オウィディウス『祭暦』
Ovidius Fasti
P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER PRIMVS
『祭暦』第一巻
Tempora cum causis(縁起) Latium(ローマの) digesta(区切った時間＝暦) per annum(一年)
lapsaque sub terras ortaque signa(星座) canam.
私はローマの一年を通して順番に並べられた月日とそのいわれ、そして大地の下に沈んだ星座と昇った星座を歌おう。
excipe pacato, Caesar Germanice, voltu
hoc opus et timidae derige navis iter;
ゲルマニクス・カエサル(皇帝ティベリウスの養子)よ、穏やかな表情でこの作品を受け取り、私の臆病な船の航路を導いてくれたまえ。
officioque(忠誠), levem non aversatus honorem, 5
en tibi devoto numine dexter(幸先よく) ades(命).
ささやかな栄誉から目を背けることなかれ。見よ、この義務的行為を私が誓ったのはあなたのためなのだから、神のような祝福と支援を与えたまえ。
sacra recognosces annalibus eruta(掘り出した) priscis
et quo sit merito(価値) quaeque notata dies.
古代の記録から掘り出された儀式をあなたは再発見し、一日一日がどのように記されるべきものであったかを知るだろう。
invenies illic et festa domestica vobis;
saepe tibi pater est, saepe legendus(読む) avus(祖父), 10
そこにあなたは自身の家に属する祭りも見つけるだろう。しばしばあなたの父親、しばしばあなたの祖父のことを、あなたは読むことになるだろう。
quaeque(praemia) ferunt illi, pictos signantia(記す) fastos(暦),
tu quoque cum Druso praemia(栄誉) fratre feres.
彼らが身につけ、絵に描かれた暦(こよみ)を飾る賞は、あなたの兄弟であるドゥルススとともに、あなたも身につけることになるだろう。
Caesaris arma canant alii: nos Caesaris aras
et quoscumque sacris addidit ille dies.
他の者にはカエサルの戦争を歌わせよ。私はカエサルの祭壇と、彼が神聖なリストに加えたすべての日を歌うだろう。
adnue(認める) conanti(mihi) per laudes ire(言及する) tuorum(家族) 15
deque meo pavidos excute(追い払う) corde metus.
あなたの一族の賛美の中に道を切り開こうとする私に、祝福を与えたまえ。そして、私の心から震えるような恐れを振り払いたまえ。
da mihi te placidum(優しい), dederis(dedo未) in carmina vires:
ingenium voltu statque caditque tuo.
あなたの優しさを私に与えたまえ。さすれば、私の歌は力を得るだろう。あなたの配慮によって、私の才能は引き立つことも崩れることもあるからだ。
pagina judicium docti(博識の) subitura(被る) movetur
principis(王子), ut Clario missa legenda deo. 20
私のページは、学識ある王子(ゲルマニクス)によって判断され、クラロスのアポロによって読まれるかのよう震えている。
quae sit enim culti facundia(雄弁) sensimus oris(口),
civica pro trepidis cum tulit arma reis(被告).
私はあなたの巧みな声の雄弁さを知っている、あなたが不安な被告のために民事上の武器を手に取るときに。
scimus et, ad nostras cum se tulit impetus(情熱) artes,
ingenii currant flumina quanta tui.
そしてあなたの熱意が詩に変わるとき、あなたの天才の川がいかに豊かに流れるかを私は知っている。
si licet et fas est, vates rege vatis habenas(手綱), 25
auspice(指導) te felix totus ut annus eat.
もしそれが正しく合法であるならば、詩人のあなたが、詩人の私の手綱を導きたまえ。そうすれば、私はあなたの導きのもとで一年中幸福になるだろう。
Tempora(暦) digereret(整える) cum conditor Urbis, in anno
constituit(定める) menses quinque bis esse suo.
さて、ローマの創始者が暦(こよみ)を制定したとき、彼は一年を十か月にすることに決めた。
scilicet arma magis quam sidera, Romule, noras,
curaque finitimos(隣国) vincere maior erat. 30
ロムルスよ、あなたは星よりも戦(いくさ)についてよく知っていたに違いない。隣国を征服することがあなたの主な関心事だったからだ。
est tamen et ratio, Caesar, quae moverit(完接) illum,
erroremque suum quo tueatur(その誤りを支持するもの), habet.
しかし、カエサルよ、彼には彼の誤りを正当化する理由があったのだ。
quod satis est, utero(子宮) matris dum prodeat(出る) infans,
hoc anno statuit(判断した) temporis esse satis;
彼は、母親の子宮が子供を産むのにかかる時間を一年とすれば十分だと考えた。
per totidem menses a funere(葬儀) coniugis(夫) uxor 35
sustinet in vidua(夫のいない) tristia signa domo.
夫の葬儀の後、未亡人は同じ月数の間、家で喪のしるしを離さない。
haec igitur vidit trabeati(礼服を着た) cura Quirini(ロムルス),
cum rudibus(素朴な) populis annua(一年の) jura daret.
