　660
interea placidam redimita papavere frontem
　Nox venit, et secum somnia nigra trahit;
Faunus adest, oviumque premens pede vellera duro
　edidit a dextro talia verba toro:
'morte boum tibi, rex, Tellus placanda duarum:　　　665
　det sacris animas una juvenca duas.'
excutitur terrore quies: Numa visa revolvit,
　et secum ambages caecaque jussa refert.
expedit errantem nemori gratissima conjunx
　et dixit 'gravidae posceris exta bovis.'　　　670
exta bovis gravidae dantur; fecundior annus
　provenit, et fructum terra pecusque ferunt.
Hanc quondam Cytherea diem properantius ire
　jussit et admissos praecipitavit equos,
ut titulum imperii cum primum luce sequenti　　　675
　Augusto juveni prospera bella darent.

4/17. CN (4/18. DN)

Sed jam praeteritas quartus tibi Lucifer Idus
　respicit; hac Hyades Dorida nocte tenent.

4/19. E CER : NP

Tertia post Hyadas cum lux erit orta remotas,
　carcere partitos Circus habebit equos.
cur igitur missae vinctis ardentia taedis
　terga ferant volpes causa docenda mihi est.
frigida Carseolis nec olivis apta ferendis
　terra, sed ad segetes ingeniosus ager;
hac ego Paelignos, natalia rura, petebam,　　　685
　parva, sed assiduis obvia semper aquis.
hospitis antiqui solitas intravimus aedes;
　dempserat emeritis jam juga Phoebus equis.
is mihi multa quidem, sed et haec narrare solebat,
　unde meum praesens instrueretur opus:　　　690
'hoc' ait 'in campo' (campumque ostendit) 'habebat
　rus breve cum duro parca colona viro.
ille suam peragebat humum, sive usus aratri,
　seu curvae falcis, sive bidentis erat;
haec modo verrebat stantem tibicine villam,　　　695
　nunc matris plumis ova fovenda dabat,
aut virides malvas aut fungos colligit albos
　aut humilem grato calfacit igne focum;
et tamen assiduis exercet bracchia telis,
　adversusque minas frigoris arma parat.　　　700
filius huius erat primo lascivus in aevo,
　addideratque annos ad duo lustra duos.
is capit extremi volpem convalle salicti:
　abstulerat multas illa cohortis aves.
captivam stipula fenoque involvit et ignes　　　705
　admovet: urentes effugit illa manus:
qua fugit, incendit vestitos messibus agros;
　damnosis vires ignibus aura dabat.
factum abiit, monimenta manent: ~nam dicere certam~
　nunc quoque lex volpem Carseolana vetat,　　　710
utque luat poenas, gens haec Cerialibus ardet,
　quoque modo segetes perdidit ipsa perit.'

4/20. FN

Proxima cum veniet terras visura patentes
　Memnonis in roseis lutea mater equis,
de duce lanigeri pecoris, qui prodidit Hellen,　　　715
　sol abit: egresso victima maior adest.
vacca sit an taurus non est cognoscere promptum:
　pars prior apparet, posteriora latent.
seu tamen est taurus sive est hoc femina signum,
　Junone invita munus amoris habet.　　　 720

4/21. G PAR : NP

Nox abiit, oriturque aurora: Parilia poscor;
　non poscor frustra, si favet alma Pales.
alma Pales, faveas pastoria sacra canenti,
　prosequor officio si tua festa meo.
certe ego de vitulo cinerem stipulasque fabales　　　725
　saepe tuli plena, februa tosta, manu;
certe ego transilui positas ter in ordine flammas,
　udaque roratas laurea misit aquas.
mota dea est, operique favet. navalibus exit
　puppis; habent ventos jam mea vela suos.　　　 730
i, pete virginea, populus, suffimen ab ara;
　Vesta dabit, Vestae munere purus eris.
sanguis equi suffimen erit vitulique favilla,
　tertia res durae culmen inane fabae.
pastor, oves saturas ad prima crepuscula lustra:　　　735
　unda prius spargat, virgaque verrat humum;
frondibus et fixis decorentur ovilia ramis,
　et tegat ornatas longa corona fores.
caerulei fiant puro de sulpure fumi,
　tactaque fumanti sulpure balet ovis.　　　740
ure mares oleas taedamque herbasque Sabinas,
　et crepet in mediis laurus adusta focis;
libaque de milio milii fiscella sequatur:
　rustica praecipue est hoc dea laeta cibo.
adde dapes mulctramque suas, dapibusque resectis　　　745
　silvicolam tepido lacte precare Palem.
'consule' dic 'pecori pariter pecorisque magistris:
　effugiat stabulis noxa repulsa meis.
sive sacro pavi, sedive sub arbore sacra,
　pabulaque e bustis inscia carpsit ovis;　　　750
si nemus intravi vetitum, nostrisve fugatae
　sunt oculis nymphae semicaperque deus;
si mea falx ramo lucum spoliavit opaco,
　unde data est aegrae fiscina frondis ovi,
da veniam culpae: nec, dum degrandinat, obsit　　　755
　agresti fano subposuisse pecus.
nec noceat turbasse lacus: ignoscite, nymphae,
　mota quod obscuras ungula fecit aquas.
tu, dea, pro nobis fontes fontanaque placa
　numina, tu sparsos per nemus omne deos.　　　760
nec dryadas nec nos videamus labra Dianae
　nec Faunum, medio cum premit arva die.
pelle procul morbos; valeant hominesque gregesque,
　et valeant vigiles, provida turba, canes.
neve minus multos redigam quam mane fuerunt,　　　765
　neve gemam referens vellera rapta lupo.
absit iniqua fames: herbae frondesque supersint,
　quaeque lavent artus quaeque bibantur aquae.
ubera plena premam, referat mihi caseus aera,
　dentque viam liquido vimina rara sero;　　　770
sitque salax aries, conceptaque semina conjunx
　reddat, et in stabulo multa sit agna meo;
lanaque proveniat nullas laesura puellas,
　mollis et ad teneras quamlibet apta manus.
quae precor, eveniant, et nos faciamus ad annum　　　775
　pastorum dominae grandia liba Pali.'
his dea placanda est: haec tu conversus ad ortus
　dic quater et vivo perlue rore manus.
tum licet adposita, veluti cratere, camella
　lac niveum potes purpureamque sapam;　　　780
moxque per ardentes stipulae crepitantis acervos
　traicias celeri strenua membra pede.
expositus mos est; moris mihi restat origo:
　turba facit dubium coeptaque nostra tenet.
omnia purgat edax ignis vitiumque metallis　　　785
　excoquit: idcirco cum duce purgat oves?
an, quia cunctarum contraria semina rerum
　sunt duo discordes, ignis et unda, dei,
iunxerunt elementa patres, aptumque putarunt
　ignibus et sparsa tangere corpus aqua?　　　790
an, quod in his vitae causa est, haec perdidit exul,
　his nova fit conjunx, haec duo magna putant?
vix equidem credo: sunt qui Phaethonta referri
　credant et nimias Deucalionis aquas.
pars quoque, cum saxis pastores saxa feribant,　　　795
　scintillam subito prosiluisse ferunt;
prima quidem periit, stipulis excepta secunda est:
　hoc argumentum flamma Parilis habet?
an magis hunc morem pietas Aeneia fecit,
　innocuum victo cui dedit ignis iter?　　　800
num tamen est vero propius, cum condita Roma est,
　transferri jussos in nova tecta Lares,
mutantesque domum tectis agrestibus ignem
　et cessaturae subposuisse casae,
per flammas saluisse pecus, saluisse colonos?　　　805
　quod fit natali nunc quoque, Roma, tuo.
ipse locum casus vati facit: Urbis origo
　venit; ades factis, magne Quirine, tuis.
iam luerat poenas frater Numitoris, et omne
　pastorum gemino sub duce volgus erat;　　　810
contrahere agrestes et moenia ponere utrique
　convenit: ambigitur moenia ponat uter.
'nil opus est' dixit 'certamine' Romulus 'ullo;
　magna fides avium est: experiamur aves.'
res placet: alter init nemorosi saxa Palati;　　　815
　alter Aventinum mane cacumen init.
sex Remus, hic volucres bis sex videt ordine; pacto
　statur, et arbitrium Romulus urbis habet.
apta dies legitur qua moenia signet aratro:
　sacra Palis suberant; inde movetur opus.　　　820
fossa fit ad solidum, fruges jaciuntur in ima
　et de vicino terra petita solo;
fossa repletur humo, plenaeque imponitur ara,
　et novus accenso fungitur igne focus.
inde premens stivam designat moenia sulco;　　　825
　alba jugum niveo cum bove vacca tulit.
vox fuit haec regis: 'condenti, Juppiter, urbem,
　et genitor Mavors Vestaque mater, ades,
quosque pium est adhibere deos, advertite cuncti:
　auspicibus vobis hoc mihi surgat opus.　　　830
longa sit huic aetas dominaeque potentia terrae,
　sitque sub hac oriens occiduusque dies.'
ille precabatur, tonitru dedit omina laevo
　Juppiter, et laevo fulmina missa polo.
augurio laeti jaciunt fundamina cives,　　　835
　et novus exiguo tempore murus erat.
hoc Celer urget opus, quem Romulus ipse vocarat,
　'sint' que, 'Celer, curae' dixerat 'ista tuae,
neve quis aut muros aut factam vomere fossam
　transeat; audentem talia dede neci.'　　　840
quod Remus ignorans humiles contemnere muros
　coepit, et 'his populus' dicere 'tutus erit?'
nec mora, transiluit: rutro Celer occupat ausum;
　ille premit duram sanguinulentus humum.
haec ubi rex didicit, lacrimas introrsus obortas　　　845
　devorat et clausum pectore vulnus habet.
flere palam non vult exemplaque fortia servat,
　'sic' que 'meos muros transeat hostis' ait.
dat tamen exsequias; nec jam suspendere fletum
　sustinet, et pietas dissimulata patet;　　　850
osculaque adplicuit posito suprema feretro,
　atque ait 'invito frater adempte, vale',
arsurosque artus unxit: fecere, quod ille,
　Faustulus et maestas Acca soluta comas.
tum juvenem nondum facti flevere Quirites;　　　855
　ultima plorato subdita flamma rogo est.
urbs oritur (quis tunc hoc ulli credere posset?)
　victorem terris impositura pedem.
cuncta regas et sis magno sub Caesare semper,
　saepe etiam plures nominis huius habe;　　　860
et, quotiens steteris domito sublimis in orbe,
　omnia sint umeris inferiora tuis.

(4/22. HN) 4/23. A VIN : FP (ut vid.)

Dicta Pales nobis: idem Vinalia dicam.
　una tamen media est inter utramque dies.
numina, volgares, Veneris celebrate, puellae:　　　865
　multa professarum quaestibus apta Venus.
poscite ture dato formam populique favorem,
　poscite blanditias dignaque verba ioco;
cumque sua dominae date grata sisymbria myrto
　tectaque composita juncea vincla rosa.　　　870
templa frequentari Collinae proxima portae
　nunc decet; a Siculo nomina colle tenent,
utque Syracusas Arethusidas abstulit armis
　Claudius et bello te quoque cepit, Eryx,
carmine vivacis Venus est translata Sibyllae,　　　875
　inque suae stirpis maluit urbe coli.
cur igitur Veneris festum Vinalia dicant
　quaeritis, et quare sit Jovis ista dies?
Turnus an Aeneas Latiae gener esset Amatae
　bellum erat: Etruscas Turnus adorat opes.　　　880
clarus erat sumptisque ferox Mezentius armis,
　et vel equo magnus vel pede maior erat;
quem Rutuli Turnusque suis adsciscere temptat
　partibus. haec contra dux ita Tuscus ait:
'stat mihi non parvo virtus mea: vulnera testor　　　885
　armaque, quae sparsi sanguine saepe meo.
qui petis auxilium, non grandia divide mecum
　praemia, de lacubus proxima musta tuis.
nulla mora est operae: vestrum est dare, vincere nostrum.
　quam velit Aeneas ista negata mihi!'　　　890
adnuerant Rutuli. Mezentius induit arma,
　induit Aeneas adloquiturque Jovem:
'hostica Tyrrheno vota est vindemia regi:
　Juppiter, e Latio palmite musta feres.'
vota valent meliora: cadit Mezentius ingens　　　895
　atque indignanti pectore plangit humum.
venerat Autumnus calcatis sordidus uvis:
　redduntur merito debita vina Jovi.
dicta dies hinc est Vinalia; Juppiter illa
　vindicat, et festis gaudet inesse suis.　　　900

(4/24. BC) 4/25. C ROB : NP

Sex ubi, quae restant, luces Aprilis habebit,
　in medio cursu tempora veris erunt,
et frustra pecudem quaeres Athamantidos Helles,
　signaque dant imbres, exoriturque Canis.
hac mihi Nomento Romam cum luce redirem,　　　905
　obstitit in media candida turba via:
flamen in antiquae lucum Robiginis ibat,
　exta canis flammis, exta daturus ovis.
protinus accessi, ritus ne nescius essem;
　edidit haec flamen verba, Quirine, tuus:　　　910
'aspera Robigo, parcas Cerialibus herbis,
　et tremat in summa leve cacumen humo.
tu sata sideribus caeli nutrita secundi
　crescere, dum fiant falcibus apta, sinas.
vis tua non levis est: quae tu frumenta notasti,　　　915
　maestus in amissis illa colonus habet;
nec venti tantum Cereri nocuere nec imbres,
　nec sic marmoreo pallet adusta gelu,
quantum si culmos Titan incalfacit udos:
　tum locus est irae, diva timenda, tuae.　　　920
parce, precor, scabrasque manus a messibus aufer,
　neve noce cultis; posse nocere sat est.
nec teneras segetes, sed durum amplectere ferrum,
　quodque potest alios perdere perde prior.
utilius gladios et tela nocentia carpes:　　　925
　nil opus est illis; otia mundus agit.
sarcula nunc durusque bidens et vomer aduncus,
　ruris opes, niteant; inquinet arma situs,
conatusque aliquis vagina ducere ferrum
　adstrictum longa sentiat esse mora.　　　930
at tu ne viola Cererem, semperque colonus
　absenti possit solvere vota tibi.'
dixerat; a dextra villis mantele solutis
　cumque meri patera turis acerra fuit.
tura focis vinumque dedit fibrasque bidentis　　　935
　turpiaque obscenae (vidimus) exta canis.
tum mihi 'cur detur sacris nova victima quaeris?'
　(quaesieram) 'causam percipe' flamen ait.
'est Canis, Icarium dicunt, quo sidere moto
　tosta sitit tellus praecipiturque seges:　　　940
pro cane sidereo canis hic imponitur arae,
　et quare fiat nil nisi nomen habet.'

(4/26. DF) (4/27. EC) 4/28. F NP 4/29. GC 4/30. HC

Cum Phrygis Assaraci Tithonia fratre relicto
　sustulit immenso ter jubar orbe suum,
mille venit variis florum dea nexa coronis;　　　945
　scaena ioci morem liberioris habet.
exit et in Maias sacrum Florale Kalendas:
　tunc repetam, nunc me grandius urget opus.
aufer, Vesta, diem: cognati Vesta recepta est
　limine; sic justi constituere patres.　　　950
Phoebus habet partem: Vestae pars altera cessit:
　quod superest illis, tertius ipse tenet.
state Palatinae laurus, praetextaque quercu
　stet domus: aeternos tres habet una deos.

P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER QVINTVS

Quaeritis unde putem Maio data nomina mensi?
　non satis est liquido cognita causa mihi.
ut stat et incertus qua sit sibi nescit eundum,
　cum videt ex omni parte, viator, iter,
sic, quia posse datur diversas reddere causas,　　　5
　qua ferar ignoro, copiaque ipsa nocet.
dicite, quae fontes Aganippidos Hippocrenes,
　grata Medusaei signa, tenetis, equi.
dissensere deae; quarum Polyhymnia coepit
　prima (silent aliae, dictaque mente notant):　　　10
'post chaos ut primum data sunt tria corpora mundo
　inque novas species omne recessit opus,
pondere terra suo subsedit et aequora traxit:
　at caelum levitas in loca summa tulit;
sol quoque cum stellis nulla gravitate retentus　　　15
　et vos, Lunares, exsiluistis, equi.
sed neque terra diu caelo, nec cetera Phoebo
　sidera cedebant: par erat omnis honos.
saepe aliquis solio, quod tu, Saturne, tenebas,
　ausus de media plebe sedere deus:　　　20
nec latus Oceano quisquam deus advena junxit,
　et Themis extremo saepe recepta loco est,
donec Honor placidoque decens Reverentia vultu
　corpora legitimis imposuere toris.
hinc sata Maiestas, hos est dea censa parentes,　　　25
　quaque die partu est edita, magna fuit.
nec mora, consedit medio sublimis Olympo
　aurea, purpureo conspicienda sinu;
consedere simul Pudor et Metus. omne videres
　numen ad hanc vultus composuisse suos.　　　30
protinus intravit mentes suspectus honorum:
　fit pretium dignis, nec sibi quisque placet.
hic status in caelo multos permansit in annos,
　dum senior fatis excidit arce deus.
Terra feros partus, immania monstra, Gigantas　　　35
　edidit ausuros in Jovis ire domum.
mille manus illis dedit et pro cruribus angues,
　atque ait "in magnos arma movete deos."
exstruere hi montes ad sidera summa parabant
　et magnum bello sollicitare Jovem;　　　40
fulmina de caeli jaculatus Juppiter arce
　vertit in auctores pondera vasta suos.
his bene Maiestas armis defensa deorum
　restat, et ex illo tempore culta manet.
assidet inde Jovi, Jovis est fidissima custos,　　　45
　et praestat sine vi sceptra timenda Jovi.
venit et in terras: coluerunt Romulus illam
　et Numa, mox alii, tempore quisque suo.
illa patres in honore pio matresque tuetur,
　illa comes pueris virginibusque venit;　　　50
illa datos fasces commendat eburque curule,
　illa coronatis alta triumphat equis.'
finierat voces Polyhymnia: dicta probarunt
　Clioque et curvae scita Thalia lyrae.
excipit Uranie: fecere silentia cunctae,　　　55
　et vox audiri nulla, nisi illa, potest.
'magna fuit quondam capitis reverentia cani,
　inque suo pretio ruga senilis erat.
Martis opus juvenes animosaque bella gerebant,
　et pro dis aderant in statione suis;　　　60
viribus illa minor nec habendis utilis armis
　consilio patriae saepe ferebat opem;
nec nisi post annos patuit tunc curia seros,
　nomen et aetatis mite senatus habet.
jura dabat populo senior, finitaque certis　　　65
　legibus est aetas unde petatur honor,
et medius juvenum, non indignantibus ipsis,
　ibat, et interior, si comes unus erat.
verba quis auderet coram sene digna rubore
　dicere? censuram longa senecta dabat.　　　 70
Romulus hoc vidit selectaque pectora patres
　dixit: ad hos urbis summa relata novae.
hinc sua maiores tribuisse vocabula Maio
　tangor, et aetati consuluisse suae.
et Numitor dixisse potest "da, Romule, mensem　　　75
　hunc senibus", nec avum sustinuisse nepos.
nec leve propositi pignus successor honoris
　Junius, a juvenum nomine dictus, habet.'
tunc sic, neglectos hedera redimita capillos,
　prima sui coepit Calliopea chori:　　　80
'duxerat Oceanus quondam Titanida Tethyn,
　qui terram liquidis, qua patet, ambit aquis;
hinc sata Pleione cum caelifero Atlante
　jungitur, ut fama est, Pleiadasque parit.
quarum Maia suas forma superasse sorores　　　85
　traditur et summo concubuisse Jovi.
haec enixa jugo cupressiferae Cyllenes
　aetherium volucri qui pede carpit iter;
Arcades hunc Ladonque rapax et Maenalos ingens
　rite colunt, luna credita terra prior.　　　90
exul ab Arcadia Latios Euander in agros
　venerat, impositos attuleratque deos.
hic, ubi nunc Roma est, orbis caput, arbor et herbae
　et paucae pecudes et casa rara fuit:
quo postquam ventum est, "consistite", praescia mater　　　95
　"nam locus imperii rus erit istud" ait.
et matri et vati paret Nonacrius heros,
　inque peregrina constitit hospes humo;
sacraque multa quidem, sed Fauni prima bicornis
　has docuit gentes alipedisque dei.　　　 100
semicaper, coleris cinctutis, Faune, Lupercis,
　cum lustrant celebres verbera secta vias;
at tu materno donasti nomine mensem,
　inventor curvae, furibus apte, fidis.
nec pietas haec prima tua est: septena putaris,　　　105
　Pleiadum numerum, fila dedisse lyrae.'
haec quoque desierat: laudata est voce suarum.
　quid faciam? turbae pars habet omnis idem.
gratia Pieridum nobis aequaliter adsit,
　nullaque laudetur plusve minusve mihi.　　　110

5/1. A K : MAI : F

Ab Jove surgat opus. prima mihi nocte videnda
　stella est in cunas officiosa Jovis:
nascitur Oleniae signum pluviale Capellae;
　illa dati caelum praemia lactis habet.
Nais Amalthea, Cretaea nobilis Ida,　　　115
　dicitur in silvis occuluisse Jovem.
huic fuit haedorum mater formosa duorum,
　inter Dictaeos conspicienda greges,
cornibus aeriis atque in sua terga recurvis,
　ubere, quod nutrix posset habere Jovis.　　　120
lac dabat illa deo; sed fregit in arbore cornu,
　truncaque dimidia parte decoris erat.
sustulit hoc nymphe cinxitque recentibus herbis,
　et plenum pomis ad Jovis ora tulit.
ille ubi res caeli tenuit solioque paterno　　　125
　sedit, et invicto nil Jove maius erat,
sidera nutricem, nutricis fertile cornu
　fecit, quod dominae nunc quoque nomen habet.
Praestitibus Maiae Laribus videre Kalendae
　aram constitui parvaque signa deum:　　　 130
voverat illa quidem Curius, sed multa vetustas
　destruit; et saxo longa senecta nocet.
causa tamen positi fuerat cognominis illis
　quod praestant oculis omnia tuta suis:
stant quoque pro nobis et praesunt moenibus Urbis,　　　135
　et sunt praesentes auxiliumque ferunt.
at canis ante pedes saxo fabricatus eodem
　stabat: quae standi cum Lare causa fuit?
servat uterque domum, domino quoque fidus uterque:
　compita grata deo, compita grata cani.　　　140
exagitant et Lar et turba Diania fures:
　pervigilantque Lares, pervigilantque canes.
bina gemellorum quaerebam signa deorum
　viribus annosae facta caduca morae:
mille Lares Geniumque ducis, qui tradidit illos,　　　145
　Urbs habet, et vici numina terna colunt.
quo feror? Augustus mensis mihi carminis huius
　jus dabit: interea Diva canenda Bona est.
est moles nativa, loco res nomina fecit:
　appellant Saxum; pars bona montis ea est.　　　150
huic Remus institerat frustra, quo tempore fratri
　prima Palatinae signa dedistis aves;
templa patres illic oculos exosa viriles
　leniter adclivi constituere jugo.
dedicat haec veteris Crassorum nominis heres,　　　155
　virgineo nullum corpore passa virum:
Livia restituit, ne non imitata maritum
　esset et ex omni parte secuta ~virum~.