儀式用のローブを着たロムルスは、それを頭に置いて、素朴な人々のために一年を定めた。
Martis erat primus mensis, Venerisque secundus;
haec generis princeps(創設者), ipsius ille pater: 40
マルスの月が最初の月、ヴィーナスの月が二番目だった。彼女は種族の母であり、彼は種族の父だった。
tertius a senibus, juvenum de nomine quartus,
quae sequitur, numero turba notata fuit.
三番目の月は老人からその名前が付けられ、四番目は若者から付けられ、残りは番号が付けられた。
at Numa nec Janum nec avitas(祖先の) praeterit(無視する) umbras,
mensibus antiquis praeposuitque duos.
しかし、ヌマはヤヌス神と祖先の霊(清めの月)を無視せず、したがって、古代の月に二つの月を追加した。
Ne tamen ignores variorum jura dierum, 45
non habet officii(部分属) Lucifer(明けの明星) omnis idem(中).
しかし、あなたはさまざまな日の定めを忘れてはならない。夜明けが常に同じ務めをもたらすわけではないのだ。
ille nefastus erit, per quem tria verba silentur:
fastus erit, per quem lege licebit agi.
法務官が三つの言葉が話してはならない日は休廷日、法にやる審議が開かれる日は開廷日だ。
nec toto perstare(変らない) die sua jura putaris:
qui jam fastus erit, mane nefastus erat; 50
また、一日中ずっとその決まりが維持されるとは思ってはならない。今は開廷日でも、夜明けには休廷日だったかもしれない。
nam simul exta deo data sunt, licet omnia fari,
verbaque honoratus libera praetor habet.
犠牲が捧げられたら全てが許されて、名誉ある法務官は自由に発言できるからだ。
est quoque, quo populum jus est includere(閉じこめる) saeptis(囲い);
est quoque, qui nono semper ab orbe redit.
人々が投票のために閉じ込められる日もあるし、九日間の周期で常に繰り返される市場の日もある(ヌンディヌム八曜日制)。
vindicat(要求する) Ausonias(イタリア) Junonis cura(崇拝) Kalendas(カレンダエ); 55
Idibus(イードゥス) alba Jovi grandior agna(子羊) cadit;
イタリアの月の初日(カレンダエ)にはユノーの礼拝が行われ、月の十五日(イドゥス)には大きな白い子羊がユピテルに捧げられる。
Nonarum(ノーナエ) tutela(守護) deo caret. omnibus istis
(ne fallare cave) proximus ater(不吉な) erit.
七日(ノナエ)には守護神がない。これら三つの日の(間違うなかれ)次の日は不吉な日。
omen ab eventu est: illis nam Roma diebus
damna(損害) sub averso(敵の) tristia(中) Marte(戦争) tulit. 60
不吉は過去の出来事に由来する。それらの日にローマは軍事的敗北で大きな損失を被った。
haec mihi dicta semel, totis haerentia fastis,
ne seriem rerum scindere cogar, erunt.
このことは一度だけ言うが、暦全体に付きまとうと思うべし。そうすれば、物語の流れが中断する必要が無くなる。
1. A : K : JAN : F
一月一日第一曜日開廷日
Ecce tibi faustum(幸先のよい), Germanice, nuntiat annum
inque meo primum carmine Janus adest.
見たまえ、ゲルマニクスよ、ヤヌスの神があなたに幸せな年を告げるために、私の歌に最初に現れた。
Jane biceps, anni tacite labentis origo, 65
solus de superis(神々) qui tua terga vides,
二つの顔を持つヤヌスよ、静かに流れる年の源よ、後ろを見ることができる唯一の神よ、
dexter ades ducibus, quorum secura(確かな) labore
otia terra ferax(実り豊かな), otia pontus habet:
苦労して肥沃な大地と海に平和をもたらす指導者たちに、神よ、恵みを垂れたまえ。
dexter ades patribusque tuis populoque Quirini,
et resera(開け) nutu candida templa tuo. 70
汝の元老たちとローマの国民にも御恵みを。そして、汝の頷きによって神々の白き神殿の扉を開きたまえ。
prospera lux oritur: linguis animisque favete;
nunc dicenda bona sunt bona verba die.
繁栄の日が明けた。考えと言葉を慎むべし。この幸運な日には縁起のよい言葉を発すべし。
lite vacent(接 免れる) aures, insanaque protinus absint
jurgia(口論): differ(命) opus, livida turba(群衆), tuum.
我らの耳を訴訟から解放し、狂った論争を今すぐ追い払え。悪意ある群衆よ、口論はあとにしろ。
cernis odoratis ut luceat ignibus aether, 75
et sonet accensis spica(穂) Cilissa focis?
空気が香りのよい火で輝き、キリキアの穀物が火のついた炉床で音を立てているがお前たちには分かるか。
flamma nitore(輝き) suo templorum verberat(打つ) aurum(金),
et tremulum(震える) summa spargit(撒き散らす) in aede jubar(光).
炎は神殿の金色に輝き、神殿の屋根に揺らめく光を広げている。
vestibus intactis Tarpeias itur in arces,
et populus festo concolor(同色) ipse suo est, 80
汚れなき衣服の一行がタルペイアの高みに向かい、民衆は祭りの色を身にまとっている。
jamque novi praeeunt fasces, nova purpura fulget,
et nova conspicuum(目を引く) pondera sentit ebur.