5/2. B F

Postera cum roseam pulsis Hyperionis astris
　in matutinis lampada tollet equis,
frigidus Argestes summas mulcebit aristas,
　candidaque a Calabris vela dabuntur aquis.
at simul inducent obscura crepuscula noctem,
　pars Hyadum toto de grege nulla latet.
ora micant Tauri septem radiantia flammis,　　　165
　navita quas Hyadas Graius ab imbre vocat;
pars Bacchum nutrisse putat, pars credidit esse
　Tethyos has neptes Oceanique senis.
nondum stabat Atlas umeros oneratus Olympo
　cum satus est forma conspiciendus Hyas:　　　170
hunc stirps Oceani maturis nixibus Aethra
　edidit et nymphas, sed prior ortus Hyas.
dum nova lanugo est, pavidos formidine cervos
　terret, et est illi praeda benigna lepus:
at postquam virtus annis adolevit, in apros　　　175
　audet et hirsutas comminus ire leas;
dumque petit latebras fetae catulosque leaenae,
　ipse fuit Libycae praeda cruenta ferae.
mater Hyan et Hyan maestae flevere sorores
　cervicemque polo subpositurus Atlas.　　　180
victus uterque parens tamen est pietate sororum:
　illa dedit caelum, nomina fecit Hyas.
'Mater, ades, florum, ludis celebranda iocosis:
　distuleram partes mense priore tuas.
incipis Aprili, transis in tempora Maii:　　　185
　alter te fugiens, cum venit alter habet.
cum tua sint cedantque tibi confinia mensum,
　convenit in laudes ille vel ille tuas.
Circus in hunc exit clamataque palma theatris;
　hoc quoque cum Circi munere carmen eat.　　　190
ipsa doce quae sis: hominum sententia fallax;
　optima tu proprii nominis auctor eris.'
sic ego; sic nostris respondit diva rogatis
　(dum loquitur, vernas efflat ab ore rosas):
'Chloris eram quae Flora vocor: corrupta Latino　　　195
　nominis est nostri littera Graeca sono.
Chloris eram, nymphe campi felicis, ubi audis
　rem fortunatis ante fuisse viris.
quae fuerit mihi forma, grave est narrare modestae;
　sed generum matri repperit illa deum.　　　200
ver erat, errabam; Zephyrus conspexit, abibam;
　insequitur, fugio: fortior ille fuit.
et dederat fratri Boreas jus omne rapinae,
　ausus Erecthea praemia ferre domo.
vim tamen emendat dando mihi nomina nuptae,　　　205
　inque meo non est ulla querella toro.
[vere fruor semper: semper nitidissimus annus,
　arbor habet frondes, pabula semper humus.]
est mihi fecundus dotalibus hortus in agris;
　aura fovet, liquidae fonte rigatur aquae:　　　210
hunc meus implevit generoso flore maritus,
　atque ait "arbitrium tu, dea, floris habe."
saepe ego digestos volui numerare colores,
　nec potui: numero copia maior erat.
roscida cum primum foliis excussa pruina est　　　215
　et variae radiis intepuere comae,
conveniunt pictis incinctae vestibus Horae,
　inque leves calathos munera nostra legunt;
protinus accedunt Charites, nectuntque coronas
　sertaque caelestes implicitura comas.　　　220
prima per immensas sparsi nova semina gentes:
　unius tellus ante coloris erat;
prima Therapnaeo feci de sanguine florem,
　et manet in folio scripta querella suo.
tu quoque nomen habes cultos, Narcisse, per hortos,　　　225
　infelix, quod non alter et alter eras.
quid Crocon aut Attin referam Cinyraque creatum,
　de quorum per me vulnere surgit honor?
Mars quoque, si nescis, per nostras editus artes:
　Juppiter hoc, ut adhuc, nesciat usque, precor.　　　230
sancta Jovem Juno nata sine matre Minerva
　officio doluit non eguisse suo.
ibat ut Oceano quereretur facta mariti;
　restitit ad nostras fessa labore fores.
quam simul aspexi, "quid te, Saturnia", dixi　　　235
　"attulit?" exponit, quem petat, illa, locum;
addidit et causam. verbis solabar amicis.
　"non" inquit "verbis cura levanda mea est.
si pater est factus neglecto conjugis usu
　Juppiter, et solus nomen utrumque tenet,　　　240
cur ego desperem fieri sine conjuge mater,
　et parere intacto, dummodo casta, viro?
omnia temptabo latis medicamina terris,
　et freta Tartareos excutiamque sinus."
vox erat in cursu: vultum dubitantis habebam.　　　245
　"nescioquid, nymphe, posse videris" ait.
ter volui promittere opem, ter lingua retenta est:
　ira Jovis magni causa timoris erat.
"fer, precor, auxilium" dixit, "celabitur auctor",
　et Stygiae numen testificatur aquae.　　　250
"quod petis, Oleniis" inquam "mihi missus ab arvis
　flos dabit: est hortis unicus ille meis.
qui dabat, 'hoc' dixit 'sterilem quoque tange juvencam,
　mater erit': tetigi, nec mora, mater erat."
protinus haerentem decerpsi pollice florem;　　　255
　tangitur, et tacto concipit illa sinu.
iamque gravis Thracen et laeva Propontidos intrat,
　fitque potens voti, Marsque creatus erat.
qui memor accepti per me natalis "habeto
　tu quoque Romulea" dixit "in urbe locum."　　　260
forsitan in teneris tantum mea regna coronis
　esse putes. tangit numen et arva meum.
si bene floruerint segetes, erit area dives:
　si bene floruerit vinea, Bacchus erit;
si bene floruerint oleae, nitidissimus annus,　　　265
　pomaque proventum temporis huius habent.
flore semel laeso pereunt viciaeque fabaeque,
　et pereunt lentes, advena Nile, tuae.
vina quoque in magnis operose condita cellis
　florent, et nebulae dolia summa tegunt.　　　270
mella meum munus: volucres ego mella daturas
　ad violam et cytisos et thyma cana voco.'
[nos quoque idem facimus tunc, cum juvenalibus annis
　luxuriant animi, corporaque ipsa vigent.]
talia dicentem tacitus mirabar; at illa　　　275
　'ius tibi discendi, siqua requiris' ait.
'dic, dea', respondi 'ludorum quae sit origo.'
　vix bene desieram, rettulit illa mihi:
'cetera luxuriae nondum instrumenta vigebant;
　aut pecus aut latam dives habebat humum　　　280
(hinc etiam locuples, hinc ipsa pecunia dicta est);
　sed jam de vetito quisque parabat opes.
venerat in morem populi depascere saltus,
　idque diu licuit, poenaque nulla fuit;
vindice servabat nullo sua publica volgus,　　　285
　iamque in privato pascere inertis erat.
plebis ad aediles perducta licentia talis
　Publicios; animus defuit ante viris.
rem populus recipit, multam subiere nocentes:
　vindicibus laudi publica cura fuit.　　　 290
multa data est ex parte mihi, magnoque favore
　victores ludos instituere novos;
parte locant clivum, qui tunc erat ardua rupes,
　utile nunc iter est, Publiciumque vocant.'
annua credideram spectacula facta: negavit,　　　295
　addidit et dictis altera verba suis:
'nos quoque tangit honor: festis gaudemus et aris,
　turbaque caelestes ambitiosa sumus.
saepe deos aliquis peccando fecit iniquos,
　et pro delictis hostia blanda fuit;　　　300
saepe Jovem vidi, cum jam sua mittere vellet
　fulmina, ture dato sustinuisse manum.
at si neglegimur, magnis injuria poenis
　solvitur, et justum praeterit ira modum.
respice Thestiaden: flammis absentibus arsit;　　　305
　causa est, quod Phoebes ara sine igne fuit.
respice Tantaliden: eadem dea vela tenebat;
　virgo est, et spretos bis tamen ulta focos.
Hippolyte infelix, velles coluisse Dionen,
　cum consternatis diripereris equis.　　　310
longa referre mora est correcta oblivia damnis:
　me quoque Romani praeteriere patres.
quid facerem, per quod fierem manifesta doloris?
　exigerem nostrae qualia damna notae?
excidit officium tristi mihi: nulla tuebar　　　315
　rura, nec in pretio fertilis hortus erat;
lilia deciderant, violas arere videres,
　filaque punicei languida facta croci.
saepe mihi Zephyrus "dotes corrumpere noli
　ipsa tuas" dixit: dos mihi vilis erat.　　　320
florebant oleae, venti nocuere protervi:
　florebant segetes, grandine laesa seges.
in spe vitis erat, caelum nigrescit ab Austris
　et subita frondes decutiuntur aqua.
nec volui fieri nec sum crudelis in ira;　　　325
　cura repellendi sed mihi nulla fuit.
convenere patres, et, si bene floreat annus,
　numinibus nostris annua festa vovent.
adnuimus voto: consul cum consule ludos
　Postumio Laenas persoluere mihi.'　　　330
Quaerere conabar quare lascivia maior
　his foret in ludis liberiorque iocus;
sed mihi succurrit numen non esse severum,
　aptaque deliciis munera ferre deam.
tempora sutilibus cinguntur tota coronis,　　　335
　et latet injecta splendida mensa rosa;
ebrius incinctis philyra conviva capillis
　saltat, et imprudens utitur arte meri;
ebrius ad durum formosae limen amicae
　cantat, habent unctae mollia serta comae.　　　340
nulla coronata peraguntur seria fronte,
　nec liquidae vinctis flore bibuntur aquae;
donec eras mixtus nullis, Acheloe, racemis,
　gratia sumendae non erat ulla rosae.
Bacchus amat flores: Baccho placuisse coronam　　　345
　ex Ariadnaeo sidere nosse potes.
scaena levis decet hanc: non est, mihi credite, non est
　illa cothurnatas inter habenda deas.
turba quidem cur hos celebret meretricia ludos
　non ex difficili causa petita subest.　　　350
non est de tetricis, non est de magna professis:
　vult sua plebeio sacra patere choro,
et monet aetatis specie, dum floreat, uti;
　contemni spinam, cum cecidere rosae.
Cur tamen, ut dantur vestes Cerialibus albae,　　　355
　sic haec est cultu versicolore decens?
an quia maturis albescit messis aristis,
　et color et species floribus omnis inest?
adnuit, et motis flores cecidere capillis,
　accidere in mensas ut rosa missa solet.　　　360
lumina restabant, quorum me causa latebat,
　cum sic errores abstulit illa meos:
'vel quia purpureis conlucent floribus agri,
　lumina sunt nostros visa decere dies;
vel quia nec flos est hebeti nec flamma colore,　　　365
　atque oculos in se splendor uterque trahit;
vel quia deliciis nocturna licentia nostris
　convenit: a vero tertia causa venit.'
'est breve praeterea, de quo mihi quaerere restat,
　si liceat' dixi: dixit et illa 'licet'.　　　370
'cur tibi pro Libycis clauduntur rete leaenis
　inbelles capreae sollicitusque lepus?'
non sibi respondit silvas cessisse, sed hortos
　arvaque pugnaci non adeunda ferae.
omnia finierat: tenues secessit in auras,　　　375
　mansit odor; posses scire fuisse deam.
floreat ut toto carmen Nasonis in aevo,
　sparge, precor, donis pectora nostra tuis.

5/3. C C

Nocte minus quarta promet sua sidera Chiron
　semivir et flavi corpore mixtus equi.
Pelion Haemoniae mons est obversus in Austros:
　summa virent pinu, cetera quercus habet.
Phillyrides tenuit; saxo stant antra vetusto,
　quae justum memorant incoluisse senem.
ille manus olim missuras Hectora leto　　　385
　creditur in lyricis detinuisse modis.
venerat Alcides exhausta parte laborum,
　jussaque restabant ultima paene viro.
stare simul casu Troiae duo fata videres:
　hinc puer Aeacides, hinc Jove natus erat.　　　390
excipit hospitio juvenem Philyreius heros,
　et causam adventus hic rogat, ille docet.
respicit interea clavam spoliumque leonis,
　'vir' que ait 'his armis, armaque digna viro!'
nec se, quin horrens auderent tangere saetis　　　395
　vellus, Achilleae continuere manus.
dumque senex tractat squalentia tela venenis,
　excidit et laevo fixa sagitta pede est.
ingemuit Chiron, traxitque e corpore ferrum:
　adgemit Alcides Haemoniusque puer.　　　400
ipse tamen lectas Pagasaeis collibus herbas
　temperat et varia vulnera mulcet ope;
virus edax superabat opem, penitusque recepta
　ossibus et toto corpore pestis erat:
sanguine Centauri Lernaeae sanguis echidnae　　　405
　mixtus ad auxilium tempora nulla dabat.
stabat, ut ante patrem, lacrimis perfusus Achilles:
　sic flendus Peleus, si moreretur, erat.
saepe manus aegras manibus fingebat amicis:
　morum, quos fecit, praemia doctor habet.　　　410
oscula saepe dedit, dixit quoque saepe jacenti
　'vive, precor, nec me, care, relinque, pater.'
nona dies aderat, cum tu, justissime Chiron,
　bis septem stellis corpora cinctus eras.