新たな束桿が先導し、新たな紫色が輝き、目を引く象牙の椅子は新たな重みを感じている。
colla(首) rudes(訓練してない) operum(仕事) praebent ferienda(殺す) juvenci(雄牛),
quos aluit campis herba Falisca suis.
ファレリー平原の草を食む牛が、苦役を知らない首を斧に差し出している。
Juppiter arce sua totum cum spectet in orbem, 85
nil nisi Romanum, quod tueatur(見る), habet.
ユピテルが丘から全世界を眺めるとき、神が見るものでローマのものでないものはない。
salve, laeta dies, meliorque revertere(命) semper,
a populo rerum(世界) digna potente coli(祝う).
ごきげんよう、幸せな日よ。そしていつも、もっと良き日として戻ってこい。世界を支配する力を持つ民が祝うにふさわしく。
Quem tamen esse deum te dicam, Jane biformis?
nam tibi par nullum Graecia numen habet. 90
しかし、二重の姿をもつヤヌスよ、汝は何たる神だ？ ギリシアには汝のごとき神はいない。
ede(命 出す) simul causam, cur de caelestibus(神) unus,
sitque quod a tergo, sitque quod ante, vides.
さらに、神々の中で汝だけが、後ろと前の両方を見ることができる理由を明らかにしたまえ。
haec ego cum sumptis agitarem(熟考) mente tabellis,
lucidior visa est, quam fuit ante, domus.
筆記具を手に取り、私がこれらの疑問を頭の中で考えていたとき、家の中がそれまでより明るくなった。
tum sacer ancipiti mirandus(驚くべき) imagine Janus 95
bina(二つの) repens(突然) oculis obtulit(offero現す) ora meis.
そのとき、聖なるヤヌスが、その二重の驚くべき姿で、突然、私の目に一対の顔を見せたのだ。
extimui sensique metu riguisse(逆立つ) capillos,
et gelidum subito frigore pectus erat.
私は恐れおののき、恐怖のあまり髪の毛が逆立った気がした。私の心臓は突然の寒さで凍りついた。
ille tenens baculum(杖) dextra clavemque(鍵) sinistra
edidit hos nobis ore priore sonos(言葉): 100
彼は右手に杖を左手に鍵を持ち、正面を向いた口から私にこう言った。
'disce metu posito, vates operose(苦労して) dierum,
quod petis, et voces percipe(掴む) mente meas.
「勤勉な暦の詩人よ、恐れを捨てよ、お前が求めるものを学び、私の言葉を心で受け止めよ。
me Chaos antiqui (nam sum res prisca(古い)) vocabant:
aspice(見る) quam longi temporis acta canam.
私は原始的な存在だから、古代人は私をカオスと呼んでいたが、私がどれほど遠い時代の歴史を歌っているのかを見よ！
lucidus hic aer et quae tria corpora restant, 105
ignis, aquae, tellus, unus acervus(堆積) erat.
ここにある明るい空気と、火、水、土という三つの元素は、かつてはひとつの塊だった。
ut semel(かつて) haec rerum secessit(分かれる) lite suarum
inque novas abiit massa(塊) soluta domos,
かつてこの塊が、その部分の不和のために分離してばらばらになり、新しい住み家へ去っていったとき、
flamma petit altum, propior locus aera cepit,
sederunt medio terra fretumque(海) solo(場所). 110
炎は高みを求め、もっと近い場所に空気がとどまり、大地と海は中間の地域に落ち着いた。
tunc ego, qui fueram globus et sine imagine moles(塊),
in faciem redii(なる) dignaque membra deo.
その時、それまで丸くて形のない塊だった私は、神にふさわしい姿と手足を持った。
nunc quoque, confusae quondam nota parva figurae,
ante quod est in me postque videtur idem.
今でも、かつての混沌とした姿の小さな名残として、自分の前と後ろにあるものが同時に見える。
accipe(聞く) quaesitae quae causa sit altera formae, 115
hanc simul ut noris officiumque meum.
お前が尋ねた姿についての二つ目の理由を聞け。そうすれば、それと同時に私の役割を知ることができよう。
quicquid ubique vides, caelum, mare, nubila, terras,
omnia sunt nostra clausa patentque(開く) manu.
空、海、雲、大地、お前の回りに見えるものはすべて、私の手によって閉じられ、開かれる。
me penes(～のもの) est unum vasti custodia(管理) mundi,
et jus vertendi cardinis(蝶つがい) omne meum est. 120
広大な宇宙の見張るのは私だけの仕事であり、蝶つがいを回す権利はすべて私にある。
cum libuit Pacem placidis emittere tectis,
libera perpetuas ambulat illa vias:
穏やかな家から平和の神を送り出すことを私が望むとき、平和の神は妨げられることなくどこまでも歩む。
sanguine letifero(死の) totus miscebitur orbis(地球),
ni teneant rigidae condita(閉じ込める) Bella serae(棒).