(5/4. D C) 5/5. E C

Hunc Lyra curva sequi cuperet, sed idonea nondum
　est via: nox aptum tertia tempus erit.

5/6. F C

Scorpios in caelo, cum cras lucescere Nonas
　dicimus, a media parte notandus erit.

(5/7. G NON : N vel F)

(5/8. H F) 5/9. A LEM : N

Hinc ubi protulerit formosa ter Hesperos ora,
　ter dederint Phoebo sidera victa locum,
ritus erit veteris, nocturna Lemuria, sacri:
　inferias tacitis manibus illa dabunt.
annus erat brevior, nec adhuc pia februa norant,
　nec tu dux mensum, Jane biformis, eras:
iam tamen exstincto cineri sua dona ferebant,　　　425
　compositique nepos busta piabat avi.
mensis erat Maius, maiorum nomine dictus,
　qui partem prisci nunc quoque moris habet.
nox ubi jam media est somnoque silentia praebet,
　et canis et variae conticuistis aves,　　　430
ille memor veteris ritus timidusque deorum
　surgit (habent gemini vincula nulla pedes),
signaque dat digitis medio cum pollice junctis,
　occurrat tacito ne levis umbra sibi.
cumque manus puras fontana perluit unda,　　　435
　vertitur et nigras accipit ante fabas,
aversusque jacit; sed dum jacit, 'haec ego mitto,
　his' inquit 'redimo meque meosque fabis.'
hoc novies dicit nec respicit: umbra putatur
　colligere et nullo terga vidente sequi.　　　440
rursus aquam tangit, Temesaeaque concrepat aera,
　et rogat ut tectis exeat umbra suis.
cum dixit novies 'manes exite paterni'
　respicit, et pure sacra peracta putat.
dicta sit unde dies, quae nominis exstet origo　　　445
　me fugit: ex aliquo est invenienda deo.
Pliade nate, mone, virga venerande potenti:
　saepe tibi est Stygii regia visa Jovis.
venit adoratus Caducifer. accipe causam
　nominis: ex ipso est cognita causa deo.　　　 450
Romulus ut tumulo fraternas condidit umbras,
　et male veloci justa soluta Remo,
Faustulus infelix et passis Acca capillis
　spargebant lacrimis ossa perusta suis;
inde domum redeunt sub prima crepuscula maesti,　　　455
　utque erat, in duro procubuere toro.
umbra cruenta Remi visa est adsistere lecto,
　atque haec exiguo murmure verba loqui:
'en ego dimidium vestri parsque altera voti,
　cernite sim qualis, qui modo qualis eram!　　　460
qui modo, si volucres habuissem regna jubentes,
　in populo potui maximus esse meo,
nunc sum elapsa rogi flammis et inanis imago:
　haec est ex illo forma relicta Remo.
heu ubi Mars pater est? si vos modo vera locuti,　　　465
　uberaque expositis ille ferina dedit.
quem lupa servavit, manus hunc temeraria civis
　perdidit. o quanto mitior illa fuit!
saeve Celer, crudelem animam per vulnera reddas,
　utque ego, sub terras sanguinulentus eas.　　　470
noluit hoc frater, pietas aequalis in illo est:
　quod potuit, lacrimas in mea fata dedit.
hunc vos per lacrimas, per vestra alimenta rogate
　ut celebrem nostro signet honore diem.'
mandantem amplecti cupiunt et bracchia tendunt:　　　475
　lubrica prensantes effugit umbra manus.
ut secum fugiens somnos abduxit imago,
　ad regem voces fratris uterque ferunt.
Romulus obsequitur, lucemque Remuria dicit
　illam, qua positis justa feruntur avis.　　　480
aspera mutata est in lenem tempore longo
　littera, quae toto nomine prima fuit;
mox etiam lemures animas dixere silentum:
　hic sensus verbi, vis ea vocis erat.
fana tamen veteres illis clausere diebus,　　　485
　ut nunc ferali tempore operta vides;
nec viduae taedis eadem nec virginis apta
　tempora: quae nupsit, non diuturna fuit.
hac quoque de causa, si te proverbia tangunt,
　mense malas Maio nubere volgus ait.　　　490
sed tamen haec tria sunt sub eodem tempore festa
　inter se nulla continuata die.

5/10. B C 5/11. C LEM : N

Quorum si mediis Boeotum Oriona quaeres,
　falsus eris: signi causa canenda mihi.
Juppiter et lato qui regnat in aequore frater　　　495
　carpebant socias Mercuriusque vias;
tempus erat quo versa jugo referuntur aratra,
　et pronus saturae lac bibit agnus ovis.
forte senex Hyrieus, angusti cultor agelli,
　hos videt, exiguam stabat ut ante casam,　　　500
atque ita 'longa via est, nec tempora longa supersunt',
　dixit 'et hospitibus janua nostra patet.'
addidit et vultum verbis, iterumque rogavit:
　parent promissis dissimulantque deos.
tecta senis subeunt nigro deformia fumo;　　　505
　ignis in hesterno stipite parvus erat:
ipse genu nixus flammas exsuscitat aura,
　et promit quassas comminuitque faces.
stant calices; minor inde fabas, holus alter habebat,
　et spumat testo pressus uterque suo.　　　510
dumque mora est, tremula dat vina rubentia dextra:
　accipit aequoreus pocula prima deus.
quae simul exhausit, 'da nunc bibat ordine' dixit
　'Juppiter.' audito palluit ille Jove.
ut rediit animus, cultorem pauperis agri　　　515
　immolat et magno torret in igne bovem;
quaeque puer quondam primis diffuderat annis
　promit fumoso condita vina cado.
nec mora, flumineam lino celantibus ulvam,
　sic quoque non altis, incubuere toris.　　　520
nunc dape, nunc posito mensae nituere Lyaeo;
　terra rubens crater, pocula fagus erant.
verba fuere Jovis: 'si quid fert impetus, opta:
　omne feres.' placidi verba fuere senis:
'cara fuit conjunx, primae mihi vere juventae　　　525
　cognita. nunc ubi sit quaeritis? urna tegit.
huic ego juratus, vobis in verba vocatis,
　"conjugio" dixi "sola fruere meo."
et dixi et servo; sed enim diversa voluntas
　est mihi: nec conjunx et pater esse volo.'　　　530
adnuerant omnes. omnes ad terga juvenci
　constiterant—pudor est ulteriora loqui.
tum superinjecta texere madentia terra:
　iamque decem menses, et puer ortus erat.
hunc Hyrieus, quia sic genitus, vocat Uriona:　　　535
　perdidit antiquum littera prima sonum.
creverat immensum: comitem sibi Delia sumpsit;
　ille deae custos, ille satelles erat.
verba movent iras non circumspecta deorum:
　'quam nequeam' dixit 'vincere nulla fera est.'　　　540
scorpion immisit Tellus: fuit impetus illi
　curva gemelliparae spicula ferre deae;
obstitit Orion. Latona nitentibus astris
　addidit et 'meriti praemia' dixit 'habe.'

5/12. D NP

Sed quid et Orion et cetera sidera mundo
　cedere festinant, noxque coartat iter?
quid solito citius liquido jubar aequore tollit
　candida, Lucifero praeveniente, dies?
fallor, an arma sonant? non fallimur, arma sonabant:
　Mars venit et veniens bellica signa dedit.　　　550
Ultor ad ipse suos caelo descendit honores
　templaque in Augusto conspicienda foro.
et deus est ingens et opus: debebat in urbe
　non aliter nati Mars habitare sui.
digna Giganteis haec sunt delubra tropaeis:　　　555
　hinc fera Gradivum bella movere decet,
seu quis ab Eoo nos impius orbe lacesset,
　seu quis ab occiduo sole domandus erit.
perspicit Armipotens operis fastigia summi,
　et probat invictas summa tenere deas;　　　560
perspicit in foribus diversae tela figurae,
　armaque terrarum milite victa suo.
hinc videt Aenean oneratum pondere caro
　et tot Juleae nobilitatis avos;
hinc videt Iliaden umeris ducis arma ferentem,　　　565
　claraque dispositis acta subesse viris.
spectat et Augusto praetextum nomine templum,
　et visum lecto Caesare maius opus.
voverat hoc juvenis tum cum pia sustulit arma:
　a tantis princeps incipiendus erat.　　　570
ille manus tendens, hinc stanti milite justo,
　hinc conjuratis, talia dicta dedit:
'si mihi bellandi pater est Vestaeque sacerdos
　auctor, et ulcisci numen utrumque paro,
Mars, ades et satia scelerato sanguine ferrum,　　　575
　stetque favor causa pro meliore tuus.
templa feres et, me victore, vocaberis Ultor.'
　voverat, et fuso laetus ab hoste redit.
nec satis est meruisse semel cognomina Marti:
　persequitur Parthi signa retenta manu.　　　580
gens fuit et campis et equis et tuta sagittis
　et circumfusis invia fluminibus;
addiderant animos Crassorum funera genti,
　cum periit miles signaque duxque simul.
signa, decus belli, Parthus Romana tenebat,　　　585
　Romanaeque aquilae signifer hostis erat;
isque pudor mansisset adhuc, nisi fortibus armis
　Caesaris Ausoniae protegerentur opes.
ille notas veteres et longi dedecus aevi
　sustulit: agnorunt signa recepta suos.　　　590
quid tibi nunc solitae mitti post terga sagittae,
　quid loca, quid rapidi profuit usus equi?
Parthe, refers aquilas, victos quoque porrigis arcus:
　pignora jam nostri nulla pudoris habes.
rite deo templumque datum nomenque bis ulto,　　　595
　et meritus voti debita solvit honor.
sollemnes ludos Circo celebrate, Quirites:
　non visa est fortem scaena decere deum.

5/13. E LEM : N

Pliadas aspicies omnes totumque sororum
　agmen, ubi ante Idus nox erit una super:
tum mihi non dubiis auctoribus incipit aestas,
　et tepidi finem tempora veris habent.

5/14. F C

Idibus ora prior stellantia tollere Taurum
　indicat: huic signo fabula nota subest.
praebuit ut taurus Tyriae sua terga puellae　　　605
　Juppiter et falsa cornua fronte tulit,
illa jubam dextra, laeva retinebat amictus,
　et timor ipse novi causa decoris erat;
aura sinus implet, flavos movet aura capillos:
　Sidoni, sic fueras aspicienda Jovi.　　　610
saepe puellares subduxit ab aequore plantas,
　et metuit tactus adsilientis aquae;
saepe deus prudens tergum demisit in undas,
　haereat ut collo fortius illa suo.
litoribus tactis stabat sine cornibus ullis　　　615
　Juppiter inque deum de bove versus erat.
taurus init caelum: te, Sidoni, Juppiter implet,
　parsque tuum terrae tertia nomen habet.
hoc alii signum Phariam dixere juvencam,
　quae bos ex homine est, ex bove facta dea.　　　620
Tum quoque priscorum Virgo simulacra virorum
　mittere roboreo scirpea ponte solet.
corpora post decies senos qui credidit annos
　missa neci, sceleris crimine damnat avos.
fama vetus, tum cum Saturnia terra vocata est,　　　625
　talia fatidici dicta fuisse Jovis:
'falcifero libata seni duo corpora gentis
　mittite, quae Tuscis excipiantur aquis';
donec in haec venit Tirynthius arva, quotannis
　tristia Leucadio sacra peracta modo;　　　630
illum stramineos in aquam misisse Quirites,
　Herculis exemplo corpora falsa jaci.
pars putat, ut ferrent juvenes suffragia soli,
　pontibus infirmos praecipitasse senes.
Thybri, doce verum: tua ripa vetustior Urbe est;　　　635
　principium ritus tu bene nosse potes.
Thybris harundiferum medio caput extulit alveo
　raucaque dimovit talibus ora sonis:
'haec loca desertas vidi sine moenibus herbas:
　pascebat sparsas utraque ripa boves,　　　640
et, quem nunc gentes Tiberim noruntque timentque,
　tunc etiam pecori despiciendus eram.
Arcadis Euandri nomen tibi saepe refertur:
　ille meas remis advena torsit aquas.
venit et Alcides, turba comitatus Achiva:　　　645
　Albula, si memini, tunc mihi nomen erat.
excipit hospitio juvenem Pallantius heros,
　et tandem Caco debita poena venit.
victor abit, secumque boves, Erytheida praedam,
　abstrahit; at comites longius ire negant.　　　650
magnaque pars horum desertis venerat Argis:
　montibus his ponunt spemque laremque suum.
saepe tamen patriae dulci tanguntur amore,
　atque aliquis moriens hoc breve mandat opus:
"mittite me in Tiberim, Tiberinis vectus ut undis　　　655
　litus ad Inachium pulvis inanis eam."
displicet heredi mandati cura sepulcri:
　mortuus Ausonia conditur hospes humo;
scirpea pro domino Tiberi jactatur imago,
　ut repetat Graias per freta longa domos.'　　　660
hactenus, et subiit vivo rorantia saxo
　antra; leves cursum sustinuistis aquae.

5/15. G EID : NP (5/16. H F)

(5/17. A C) (5/18. B C) (5/19. C C)

Clare nepos Atlantis, ades, quem montibus olim
　edidit Arcadiis Pleias una Jovi:
pacis et armorum superis imisque deorum　　　665
　arbiter, alato qui pede carpis iter,
laete lyrae pulsu, nitida quoque laete palaestra,
　quo didicit culte lingua docente loqui,
templa tibi posuere patres spectantia Circum
　Idibus; ex illo est haec tibi festa dies.　　　670
te, quicumque suas profitentur vendere merces,
　ture dato tribuas ut sibi lucra rogant.
est aqua Mercurii portae vicina Capenae;
　si juvat expertis credere, numen habet.
huc venit incinctus tunica mercator et urna　　　675
　purus suffita, quam ferat, haurit aquam.
uda fit hinc laurus, lauro sparguntur ab uda
　omnia quae dominos sunt habitura novos.
spargit et ipse suos lauro rorante capillos,
　et peragit solita fallere voce preces:　　　680
'ablue praeteriti perjuria temporis', inquit
　'ablue praeteritae perfida verba die.
sive ego te feci testem, falsove citavi
　non audituri numina vana Jovis,
sive deum prudens alium divamve fefelli,　　　685
　abstulerint celeres improba dicta Noti:
et pateant veniente die perjuria nobis,
　nec curent superi siqua locutus ero.
da modo lucra mihi, da facto gaudia lucro,
　et fac ut emptori verba dedisse juvet.'　　　 690
talia Mercurius poscenti ridet ab alto,
　se memor Ortygias subripuisse boves.

5/20. D C

At mihi pande, precor, tanto meliora petenti,
　in Geminos ex quo tempore Phoebus eat.
'cum totidem de mense dies superesse videbis　　　695
　quot sunt Herculei facta laboris' ait.
'dic' ego respondi 'causam mihi sideris huius.'
　causam facundo reddidit ore deus:
'abstulerant raptas Phoeben Phoebesque sororem
　Tyndaridae fratres, hic eques, ille pugil.　　　700
bella parant repetuntque suas et frater et Idas,
　Leucippo fieri pactus uterque gener.
his amor ut repetant, illis ut reddere nolint,
　suadet; et ex causa pugnat uterque pari.
effugere Oebalidae cursu potuere sequentes,　　　705
　sed visum celeri vincere turpe fuga.
liber ab arboribus locus est, apta area pugnae:
　constiterant illo (nomen Aphidna) loco.
pectora trajectus Lynceo Castor ab ense
　non exspectato vulnere pressit humum;　　　710
ultor adest Pollux, et Lyncea perforat hasta,
　qua cervix umeros continuata premit.
ibat in hunc Idas, vixque est Jovis igne repulsus;
　tela tamen dextrae fulmine rapta negant.
iamque tibi, Pollux, caelum sublime patebat,　　　715
　cum "mea" dixisti "percipe verba, pater:
quod mihi das uni caelum, partire duobus;
　dimidium toto munere maius erit."
dixit et alterna fratrem statione redemit:
　utile sollicitae sidus utrumque rati.'　　　 720

5/21. E AGON : NP

Ad Janum redeat, qui quaerit Agonia quid sint:
　quae tamen in fastis hoc quoque tempus habent.

5/22. F N

Nocte sequente diem canis Erigoneius exit:
　est alio signi reddita causa loco.

5/23. G TVB : NP

Proxima Volcani lux est, Tubilustria dicunt:
　lustrantur purae, quas facit ille, tubae.

5/24. H Q : REX C : F

Quattuor inde notis locus est, quibus ordine lectis
　vel mos sacrorum vel fuga regis inest.

5/25. A C 5/26. B C 5/27. C C (5/28. D C) (5/29. E C) (5/30. F C) (5/31. G C)

Nec te praetereo, populi Fortuna potentis
　publica, cui templum luce sequente datum est.
hanc ubi dives aquis acceperit Amphitrite,
　grata Jovi fulvae rostra videbis avis.
auferet ex oculis veniens aurora Booten,
　continuaque die sidus Hyantis erit.

P. OVIDI NASONIS FASTORUM LIBER SEXTVS

Hic quoque mensis habet dubias in nomine causas:
　quae placeat, positis omnibus ipse leges.
facta canam; sed erunt qui me finxisse loquantur,
　nullaque mortali numina visa putent.
est deus in nobis, agitante calescimus illo;　　　5
　impetus hic sacrae semina mentis habet:
fas mihi praecipue vultus vidisse deorum,
　vel quia sum vates, vel quia sacra cano.
est nemus arboribus densum, secretus ab omni
　voce locus, si non obstreperetur aquis:　　　10
hic ego quaerebam coepti quae mensis origo
　esset, et in cura nominis huius eram.
ecce deas vidi, non quas praeceptor arandi
　viderat, Ascraeas cum sequeretur oves;
nec quas Priamides in aquosae vallibus Idae　　　15
　contulit: ex illis sed tamen una fuit,
ex illis fuit una, sui germana mariti;
　haec erat, agnovi, quae stat in arce Jovis.
horrueram tacitoque animum pallore fatebar;
　tum dea, quos fecit, sustulit ipsa metus.　　　20
namque ait 'o vates, Romani conditor anni,
　ause per exiguos magna referre modos,
ius tibi fecisti numen caeleste videndi,
　cum placuit numeris condere festa tuis:
ne tamen ignores volgique errore traharis,　　　25
　Junius a nostro nomine nomen habet.
est aliquid nupsisse Jovi, Jovis esse sororem:
　fratre magis dubito glorier anne viro.
si genus aspicitur, Saturnum prima parentem
　feci, Saturni sors ego prima fui.　　　30
a patre dicta meo quondam Saturnia Roma est:
　haec illi a caelo proxima terra fuit.
si torus in pretio est, dicor matrona Tonantis,
　junctaque Tarpeio sunt mea templa Jovi.
an potuit Maio paelex dare nomina mensi,　　　35
　hic honor in nobis invidiosus erit?
cur igitur regina vocor princepsque dearum,
　aurea cur dextrae sceptra dedere meae?
an facient mensem luces, Lucinaque ab illis
　dicar, et a nullo nomina mense traham?　　　40
tum me paeniteat posuisse fideliter iras
　in genus Electrae Dardaniamque domum.
causa duplex irae: rapto Ganymede dolebam,
　forma quoque Idaeo judice victa mea est.
paeniteat quod non foveo Carthaginis arces,　　　45
　cum mea sint illo currus et arma loco:
paeniteat Sparten Argosque measque Mycenas
　et veterem Latio subposuisse Samon:
adde senem Tatium Junonicolasque Faliscos,
　quos ego Romanis succubuisse tuli.　　　50
sed neque paeniteat, nec gens mihi carior ulla est:
　hic colar, hic teneam cum Jove templa meo.
ipse mihi Mavors "commendo moenia" dixit
　"haec tibi: tu pollens urbe nepotis eris."
dicta fides sequitur: centum celebramur in aris,　　　55
　nec levior quovis est mihi mensis honor.
nec tamen hunc nobis tantummodo praestat honorem
　Roma: suburbani dant mihi munus idem.
inspice quos habeat nemoralis Aricia fastos
　et populus Laurens Lanuviumque meum:　　　60
est illic mensis Junonius. inspice Tibur
　et Praenestinae moenia sacra deae,
Iunonale leges tempus: nec Romulus illas
　condidit, at nostri Roma nepotis erat.'
finierat Juno, respeximus: Herculis uxor　　　65
　stabat, et in vultu signa vigoris erant.
'non ego, si toto mater me cedere caelo
　jusserit, invita matre morabor' ait.
'nunc quoque non luctor de nomine temporis huius:
　blandior, et partes paene rogantis ago,　　　 70
remque mei juris malim tenuisse precando:
　et faveas causae forsitan ipse meae.
aurea possedit socio Capitolia templo
　mater et, ut debet, cum Jove summa tenet;
at decus omne mihi contingit origine mensis:　　　75
　unicus est, de quo sollicitamur, honor.
quid grave, si titulum mensis, Romane, dedisti
　Herculis uxori, posteritasque memor?
haec quoque terra aliquid debet mihi nomine magni
　conjugis: huc captas adpulit ille boves,　　　80
hic male defensus flammis et dote paterna
　Cacus Aventinam sanguine tinxit humum.
ad propiora vocor: populum digessit ab annis
　Romulus, in partes distribuitque duas;
haec dare consilium, pugnare paratior illa est,　　　85
　haec aetas bellum suadet, at illa gerit.
sic statuit, mensesque nota secrevit eadem:
　Junius est juvenum; qui fuit ante, senum.'
dixit; et in litem studio certaminis issent,
　atque ira pietas dissimulata foret:　　　90
venit Apollinea longas Concordia lauro
　nexa comas, placidi numen opusque ducis.
haec ubi narravit Tatium fortemque Quirinum
　binaque cum populis regna coisse suis,
et lare communi soceros generosque receptos,　　　95
　'his nomen junctis Junius' inquit 'habet.'
dicta triplex causa est. at vos ignoscite, divae:
　res est arbitrio non dirimenda meo.
ite pares a me. perierunt judice formae
　Pergama: plus laedunt, quam juvat una, duae.　　　100