もし固い鉄格子が戦いの神を閉じ込めなければ、全世界は致命的な流血で混乱に陥るだろう。
praesideo foribus(扉) caeli cum mitibus(穏やかな) Horis 125
(it, redit officio Juppiter ipse meo):
私は穏やかな季節の神ホーライとともに天の扉を司る。ユピテル自身が、私の働きによって行き来する。
inde vocor Janus; cui cum Ceriale(ケレスの) sacerdos(神官)
imponit libum(菓子) farraque(引き割り小麦) mixta sale(塩),
だから私はヤヌスと呼ばれている。神官が私のためにケレスのケーキと塩を混ぜた引き割り小麦を出すとき、
nomina ridebis: modo namque Patulcius idem
et modo sacrifico(供犠の) Clusius ore vocor. 130
お前は私の名前を聞いて笑うだろう。司祭の口からは、同じ私がパトゥルシウス(開く神)と呼ばれたり、クルシウス(閉じる神)と呼ばれたりするからだ。
scilicet alterno voluit rudis illa vetustas
nomine diversas significare vices(役割).
昔の粗野な人たちは、私の名前を変えることで、私の役割の違いを示したかったに違いない。
vis mea narrata est; causam nunc disce figurae:
jam tamen hanc aliqua tu quoque parte vides.
私の力については以上だ。今から、私の姿の理由を教えよう。しかし、このことはある程度はすでにお前も分かっているはずだ。
omnis habet geminas(一対の), hinc atque hinc, janua(扉) frontes, 135
e quibus haec populum spectat, at illa Larem,
あらゆる扉には、こちら側とあちら側の二つの面があり、一方は国民を、もう一方はラル神(家の守り神)に面している。
utque sedens primi(前の) vester prope limina(入口) tecti(家)
janitor(門番) egressus introitusque videt,
ちょうど、お前たちの建物の正面の入り口近くに座っている門番が、出入りするものを見張っているように、
sic ego perspicio(調べる) caelestis janitor aulae(宮廷)
Eoas partes Hesperiasque simul. 140
私は天の宮廷の門番として、西と東を同時に見張っている。
ora vides Hecates in tres vertentia(回す) partes,
servet ut in ternas(三つの) compita(交差点) secta(分かれた) vias:
ヘカテーの顔が三方向を向いているのをお前は知っているだろう、それは彼女が三叉路を見張るためだ。
et mihi, ne flexu(向けること) cervicis(首) tempora perdam,
cernere(見る) non moto corpore bina licet.'
私も首を回して時間を無駄にしないように、体を動かさずに二方向を見ることを許されている」
dixerat: et voltu, si plura requirere vellem, 145
difficilem mihi se non fore pactus(約束する) erat.
神はそう言った。さらにその表情は、もし私が神にさらに質問したいのであれば、私に教えてやってもいいと言っていた。
sumpsi animum, gratesque(感謝) deo non territus egi,
verbaque sum spectans plura locutus humum(地面):
私は勇気を振り絞って、臆することなく神に感謝して、下を向いたままさらに言葉を発した。
'dic, age, frigoribus(冬) quare novus incipit annus,
qui melius per ver incipiendus erat? 150
「では、なぜ新年が寒い時期に始まるのか教えたまえ、新年は春に始まった方がいいのに。
omnia tunc florent, tunc est nova temporis aetas(年齢),
et nova de gravido(妊娠した) palmite(若枝) gemma(芽) tumet(膨れる),
春にはすべてのものが花を咲かせ、時は新たな歳を迎え、ふくらんだブドウの若枝から新しい芽が吹きだし、
et modo formatis operitur(覆う) frondibus(葉) arbor,
prodit et in summum seminis herba(葉) solum,
木が新しい葉で覆われ、種子の芽が土の表面に出てきて、
et tepidum(暖かい) volucres concentibus(ハーモニー) aera(大気) mulcent(なごませる), 155
ludit(遊ぶ) et in pratis(草原) luxuriatque(ふざける) pecus(家畜).
鳥たちの合唱が暖かい空気を和ませ、草原では動物たちがはしゃぎ戯れる。
tum blandi(魅力的な) soles(太陽), ignotaque prodit(現れる) hirundo(ツバメ)
et luteum(泥の) celsa(高い) sub trabe(梁) figit(掛ける) opus(細工):
太陽は優しく、異国のツバメが現れて高い梁の下で泥細工をする。
tum patitur(耐える) cultus(耕作) ager(耕地) et renovatur aratro(鋤).
haec anni novitas jure vocanda fuit.' 160
畑は耕作に耐え、鋤によって生まれ変わる。これこそまさに新年と呼ばれるべきだ」
quaesieram multis; non multis ille moratus
contulit(圧縮する) in versus sic sua verba duos:
私は長々と質問をしたのだが、彼は間髪入れずに、自分の言葉を次のように二行にまとめた。
'bruma(冬至) novi prima est veterisque(古い) novissima(最後) solis:
principium capiunt Phoebus et annus idem.'
「冬至は新しい太陽の最初の日であり、古い太陽の最後の日で、ポイボスと一年の同じ出発点だ」と。
post ea mirabar cur non sine litibus esset 165
prima dies. 'causam percipe' Janus ait.
その後、私はなぜ元日が休廷日でないのか疑問だと言うと、「その理由を教えよう」と、ヤヌスは言う。
'tempora commisi nascentia rebus agendis,
totus ab auspicio(発端) ne foret annus iners.