6/1. H K : IVN : N　　　100a

Prima dies tibi, Carna, datur. dea cardinis haec est:
　numine clausa aperit, claudit aperta suo.
unde datas habeat vires, obscurior aevo
　fama; sed e nostro carmine certus eris.
adiacet antiquus Tiberino lucus Alerni:　　　105
　pontifices illuc nunc quoque sacra ferunt.
inde sata est nymphe (Cranaen dixere priores)
　nequiquam multis saepe petita procis.
rura sequi jaculisque feras agitare solebat,
　nodosasque cava tendere valle plagas;　　　110
non habuit pharetram, Phoebi tamen esse sororem
　credebant, nec erat, Phoebe, pudenda tibi.
huic aliquis juvenum dixisset amantia verba,
　reddebat tales protinus illa sonos:
'haec loca lucis habent nimis, et cum luce pudoris:　　　115
　si secreta magis ducis in antra, sequor.'
credulus ante ut iit, frutices haec nacta resistit,
　et latet et nullo est invenienda modo.
viderat hanc Janus, visaeque cupidine captus
　ad duram verbis mollibus usus erat.　　　120
nympha jubet quaeri de more remotius antrum,
　utque comes sequitur, destituitque ducem.
stulta! videt Janus quae post sua terga gerantur:
　nil agis, et latebras respicit ille tuas.
nil agis, en! dixi: nam te sub rupe latentem　　　125
　occupat amplexu, speque potitus ait
'ius pro concubitu nostro tibi cardinis esto:
　hoc pretium positae virginitatis habe.'
sic fatus spinam, qua tristes pellere posset
　a foribus noxas (haec erat alba) dedit.　　　130
sunt avidae volucres, non quae Phineia mensis
　guttura fraudabant, sed genus inde trahunt:
grande caput, stantes oculi, rostra apta rapinis;
　canities pennis, unguibus hamus inest;
nocte volant puerosque petunt nutricis egentes,　　　135
　et vitiant cunis corpora rapta suis;
carpere dicuntur lactentia viscera rostris,
　et plenum poto sanguine guttur habent.
est illis strigibus nomen; sed nominis huius
　causa quod horrenda stridere nocte solent.　　　140
sive igitur nascuntur aves, seu carmine fiunt
　neniaque in volucres Marsa figurat anus,
in thalamos venere Procae: Proca natus in illis
　praeda recens avium quinque diebus erat,
pectoraque exsorbent avidis infantia linguis;　　　145
　at puer infelix vagit opemque petit.
territa voce sui nutrix accurrit alumni,
　et rigido sectas invenit ungue genas.
quid faceret? color oris erat qui frondibus olim
　esse solet seris, quas nova laesit hiems.　　　150
pervenit ad Cranaen, et rem docet. illa 'timorem
　pone: tuus sospes' dixit 'alumnus erit.'
venerat ad cunas; flebant materque paterque:
　'sistite vos lacrimas, ipsa medebor' ait.
protinus arbutea postes ter in ordine tangit　　　155
　fronde, ter arbutea limina fronde notat,
spargit aquis aditus (et aquae medicamen habebant)
　extaque de porca cruda bimenstre tenet,
atque ita 'noctis aves, extis puerilibus' inquit
　'parcite: pro parvo victima parva cadit.　　　160
cor pro corde, precor, pro fibris sumite fibras:
　hanc animam vobis pro meliore damus.'
sic ubi libavit, prosecta sub aethere ponit,
　quique adsint sacris respicere illa vetat:
virgaque Janalis de spina subditur alba,　　　165
　qua lumen thalamis parva fenestra dabat.
post illud nec aves cunas violasse feruntur,
　et rediit puero qui fuit ante color.
Pinguia cur illis gustentur larda Kalendis
　mixtaque cum calido sit faba farre rogas?　　　170
prisca dea est, aliturque cibis quibus ante solebat,
　nec petit adscitas luxuriosa dapes.
piscis adhuc illi populo sine fraude natabat,
　ostreaque in conchis tuta fuere suis;
nec Latium norat quam praebet Jonia dives　　　175
　nec quae Pygmaeo sanguine gaudet avis;
et praeter pennas nihil in pavone placebat,
　nec tellus captas miserat arte feras.
sus erat in pretio, caesa sue festa colebant;
　terra fabas tantum duraque farra dabat.　　　180
quae duo mixta simul sextis quicumque Kalendis
　ederit, huic laedi viscera posse negant.
Arce quoque in summa Junoni templa Monetae
　ex voto memorant facta, Camille, tuo.
ante domus Manli fuerat, qui Gallica quondam　　　185
　a Capitolino reppulit arma Jove.
quam bene, di magni, pugna cecidisset in illa
　defensor solii, Juppiter alte, tui!
vixit, ut occideret damnatus crimine regni:
　hunc illi titulum longa senecta dabat.　　　190
Lux eadem Marti festa est, quem prospicit extra
　adpositum Tectae porta Capena Viae.
te quoque, Tempestas, meritam delubra fatemur,
　cum paene est Corsis obruta classis aquis.
haec hominum monimenta patent: si quaeritis astra,　　　195
　tunc oritur magni praepes adunca Jovis.

6/2. A F　　　196a

Postera lux Hyadas, Taurinae cornua frontis,
　evocat, et multa terra madescit aqua.

6/3. B C　　　198a

Mane ubi bis fuerit Phoebusque iteraverit ortus
　factaque erit posito rore bis uda seges,
hac sacrata die Tusco Bellona duello
　dicitur, et Latio prospera semper adest.
Appius est auctor, Pyrrho qui pace negata
　multum animo vidit, lumine cas erat.
prospicit a templo summum brevis area Circum:　　　205
　est ibi non parvae parva columna notae;
hinc solet hasta manu, belli praenuntia, mitti,
　in regem et gentes cum placet arma capi.

6/4. C C　　　208a

Altera pars Circi Custode sub Hercule tuta est,
　quod deus Euboico carmine munus habet.
muneris est tempus qui Nonas Lucifer ante est;
　si titulum quaeris, Sulla probavit opus.

6/5. D NON : N　　　212a

Quaerebam Nonas Sanco Fidione referrem
　an tibi, Semo pater; tum mihi Sancus ait:
'cuicumque ex istis dederis, ego munus habebo:　　　215
　nomina terna fero: sic voluere Cures.'
hunc igitur veteres donarunt aede Sabini,
　inque Quirinali constituere jugo.

6/6. E N　　　218a

Est mihi, sitque, precor, nostris diuturnior annis,
　filia, qua felix sospite semper ero.
hanc ego cum vellem genero dare, tempora taedis
　apta requirebam, quaeque cavenda forent:
tum mihi post sacras monstratus Junius Idus
　utilis et nuptis, utilis esse viris,
primaque pars huius thalamis aliena reperta est;　　　225
　nam mihi sic conjunx sancta Dialis ait:
'donec ab Iliaca placidus purgamina Vesta
　detulerit flavis in mare Thybris aquis,
non mihi detonso crinem depectere buxo,
　non ungues ferro subsecuisse licet,　　　230
non tetigisse virum, quamvis Jovis ille sacerdos,
　quamvis perpetua sit mihi lege datus.
tu quoque ne propera: melius tua filia nubet
　ignea cum pura Vesta nitebit humo.'

6/7. F N　　　234a

Tertia post Nonas removere Lycaona Phoebe
　fertur, et a tergo non habet Ursa metum.
tunc ego me memini ludos in gramine Campi
　aspicere et dici, lubrice Thybri, tuos.
festa dies illis qui lina madentia ducunt,
　quique tegunt parvis aera recurva cibis.　　　240

6/8. G N　　　240a

Mens quoque numen habet: Mentis delubra videmus
　vota metu belli, perfide Poene, tui.
Poene, rebellaras, et leto consulis omnes
　attoniti Mauras pertimuere manus.
spem metus expulerat, cum Menti vota senatus　　　245
　suscipit, et melior protinus illa venit.
aspicit instantes mediis sex lucibus Idus
　illa dies qua sunt vota soluta deae.

6/9. H VEST : N　　　248a

Vesta, fave: tibi nunc operata resolvimus ora,
　ad tua si nobis sacra venire licet.
in prece totus eram: caelestia numina sensi,
　lactaque purpurea luce refulsit humus.
non equidem vidi (valeant mendacia vatum)
　te, dea, nec fueras aspicienda viro;
sed quae nescieram quorumque errore tenebar　　　255
　cognita sunt nullo praecipiente mihi.
dena quater memorant habuisse Parilia Romam,
　cum flammae custos aede recepta dea est,
regis opus placidi, quo non metuentius ullum
　numinis ingenium terra Sabina tulit.　　　260
quae nunc aere vides, stipula tum tecta videres,
　et paries lento vimine textus erat.
hic locus exiguus, qui sustinet Atria Vestae,
　tunc erat intonsi regia magna Numae;
forma tamen templi, quae nunc manet, ante fuisse　　　265
　dicitur, et formae causa probanda subest.
Vesta eadem est et terra: subest vigil ignis utrique:
　significant sedem terra focusque suam.
terra pilae similis, nullo fulcimine nixa,
　aere subjecto tam grave pendet onus:　　　270
ipsa volubilitas libratum sustinet orbem,
　quique premat partes angulus omnis abest:
cumque sit in media rerum regione locata,
　ut tangat nullum plusve minusve latus,
ni convexa foret, parti vicinior esset,　　　275
　nec medium terram mundus haberet onus.
arte Syracosia suspensus in aere clauso
　stat globus, immensi parva figura poli,
et quantum a summis, tantum secessit ab imis
　terra; quod ut fiat forma rotunda facit.　　　280
par facies templi; nullus procurrit in illo
　angulus, a pluvio vindicat imbre tholus.
cur sit virginibus, quaeris, dea culta ministris?
　inveniam causas hac quoque parte suas.
ex Ope Junonem memorant Cereremque creatas　　　285
　semine Saturni; tertia Vesta fuit.
utraque nupserunt, ambae peperisse feruntur;
　de tribus impatiens restitit una viri.
quid mirum, virgo si virgine laeta ministra
　admittit castas ad sua sacra manus?　　　290
nec tu aliud Vestam quam vivam intellege flammam;
　nataque de flamma corpora nulla vides.
jure igitur virgo est, quae semina nulla remittit
　nec capit, et comites virginitatis amat.
esse diu stultus Vestae simulacra putavi,　　　295
　mox didici curvo nulla subesse tholo.
ignis inexstinctus templo celatur in illo:
　effigiem nullam Vesta nec ignis habet.
stat vi terra sua: vi stando Vesta vocatur;
　causaque par Grai nominis esse potest.　　　300
at focus a flammis et quod fovet omnia dictus;
　qui tamen in primis aedibus ante fuit.
hinc quoque vestibulum dici reor; inde precando
　praefamur Vestam, quae loca prima tenet.
Ante focos olim scamnis considere longis　　　305
　mos erat, et mensae credere adesse deos;
nunc quoque, cum fiunt antiquae sacra Vacunae,
　ante Vacunales stantque sedentque focos.
venit in hos annos aliquid de more vetusto:
　fert missos Vestae pura patella cibos.　　　310
Ecce coronatis panis dependet asellis,
　et velant scabras florida serta molas.
sola prius furnis torrebant farra coloni
　(et Fornacali sunt sua sacra deae):
subpositum cineri panem focus ipse parabat,　　　315
　strataque erat tepido tegula quassa solo.
inde focum servat pistor dominamque focorum
　et quae pumiceas versat asella molas.
praeteream referamne tuum, rubicunde Priape,
　dedecus? est multi fabula parva ioci.　　　320
turrigera frontem Cybele redimita corona
　convocat aeternos ad sua festa deos;
convocat et satyros et, rustica numina, nymphas;
　Silenus, quamvis nemo vocarat, adest.
nec licet et longum est epulas narrare deorum:　　　325
　in multo nox est pervigilata mero.
hi temere errabant in opacae vallibus Idae,
　pars jacet et molli gramine membra levat;
hi ludunt, hos somnus habet; pars bracchia nectit
　et viridem celeri ter pede pulsat humum.　　　330
Vesta jacet placidamque capit secura quietem,
　sicut erat, positum caespite fulta caput.
at ruber hortorum custos nymphasque deasque
　captat, et errantes fertque refertque pedes;
aspicit et Vestam: dubium nymphamne putarit　　　335
　an scierit Vestam, scisse sed ipse negat.
spem capit obscenam, furtimque accedere temptat,
　et fert suspensos corde micante gradus.
forte senex, quo vectus erat, Silenus asellum
　liquerat ad ripas lene sonantis aquae;　　　340
ibat ut inciperet longi deus Hellesponti,
　intempestivo cum rudit ille sono.
territa voce gravi surgit dea; convolat omnis
　turba, per infestas effugit ille manus.
Lampsacos hoc animal solita est mactare Priapo,　　　345
　'apta' canens 'flammis indicis exta damus.'
quem tu, diva, memor de pane monilibus ornas;
　cessat opus, vacuae conticuere molae.
Nomine quam pretio celebratior arce Tonantis
　dicam Pistoris quid velit ara Jovis.　　　350
cincta premebantur trucibus Capitolia Gallis:
　fecerat obsidio jam diuturna famem.
Juppiter, ad solium superis regale vocatis,
　'incipe' ait Marti; protinus ille refert:
'scilicet ignotum est quae sit fortuna malorum,　　　355
　et dolor hic animi voce querentis eget.
si tamen ut referam breviter mala juncta pudori
　exigis, Alpino Roma sub hoste jacet.
haec est cui fuerat promissa potentia rerum,
　Juppiter? hanc terris impositurus eras?　　　360
iamque suburbanos Etruscaque contudit arma:
　spes erat in cursu: nunc lare pulsa suo est.
vidimus ornatos aerata per atria picta
　veste triumphales occubuisse senes;
vidimus Iliacae transferri pignora Vestae　　　365
　sede: putant aliquos scilicet esse deos.
at si respicerent qua vos habitatis in arce
　totque domos vestras obsidione premi,
nil opis in cura scirent superesse deorum,
　et data sollicita tura perire manu.　　　370
atque utinam pugnae pateat locus; arma capessant,
　et, si non poterunt exsuperare, cadant.
nunc inopes victus ignavaque fata timentes
　monte suo clausos barbara turba premit.'
tunc Venus et lituo pulcher trabeaque Quirinus　　　375
　Vestaque pro Latio multa locuta suo est.
'publica' respondit 'cura est pro moenibus istis'
　Juppiter 'et poenas Gallia victa dabit.
tu modo, quae desunt fruges, superesse putentur
　effice, nec sedes desere, Vesta, tuas.　　　 380
quodcumque est solidae Cereris, cava machina frangat,
　mollitamque manu duret in igne focus.'
iusserat, et fratris virgo Saturnia jussis
　adnuit, et mediae tempora noctis erant.
iam ducibus somnum dederat labor. increpat illos　　　385
　Juppiter et sacro quid velit ore docet:
'surgite, et in medios de summis arcibus hostes
　mittite, quam minime mittere vultis, opem.'
somnus abit, quaeruntque, novis ambagibus acti,
　tradere quam nolint et jubeantur opem.　　　390
esse Ceres visa est; jaciunt Cerialia dona:
　iacta super galeas scutaque longa sonant.
posse fame vinci spes excidit: hoste repulso
　candida Pistori ponitur ara Jovi.
Forte revertebar festis Vestalibus illa　　　395
　quae Nova Romano nunc Via juncta foro est:
huc pede matronam nudo descendere vidi;
　obstipui tacitus sustinuique gradum.
sensit anus vicina loci, jussumque sedere
　adloquitur, quatiens voce tremente caput:　　　400
'hoc, ubi nunc fora sunt, udae tenuere paludes;
　amne redundatis fossa madebat aquis.
Curtius ille lacus, siccas qui sustinet aras,
　nunc solida est tellus, sed lacus ante fuit;
qua Velabra solent in Circum ducere pompas,　　　405
　nil praeter salices cassaque canna fuit:
saepe suburbanas rediens conviva per undas
　cantat et ad nautas ebria verba jacit.
nondum conveniens diversis iste figuris
　nomen ab averso ceperat amne deus.　　　410
hic quoque lucus erat juncis et harundine densus
　et pede velato non adeunda palus.
stagna recesserunt et aquas sua ripa coercet,
　siccaque nunc tellus: mos tamen ille manet.'
reddiderat causam. 'valeas, anus optima' dixi;　　　415
　'quod superest aevi molle sit omne tui.'
Cetera jam pridem didici puerilibus annis,
　non tamen idcirco praetereunda mihi.
moenia Dardanides nuper nova fecerat Ilus
　(Ilus adhuc Asiae dives habebat opes);　　　420
creditur armiferae signum caeleste Minervae
　urbis in Iliacae desiluisse juga.
cura videre fuit: vidi templumque locumque;
　hoc superest illi, Pallada Roma tenet.
consulitur Smintheus, lucoque obscurus opaco　　　425
　hos non mentito reddidit ore sonos:
'aetheriam servate deam, servabitis urbem:
　imperium secum transferet illa loci.'
servat et inclusam summa tenet Ilus in arce,
　curaque ad heredem Laomedonta redit;　　　430
sub Priamo servata parum: sic ipsa volebat,
　ex quo judicio forma revicta sua est.
seu gener Adrasti, seu furtis aptus Ulixes,
　seu fuit Aeneas, eripuisse ferunt;
auctor in incerto, res est Romana: tuetur　　　435
　Vesta, quod assiduo lumine cuncta videt.
heu quantum timuere patres, quo tempore Vesta
　arsit et est tectis obruta paene suis!
flagrabant sancti sceleratis ignibus ignes,
　mixtaque erat flammae flamma profana piae;　　　440
attonitae flebant demisso crine ministrae:
　abstulerat vires corporis ipse timor.
provolat in medium, et magna 'succurrite' voce,
　'non est auxilium flere' Metellus ait.
'pignora virgineis fatalia tollite palmis:　　　445
　non ea sunt voto, sed rapienda manu.
me miserum! dubitatis?' ait. dubitare videbat
　et pavidas posito procubuisse genu.
haurit aquas, tollensque manus 'ignoscite', dixit
　'sacra: vir intrabo non adeunda viro.　　　450
si scelus est, in me commissi poena redundet:
　sit capitis damno Roma soluta mei.'
dixit, et inrupit: factum dea rapta probavit,
　pontificisque sui munere tuta fuit.
nunc bene lucetis sacrae sub Caesare flammae:　　　455
　ignis in Iliacis nunc erit estque focis;
nullaque dicetur vittas temerasse sacerdos
　hoc duce, nec viva defodietur humo:
sic incesta perit, quia, quam violavit, in illam
　conditur: est Tellus Vestaque numen idem.　　　460
Tum sibi Callaico Brutus cognomen ab hoste
　fecit et Hispanam sanguine tinxit humum.
scilicet interdum miscentur tristia laetis,
　ne populum toto pectore festa juvent:
Crassus ad Euphraten aquilas natumque suosque　　　465
　perdidit, et leto est ultimus ipse datus.
'Parthe, quid exsultas?' dixit dea 'signa remittes,
　quique necem Crassi vindicet ultor erit.'

6/10. A N　　　468a

At simul auritis violae demuntur asellis,
　et Cereris fruges aspera saxa terunt,
navita puppe sedens 'Delphina videbimus', inquit
　'umida cum pulso nox erit orta die.'

6/11. B MATR : N vel NP　　　472a

Jam, Phryx, a nupta quereris, Tithone, relinqui,
　et vigil Eois Lucifer exit aquis:
ite, bonae matres (vestrum Matralia festum),　　　475
　flavaque Thebanae reddite liba deae.
pontibus et magno juncta est celeberrima Circo
　area, quae posito de bove nomen habet.
hac ibi luce ferunt Matutae sacra parenti
　sceptriferas Servi templa dedisse manus.　　　480
quae dea sit, quare famulas a limine templi
　arceat (arcet enim) libaque tosta petat,
Bacche racemiferos hedera distincte capillos,
　si domus illa tua est, derige vatis opus.
arserat obsequio Semele Jovis: accipit Ino　　　485
　te, puer, et summa sedula nutrit ope.
intumuit Juno, raptum quod paelice natum
　educet: at sanguis ille sororis erat.
hinc agitur furiis Athamas et imagine falsa,
　tuque cadis patria, parve Learche, manu;　　　490
maesta Learcheas mater tumulaverat umbras
　et dederat miseris omnia justa rogis.
haec quoque, funestos ut erat laniata capillos,
　prosilit et cunis te, Melicerta, rapit.
est spatio contracta brevi, freta bina repellit,　　　495
　unaque pulsatur, terra, duabus aquis:
huc venit insanis natum complexa lacertis,
　et secum celso mittit in alta jugo.
excipit inlaesos Panope centumque sorores,
　et placido lapsu per sua regna ferunt.　　　500
nondum Leucothea, nondum puer ille Palaemon
　verticibus densi Thybridis ora tenent.
lucus erat, dubium Semelae Stimulaene vocetur;
　maenadas Ausonias incoluisse ferunt:
quaerit ab his Ino quae gens foret. Arcadas esse　　　505
　audit et Euandrum sceptra tenere loci;
dissimulata deam Latias Saturnia Bacchas
　instimulat fictis insidiosa sonis:
'o nimium faciles, o toto pectore captae,
　non venit haec nostris hospes amica choris.　　　510
fraude petit, sacrique parat cognoscere ritum:
　quo possit poenas pendere pignus habet.'
vix bene desierat, complent ululatibus auras
　thyiades, effusis per sua colla comis,
iniciuntque manus puerumque revellere pugnant.　　　515
　quos ignorat adhuc, invocat illa deos:
'dique virique loci, miserae succurrite matri.'
　clamor Aventini saxa propinqua ferit.
adpulerat ripae vaccas Oetaeus Hiberas;
　audit, et ad vocem concitus urget iter:　　　520
Herculis adventu quae vim modo ferre parabant
　turpia femineae terga dedere fugae.
'quid petis hinc', (cognorat enim) 'matertera Bacchi?
　an numen, quod me, te quoque vexat?' ait.
illa docet partim, partim praesentia nati　　　525
　continet, et furiis in scelus isse pudet.
Rumor, ut est velox, agitatis pervolat alis,
　estque frequens, Ino, nomen in ore tuum.
hospita Carmentis fidos intrasse penates
　diceris et longam deposuisse famem.　　　530
liba sua properata manu Tegeaea sacerdos
　traditur in subito cocta dedisse foco.
nunc quoque liba juvant festis Matralibus illam;
　rustica sedulitas gratior arte fuit.
'nunc', ait 'o vates, venientia fata resigna,　　　535
　qua licet: hospitiis hoc, precor, adde meis.'
parva mora est, caelum vates ac numina sumit,
　fitque sui toto pectore plena dei;
vix illam subito posses cognoscere, tanto
　sanctior et tanto, quam modo, maior erat.　　　 540
'laeta canam: gaude, defuncta laboribus Ino'
　dixit, 'et huic populo prospera semper ades.
numen eris pelagi: natum quoque pontus habebit.
　in vestris aliud sumite nomen aquis:
Leucothea Grais, Matuta vocabere nostris;　　　545
　in portus nato jus erit omne tuo,
quem nos Portunum, sua lingua Palaemona dicet.
　ite, precor, nostris aequus uterque locis.'
adnuerat, promissa fides; posuere labores,
　nomina mutarunt: hic deus, illa dea est.　　　550
Cur vetet ancillas accedere quaeritis? odit,
　principiumque odii, si sinat illa, canam.
una ministrarum solita est, Cadmei, tuarum
　saepe sub amplexus conjugis ire tui.
improbus hanc Athamas furtim dilexit; ab illa　　　555
　comperit agricolis semina tosta dari:
ipsa quidem fecisse negas, sed fama recepit:
　hoc est cur odio sit tibi serva manus.
non tamen hanc pro stirpe sua pia mater adoret:
　ipsa parum felix visa fuisse parens.　　　560
alterius prolem melius mandabitis illi:
　utilior Baccho quam fuit illa suis.
hanc tibi 'quo properas?' memorant dixisse, Rutili,
　'luce mea Marso consul ab hoste cades.'
exitus accessit verbis, flumenque Toleni　　　565
　purpureum mixtis sanguine fluxit aquis.
proximus annus erat: Pallantide caesus eadem
　Didius hostiles ingeminavit opes.
Lux eadem, Fortuna, tua est, auctorque locusque;
　sed superinjectis quis latet iste togis?　　　570
Servius est, hoc constat enim: sed causa latendi
　discrepat, et dubium me quoque mentis habet.
dum dea furtivos timide profitetur amores,
　caelestemque homini concubuisse pudet
(arsit enim magno correpta cupidine regis,　　　575
　caecaque in hoc uno non fuit illa viro),
nocte domum parva solita est intrare fenestra,
　unde Fenestellae nomina porta tenet.
nunc pudet, et vultus velamine celat amatos,
　oraque sunt multa regia tecta toga.　　　580
an magis est verum post Tulli funera plebem
　confusam placidi morte fuisse ducis:
nec modus ullus erat, crescebat imagine luctus,
　donec eum positis occuluere togis?
tertia causa mihi spatio maiore canenda est;　　　585
　nos tamen adductos intus agemus equos.
Tullia conjugio, sceleris mercede, peracto
　his solita est dictis exstimulare virum:
'quid juvat esse pares, te nostrae caede sororis
　meque tui fratris, si pia vita placet?　　　590
vivere debuerant et vir meus et tua conjunx,
　si nullum ausuri maius eramus opus.
et caput et regnum facio dotale parentis.
　si vir es, i, dictas exige dotis opes.
regia res scelus est: socero cape regna necato,　　　595
　et nostras patrio sanguine tingue manus.'
talibus instinctus solio privatus in alto
　sederat: attonitum volgus in arma ruit:
hinc cruor et caedes, infirmaque vincitur aetas:
　sceptra gener socero rapta Superbus habet.　　　600
ipse sub Esquiliis, ubi erat sua regia, caesus
　concidit in dura sanguinulentus humo.
filia carpento, patrios initura penates,
　ibat per medias alta feroxque vias.
corpus ut aspexit, lacrimis auriga profusis　　　605
　restitit; hunc tali corripit illa sono:
'vadis, an exspectas pretium pietatis amarum?
　duc, inquam, invitas ipsa per ora rotas.'
certa fides facti: dictus Sceleratus ab illa
　vicus, et aeterna res ea pressa nota.　　　610
post tamen hoc ausa est templum, monimenta parentis,
　tangere: mira quidem, sed tamen acta loquar.
signum erat in solio residens sub imagine Tulli;
　dicitur hoc oculis opposuisse manum,
et vox audita est 'vultus abscondite nostros,　　　615
　ne natae videant ora nefanda meae.'
veste data tegitur; vetat hanc Fortuna moveri,
　et sic e templo est ipsa locuta suo:
'ore revelato qua primum luce patebit
　Servius, haec positi prima pudoris erit.'　　　620
parcite, matronae, vetitas attingere vestes
　(sollemni satis est voce movere preces),
sitque caput semper Romano tectus amictu
　qui rex in nostra septimus urbe fuit.
arserat hoc templum: signo tamen ille pepercit　　　625
　ignis; opem nato Mulciber ipse tulit.
namque pater Tulli Volcanus, Ocresia mater
　praesignis facie Corniculana fuit.
hanc secum Tanaquil, sacris de more peractis,
　jussit in ornatum fundere vina focum:　　　630
hinc inter cineres obsceni forma virilis
　aut fuit aut visa est, sed fuit illa magis.
iussa foco captiva sedet: conceptus ab illa
　Servius a caelo semina gentis habet.
signa dedit genitor tunc cum caput igne corusco　　　635
　contigit, inque comis flammeus arsit apex.
Te quoque magnifica, Concordia, dedicat aede
　Livia, quam caro praestitit ipsa viro.
disce tamen, veniens aetas: ubi Livia nunc est
　porticus, immensae tecta fuere domus;　　　 640
urbis opus domus una fuit spatiumque tenebat
　quo brevius muris oppida multa tenent.
haec aequata solo est, nullo sub crimine regni,
　sed quia luxuria visa nocere sua.
sustinuit tantas operum subvertere moles　　　645
　totque suas heres perdere Caesar opes:
sic agitur censura et sic exempla parantur,
　cum vindex, alios quod monet, ipse facit.