年の初めに仕事を割り当てたのは、一年が初めから活発になるためだ。
quisque suas artes ob idem(同じ理由で) delibat(試す) agendo,
nec plus quam solitum(いつもの) testificatur(立証する) opus.' 170
だから、各人は自分の技量を試して普段の仕事ぶりを見せるだけでよいのだ」
mox ego, 'cur, quamvis aliorum numina placem,
Jane, tibi primum tura(香) merumque(酒) fero?'
私は次に尋ねた。「ヤヌスよ、どれほど他の神々を崇拝していても、まず汝に香と酒を捧げるのはなぜなのか」と。
'ut possis aditum(habere) per me, qui limina servo,
ad quoscumque voles' inquit 'habere deos.'
「そうすれば、戸口を守る私を通して、お前たちは望むどの神にも近づけるからだ」。
'at cur laeta tuis dicuntur verba Kalendis, 175
et damus alternas(交互の) accipimusque preces?'
「しかし、汝の元日に良き言葉が語られるのはなぜか。そしてなぜ私たちは幸せを祈る言葉を交わすのか」
tum deus incumbens(寄り掛かる) baculo, quod dextra gerebat,
'omina principiis' inquit 'inesse solent.
その時、右手に持った杖に寄りかかりながら、神は言った。「物事の兆しは、たいていの場合、始まりのうちにあるからだ。
ad primam vocem timidas advertitis aures,
et visam primum consulit augur avem. 180
お前たちは臆病な耳を最初に語られた言葉に向け、占い師は最初に見た鳥を見て占う。
templa patent auresque deum, nec lingua caducas(無駄に終わる)
concipit(言葉にする) ulla preces, dictaque pondus habent.'
神々の神殿と神々の耳は開かれているので、無駄に終わる祈りはない。語られたことには重みがある」
desierat Janus. nec longa silentia feci,
sed tetigi verbis ultima verba meis:
ヤヌスは言い終わったが、私は長く沈黙することなく、彼の最後の言葉に自分の言葉を継いで、
'quid volt palma(ナツメヤシ) sibi rugosaque(皺だらけの) carica(イチジク)' dixi 185
'et data sub niveo candida mella(蜂蜜) cado(壺)?'
「ナツメヤシと干からびたイチジク、雪のように白い壺に入った輝く蜂蜜の贈り物の意味は何なのか」と私は言った。
'omen' ait 'causa est, ut res(複対) sapor(味) ille sequatur
et peragat(接 最後まで終える) coeptum(始めた) dulcis(主男 甘い) ut annus iter(進路を).'
「縁起がいいからだ」と彼は言った。「そうして、その味がその事実の後に続き、その年の始まった行路が最後まで甘美なものであるためだ」。
'dulcia cur dentur video: stipis(貨幣) adice causam,
pars(部分) mihi de festo ne labet(抜け落ちる) ulla tuo.' 190
「なるほど、甘いものが贈られる理由がわかった。次に、貨幣を贈る理由も言ってくれ。汝の祭りの不明な部分がないように」。
risit, et 'o quam te fallunt tua saecula' dixit,
'qui stipe mel sumpta dulcius esse putas!
彼は笑った。そして言った。「手にした貨幣より蜂蜜の方が甘いと思うとしたら、君の生きている時代について、君はなんという勘違いをしているのか、
vix ego Saturno quemquam regnante videbam,
cuius non animo dulcia lucra(利益) forent.
サターンの治世のもとでさえ、利益が心に甘美でない人をほとんど見たことがない。
tempore(次第に) crevit amor, qui nunc est summus, habendi: 195
vix ultra, (eum locum)quo jam progrediatur, habet.
やがて所有することへの愛が芽生え、それがいま頂点に達しているので、もはやそれ以上進むことはできないほどだ。
pluris opes(財) nunc sunt quam prisci temporis annis,
dum populus pauper, dum nova Roma fuit,
今は昔より富が重んじられている。むかし国民が貧しく、ローマが出来たばかり時代には、
dum casa Martigenam capiebat parva Quirinum,
et dabat exiguum(小さい) fluminis ulva(スゲ) torum(ベッド). 200
小さな小屋にマルスの子孫であるローマ人が住み、川のスゲが彼らに粗末な寝床を与えていた
Juppiter angusta(狭い) vix totus stabat in aede,
inque Jovis dextra fictile(土の) fulmen erat.
ユピテルの像は狭い神殿の中でまっすぐ立つことが難しく、その右手には粘土で作られた稲妻があった。
frondibus ornabant quae nunc Capitolia gemmis(宝石),
pascebatque suas ipse senator oves(羊):
今では宝石で飾られるようになった議事堂は葉で飾られ、元老たち自身が自分の羊を放牧していた。
nec pudor in stipula(藁) placidam cepisse quietem 205
et fenum(干し草) capiti subposuisse fuit.
藁の上で静かに休み、頭の下に干し草を敷くことは恥ではなかった。
jura dabat populis posito modo praetor aratro,
et levis argenti lammina(薄板) crimen erat.
法務官は鋤を置いたばかりの民衆に正義の裁きを下していたし、薄い銀の板を持つのも罪だった。
at postquam fortuna loci caput extulit huius
et tetigit summo vertice Roma deos, 210
しかし今、この地の運命の神がこの国の頭をもたげて、最高峰に昇ったローマが神々と触れ合ったことで、
creverunt et opes et opum furiosa cupido,
et, cum possideant plurima, plura petunt.