6/12. C N 6/13. D EID : NP ut vid.　　　648a

Nulla nota est veniente die, quam dicere possis;
　Idibus Invicto sunt data templa Jovi.
et jam Quinquatrus jubeor narrare minores.
　nunc ades o coeptis, flava Minerva, meis.
'cur vagus incedit tota tibicen in Urbe?
　quid sibi personae, quid stola longa volunt?'
sic ego. sic posita Tritonia cuspide dixit　　　655
　(possim utinam doctae verba referre deae):
'temporibus veterum tibicinis usus avorum
　magnus et in magno semper honore fuit:
cantabat fanis, cantabat tibia ludis,
　cantabat maestis tibia funeribus;　　　660
dulcis erat mercede labor. tempusque secutum
　quod subito gratae frangeret artis opus.
adde quod aedilis, pompam qui funeris irent,
　artifices solos jusserat esse decem.
exilio mutant Urbem Tiburque recedunt:　　　665
　exilium quodam tempore Tibur erat.
quaeritur in scaena cava tibia, quaeritur aris;
　ducit supremos nenia nulla toros.
servierat quidam, quantolibet ordine dignus,
　Tibure, sed longo tempore liber erat.　　　 670
rure dapes parat ille suo, turbamque canoram
　convocat: ad festas convenit illa dapes.
nox erat, et vinis oculique animique natabant,
　cum praecomposito nuntius ore venit,
atque ita "quid cessas convivia solvere?" dixit　　　675
　"auctor vindictae nam venit ecce tuae."
nec mora, convivae valido titubantia vino
　membra movent; dubii stantque labantque pedes.
at dominus "discedite" ait, plaustroque morantes
　sustulit; in plaustro scirpea lata fuit.　　　680
adliciunt somnos tempus motusque merumque,
　potaque se Tibur turba redire putat.
iamque per Esquilias Romanam intraverat urbem,
　et mane in medio plaustra fuere foro.
Plautius, ut posset specie numeroque senatum　　　685
　fallere, personis imperat ora tegi,
admiscetque alios et, ut hunc tibicina coetum
　augeat, in longis vestibus esse jubet;
sic reduces bene posse tegi, ne forte notentur
　contra collegi jussa venire sui.　　　690
res placuit, cultuque novo licet Idibus uti
　et canere ad veteres verba iocosa modos.'
haec ubi perdocuit, 'superest mihi discere' dixi
　'cur sit Quinquatrus illa vocata dies.'
'Martius' inquit 'agit tali mea nomine festa,　　　695
　estque sub inventis haec quoque turba meis.
prima, terebrato per rara foramina buxo,
　ut daret, effeci, tibia longa sonos.
vox placuit: faciem liquidis referentibus undis
　vidi virgineas intumuisse genas.　　　700
"ars mihi non tanti est; valeas, mea tibia" dixi:
　excipit abjectam caespite ripa suo.
inventam satyrus primum miratur, et usum
　nescit, et inflatam sentit habere sonum;
et modo dimittit digitis, modo concipit auras,　　　705
　iamque inter nymphas arte superbus erat:
provocat et Phoebum. Phoebo superante pependit;
　caesa recesserunt a cute membra sua.
sum tamen inventrix auctorque ego carminis huius:
　hoc est cur nostros ars colat ista dies.'　　　710

(6/14. E EN) 6/15. F Q : ST : D : F　　　710a

Tertia nox veniet, qua tu, Dodoni Thyone,
　stabis Agenorei fronte videnda bovis.
haec est illa dies qua tu purgamina Vestae,
　Thybri, per Etruscas in mare mittis aquas.

6/16. G C　　　714a

Siqua fides ventis, Zephyro date carbasa, nautae:
　cras veniet vestris ille secundus aquis.

6/17. H C 6/18. A C　　　716a

At pater Heliadum radios ubi tinxerit undis,
　et cinget geminos stella serena polos,
tollet humo validos proles Hyriea lacertos;
　continua Delphin nocte videndus erit.　　　720
scilicet hic olim Volscos Aequosque fugatos
　viderat in campis, Algida terra, tuis;
unde suburbano clarus, Tuberte, triumpho
　vectus es in niveis postmodo victor equis.

6/19. B C　　　724a

Jam sex et totidem luces de mense supersunt,
　huic unum numero tu tamen adde diem.
sol abit a Geminis, et Cancri signa rubescunt:
　coepit Aventina Pallas in arce coli.

6/20. C C　　　728a

Jam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem
　pellit, et e pratis uda pruina fugit:
reddita, quisquis is est, Summano templa feruntur,
　tum cum Romanis, Pyrrhe, timendus eras.

6/21. D C　　　732a

Hanc quoque cum patriis Galatea receperit undis,
　plenaque securae terra quietis erit,
surgit humo juvenis telis adflatus avitis,　　　735
　et gemino nexas porrigit angue manus.
notus amor Phaedrae, nota est injuria Thesei:
　devovit natum credulus ille suum.
non impune pius juvenis Troezena petebat:
　dividit obstantes pectore taurus aquas.　　　740
solliciti terrentur equi, frustraque retenti
　per scopulos dominum duraque saxa trahunt.
exciderat curru, lorisque morantibus artus
　Hippolytus lacero corpore raptus erat,
reddideratque animam, multum indignante Diana.　　　745
　'nulla' Coronides 'causa doloris' ait:
'namque pio juveni vitam sine vulnere reddam,
　et cedent arti tristia fata meae.'
gramina continuo loculis depromit eburnis:
　profuerant Glauci manibus illa prius,　　　 750
tum cum observatas augur descendit in herbas,
　usus et auxilio est anguis ab angue dato.
pectora ter tetigit, ter verba salubria dixit:
　depositum terra sustulit ille caput.
lucus eum nemorisque sui Dictynna recessu　　　755
　celat: Aricino Virbius ille lacu.
at Clymenus Clothoque dolent, haec fila teneri,
　hic fieri regni jura minora sui.
Juppiter, exemplum veritus, derexit in ipsum
　fulmina qui nimiae moverat artis opem.　　　760
Phoebe, querebaris: deus est, placare parenti:
　propter te, fieri quod vetat, ipse facit.

6/22. E C 6/23. F C　　　762a

Non ego te, quamvis properabis vincere, Caesar,
　si vetet auspicium, signa movere velim.
sint tibi Flaminius Trasimenaque(トラシメヌス) litora testes　　　765
　per volucres aequos multa monere deos.
tempora si veteris quaeris temeraria damni,
　quintus ab extremo mense bis ille dies.
postera lux melior: superat Masinissa Syphacem,
　et cecidit telis Hasdrubal ipse suis.　　　770

6/24. G C　　　770a

Tempora labuntur, tacitisque senescimus annis,
　et fugiunt freno non remorante dies.
quam cito venerunt Fortunae Fortis honores!
　post septem luces Junius actus erit.
ite, deam laeti Fortem celebrate, Quirites:　　　775
　in Tiberis ripa munera regis habet.
pars pede, pars etiam celeri decurrite cumba,
　nec pudeat potos inde redire domum.
ferte coronatae juvenum convivia, lintres,
　multaque per medias vina bibantur aquas.　　　780
plebs colit hanc, quia qui posuit de plebe fuisse
　fertur, et ex humili sceptra tulisse loco.
convenit et servis, serva quia Tullius ortus
　constituit dubiae templa propinqua deae.

6/25. H C 6/26. A C, postea NP　　　784a

Ecce suburbana rediens male sobrius aede
　ad stellas aliquis talia verba jacit:
'zona latet tua nunc, et cras fortasse latebit:
　dehinc erit, Orion, aspicienda mihi.'
at, si non esset potus, dixisset eadem
　venturum tempus solstitiale die.　　　790

6/27. B C 6/28. C C　　　790a

Lucifero subeunte Lares delubra tulerunt
　hic ubi fit docta multa corona manu.
tempus idem Stator aedis habet, quam Romulus olim
　ante Palatini condidit ora jugi.

6/29. D F　　　794a

Tot restant de mense dies quot nomina Parcis,
　cum data sunt trabeae templa, Quirine, tuae.

6/30. E C　　　796a

Tempus Juleis cras est natale Kalendis:
　Pierides, coeptis addite summa meis.
dicite, Pierides, quis vos addixerit isti
　cui dedit invitas victa noverca manus.　　　 800
sic ego. sic Clio: 'clari monimenta Philippi
　aspicis, unde trahit Marcia casta genus,
Marcia, sacrifico deductum nomen ab Anco,
　in qua par facies nobilitate sua.
par animo quoque forma suo respondet; in illa　　　805
　et genus et facies ingeniumque simul.
nec, quod laudamus formam, tu turpe putaris:
　laudamus magnas hac quoque parte deas.
nupta fuit quondam matertera Caesaris illi:
　o decus, o sacra femina digna domo!'　　　810
sic cecinit Clio, doctae adsensere sorores;
　adnuit Alcides increpuitque lyram.

Ovid The Latin Library The Classics Page

Propertius

The Latin Library

The Classics Page