富も増大し、富への熱狂的な欲望も増大し、彼らは巨額の富を持ちながらも、さらに多くを求めている。
quaerere ut absumant(接 消費する), absumpta requirere certant,
atque ipsae vitiis sunt alimenta vices:
彼らは浪費するために富を得ようとし、富を使い果たしてまた得ようとし、この繰り返しがまたこの病の糧になる。
sic quibus intumuit(膨れる) suffusa(満ちた) venter(腹) ab unda, 215
quo plus sunt potae(飲んだ), plus sitiuntur(渇く) aquae.
ちょうど、むくんで腹が膨れた人たちが水を飲めば飲むほど喉が渇くように 。
in pretio(重視される) pretium nunc est: dat census(財産) honores,
census amicitias; pauper ubique jacet(おとしめられる).
最近はお金こそが珍重され、財産こそが名誉や友情を与えてくれるが、貧乏人はどこに行っても馬鹿にされる。
tu tamen auspicium si sit stipis(貨幣) utile quaeris,
curque juvent nostras aera(貨幣) vetusta manus, 220
「それなのに、貨幣にご利益があるかとか、なぜ古い銅貨をもらってうれしいかと尋ねるのか？
aera dabant olim: melius nunc omen in auro est,
victaque concessit prisca moneta(貨幣) novae.
むかしは銅貨だったが、今は金貨の方が験(げん)がいいし、古い硬貨は打ち負かされ、新しい硬貨に取って代わられた。
nos quoque templa juvant, quamvis antiqua probemus,
aurea: majestas convenit ipsa deo.
我らもまた古い神殿は認めるが黄金の神殿の方がうれしい。その壮麗さが神にふさわしい。
laudamus veteres, sed nostris utimur annis: 225
mos(習慣) tamen est aeque dignus uterque coli.'
われわれは過去を賛美するが、現在を享受している、それでも両方の習慣は等しく尊ぶ価値がある」
finierat monitus(忠告). placidis ita rursus, ut ante,
clavigerum verbis adloquor ipse deum:
神は忠告を終えた。以前と同じように、私は穏やかな言葉で、鍵を持つ神に再び語りかけた。
'multa quidem didici: sed cur navalis(船の) in aere
altera signata est, altera forma biceps?' 230
「確かに私は多くのことを学んだ。しかし、なぜ銅貨の片方の刻印は船で、もう片方の刻印は双頭の神なのか」と。
'noscere me duplici posses ut imagine' dixit,
'ni vetus ipsa dies extenuasset opus.
「そうすれば、時が古い図柄を摩耗させないかぎり、双頭の刻印によって、私を見分けることができるからだ」と神は言った。
causa ratis superest: Tuscum rate venit ad amnem(川)
ante pererrato(さまよった) falcifer(鎌を持つ) orbe deus.
「また船の理由は、鎌を持つ神が世界中を放浪した後、船に乗ってトスカナの川にやってきたからだ。
hac ego Saturnum memini tellure(土地) receptum 235
(caelitibus regnis a Jove pulsus erat).
サトゥルヌスを受け入れたのは、この土地だったとおぼえている。（彼はジュピターによって天界から追放されていた）。
inde diu genti mansit Saturnia nomen;
dicta quoque est Latium terra latente deo.
その後長い間、人々は『サトゥルニア』という名を保ち、この地は隠れていた神からラティウムとも呼ばれた。
at bona posteritas puppem(船) formavit in aere,
hospitis(客) adventum testificata dei. 240
しかし、敬虔な後世の人々は、銅貨に船を刻印し、神が客として到着したことを記念した。
ipse solum colui(住む), cuius placidissima laevum(左の)
radit(洗う) harenosi(砂の) Thybridis(ティベリス) unda(流れ) latus(側面).
私自身は、砂多きティベリス川の穏やかな流れが左側に接する土地を占めていた。
hic, ubi nunc Roma est, incaedua(伐採されない) silva(森) virebat(繁る),
tantaque res paucis pascua(牧草地) bubus(与bos家畜) erat.
いまローマがあるこの地には、伐採されることのない森が繁り、広大な土地はわずかな家畜のための牧草地だった。
arx mea collis(丘) erat, quem volgo(一般に) nomine nostro 245
nuncupat(呼ぶ) haec aetas(世代) Janiculumque vocat.
私の城はいまの人々が私の名をとってヤニクルムと呼ぶ丘だった。
tunc ego regnabam, patiens cum terra deorum
esset, et humanis numina mixta locis.
私は、大地が神々を受け入れて神の存在が人間の場所に混在していた当時の支配者だった。
nondum Justitiam facinus mortale fugarat(追い払う)
(ultima de superis illa reliquit humum), 250
まだ人間の罪が正義の神を追い出してはいず（正義の神は神々の中で最後に地上を去った）、
proque metu populum sine vi pudor ipse regebat(導く);
nullus erat justis reddere jura labor.
恐怖の代わりに良識が力を行使せず人々を導いていた。正義を正しい人たちにもたらすのに、何の苦労もなかった。
nil mihi cum bello: pacem postesque tuebar,
et', clavem(鍵) ostendens, 'haec' ait 'arma gero.'
私は戦争とは無縁だった。私は平和の扉を守っていたのだ。そしてこれが私が持っている武器である」と鍵を見せながら言った。
presserat(premo) ora deus. tunc sic ego nostra resolvi, 255
voce mea voces eliciente( 引き出す) dei:
神は口を閉じた。そして私は口を開き、私の言葉が神の言葉を引き出した。
'cum tot sint jani, cur stas sacratus in uno,
hic ubi juncta(隣接した) foris(広場) templa duobus habes?'
「これほど多くの扉があるのに、汝はどうしてたった一つの扉に祭られて立っているのか、神殿が二つの広場に隣接しているこの場所で」。
ille, manu mulcens(撫でる) propexam(垂れ下がった) ad pectora barbam(顎鬚),
protinus Oebalii rettulit(語る) arma Tati, 260
神は胸まで垂れ下がった鬚(あごひげ)を撫でながら、すぐにオエバルス(スパルタの王)の末裔タティウス(サビニー族の王)の戦いの話をした。
utque levis custos, armillis(腕輪) capta, Sabinos
ad summae tacitos duxerit arcis(城塞) iter(道).
いかにして裏切り者の見張り女(タルペイア)が、腕輪の魅力に負けて、無言のうちにサビニー人たちを砦の頂上へ導いたかを。
'inde, velut nunc est, per quem descenditis', inquit
'arduus in valles per fora clivus erat.
「そこは、今でも急な坂道があり、広場と谷へ通じている」と彼は言う。
et jam contigerat portam, Saturnia cuius 265
dempserat(demo取り去る) oppositas invidiosa seras(かんぬき);
「そしてその時、砦の門にたどり着くと、サトゥルヌスの娘で嫉妬深い神(ユノー)が門の閂(かんぬき)をはずしていた。
cum tanto veritus(恐れた) committere numine pugnam(戦い),
ipse meae movi(着手) callidus(巧みな) artis opus,
恐ろしい女神と戦いを始めるのを恐れた私は、巧みに自分の技を繰り出した。
oraque, qua pollens(強力な) ope(力) sum, fontana(泉の) reclusi(開ける),
sumque repentinas ejaculatus(放出する) aquas. 270
私は、自分の持てる力をふるって泉の口を開き、突然水を噴出させたのだ。
ante tamen madidis(湿った) subjeci sulfura(硫黄) venis,
clauderet(claudo閉じる) ut Tatio fervidus(熱い) umor(液体) iter.
しかしその前に、私は硫黄を水を含んだ鉱脈に投げ込み、沸騰した水がタティウスの行く手をさえぎるようにした。
cuius ut utilitas pulsis percepta Sabinis,
quae fuerat, tuto reddita(戻す) forma loco est;
サビニー人が追い払われて、私の策略の効果が認められると、その場所は安全になり、元の姿に戻った。
ara(祭壇) mihi posita est parvo conjuncta(隣接した) sacello(祠): 275
haec adolet flammis cum strue(供物の菓子) farra suis.'
小さな祠の隣に私のために祭壇が設けられ、その炎でケーキの山と一緒に引き割り小麦が焼かれている」。
'at cur pace lates(隠れる), motisque recluderis(開かれる) armis?'
nec mora, quaesiti(質問) reddita causa mihi est:
「しかし、なぜ汝は平時に隠れていて、武器が動員されると開かれるのか？」。すぐに私が尋ねたことの理由が明らかになった。
'ut populo reditus(帰路) pateant ad bella profecto,
tota patet dempta(外して) janua nostra sera. 280
「国民が戦争に出かけたとき、戻る道が開かれているために、私の扉は閂をはずして全開している。
pace fores obdo(閉める), ne qua discedere possit;
Caesareoque diu numine clausus ero.'
平時には扉を閉め切るので、平和が去ることはない。カエサルの神通力で、私は長く閉じられるだろう」。
dixit, et attollens(上げる) oculos diversa videntes
aspexit toto quicquid in orbe fuit:
彼は語り、異なる方角が見える目を上げて、全世界のすべてを見渡した。
pax erat, et vestri, Germanice, causa triumphi, 285
tradiderat(差し出す) famulas(女奴隷) jam tibi Rhenus(ライン) aquas.
そこには平和があり、ゲルマニクスよ、あなたの凱旋式の理由となったライン川はすでにその流れを我らのしもべとして差し出していた。
Jane, fac aeternos pacem pacisque ministros,
neve suum praesta(命 保証する) deserat(捨てる) auctor opus(仕事).
ヤヌスよ、平和を、そして平和をもたらす者たちを永遠のものとしたまえ。そして、平和をもたらす者がその任務を放棄することのなからんことを。
Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis,
sacravere patres hac duo templa die. 290
しかし、これは私が暦から発見できたことだが、この日、父祖たちは二つの神殿を奉納した。
accepit Phoebo nymphaque Coronide natum
insula, dividua quam premit amnis aqua.
ティベリス川が枝分かれして出来た島には、ポイボスとニンフ・コロニスの息子(医学の神アスクレピオス)が祭られた。
Juppiter in parte est: cepit locus unus utrumque
junctaque sunt magno templa nepotis(属) avo.
ユピテルもそこに加わり、ひとつの場所が両者を受け入れ、孫の神殿はその強大な祖父の神殿とつながった。
(2. B F) 3. C C (4. D C)
（一月二日第二曜日開廷日）、一月三日第三曜日民会日、（一月四日第四曜日民会日）
Quid vetat et stellas, ut quaeque oriturque caditque,
dicere? promissi pars sit et ista mei.
私は星のそれぞれがどのように昇り、どのように沈んでいくのか、星についても語らねばならないだろう。これも私の約束の一部としよう。
felices animae, quibus haec cognoscere primis
inque domos(女) superas scandere(登る) cura fuit!
幸福な人たちだ、最初に星々を発見して、その上の住み家に登ろうとした人たちは！
credibile est illos pariter vitiisque(悪徳) locisque
altius humanis exseruisse caput. 300
彼らは人間の悪徳よりも人間の住み家よりも、はるかな高みへ頭を高く掲げていたと信じることができる。
non Venus et vinum(酒) sublimia pectora fregit(壊す)
officiumque fori militiaeve labor;
愛欲も酒も、広場のつとめも戦争の労苦も、彼らの高尚な心を堕落させはしなかった。
nec levis ambitio perfusaque(染まった) gloria fuco(虚飾)
magnarumque fames sollicitavit opum.
些細な野心や、偽りの色に染まった栄光や、巨万の富への渇望にも彼らは誘惑されることがなかった。
admovere(近づける) oculis distantia sidera mentis 305
aetheraque(天) ingenio subposuere(suppono) suo.
彼らは心の目で遠くの星を身近なものとして、天を自分の知性に従わせた。
sic petitur caelum, non ut ferat Ossan Olympus
summaque Peliacus sidera(空) tangat apex(山頂).
こうして人々は空に手が届く。オリンポス山にオッサの山を乗せたり、ペリオン(どれもテッサリアの山)の山頂を空の高みに触れさせる必要はない。
nos quoque sub ducibus caelum metabimur(測る) illis,
ponemusque suos ad vaga(彷徨う) signa dies. 310
彼らの導きに従って、私も天空を測り、さまよう星座にそれぞれの日を割り当てよう。
Ergo ubi nox aderit venturis tertia Nonis(ノナエ),
sparsaque caelesti rore(露) madebit humus,
そして、ノナエの三日前の夜が来て、地面が濡れ、天から露がふりそそぐ時、
octipedis frustra quaerentur(未) bracchia Cancri:
praeceps occiduas ille subibit(未) aquas.
八本足の蟹座の腕を探すのは無意味となるだろう。蟹座は西の海の下に真っ逆さまに落ちて行くのだから。
5. E NON : F
一月五日第五曜日ノナエ開廷日
Institerint Nonae, missi tibi nubibus atris
signa dabunt imbres(雨) exoriente Lyra.
ノナエが来たなら、黒雲から送られる雨が合図となって琴座が昇るだろう。
(6. F F) (7. G C) (8. H C) 9. A AGON : (? NP)
（一月六日第六曜日開廷日）、（一月七日第七曜日民会日）、（一月八日第八曜日民会日）、一月九日第一曜日アゴンの日、（NPは不明）
Quattuor adde dies ductos ex ordine(順に) Nonis,
Janus Agonali luce(日) piandus(なだめる) erit.
ノナエのあと四日を加えたアゴナリアの朝には、ヤヌスをなだめる必要があるだろう。
nominis esse potest succinctus(裾をからげた) causa minister(召使),
hostia(いけにえ) caelitibus(神々) quo feriente(いけにえにする) cadit, 320
その名前は、天の神々を讃えるために、いけにえを殺そうとして裾をからげた神官の言葉から来たのかもしれない。
qui calido strictos(抜く) tincturus(濡らす) sanguine cultros(ナイフ)
semper agatne rogat nec nisi jussus agit.
彼は温かい血で汚そうとナイフを抜いた後、やるべきか(アゴネ)どうかいつも尋ね、言われない限りやらないからだ。
pars, quia non veniant pecudes, sed agantur, ab actu
nomen Agonalem credit habere diem.
pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum, 325
una sit ut proprio littera dempta loco.
an, quia praevisos in aqua timet hostia cultros,
a pecoris lux est ipsa notata metu?
fas etiam fieri solitis aetate priorum
nomina de ludis Graeca tulisse diem. 330
et pecus antiquus dicebat agonia sermo;
veraque judicio est ultima causa meo.
utque ea non certa est, ita rex placare sacrorum
numina lanigerae coniuge debet ovis.
victima quae dextra cecidit victrice vocatur; 335
hostibus a domitis hostia nomen habet.
ante, deos homini quod conciliare valeret,
far erat et puri lucida mica salis.
nondum pertulerat lacrimatas cortice murras
acta per aequoreas hospita navis aquas, 340
tura nec Euphrates nec miserat India costum,
nec fuerant rubri cognita fila croci.
ara dabat fumos herbis contenta Sabinis,
et non exiguo laurus adusta sono;
siquis erat factis prati de flore coronis 345
qui posset violas addere, dives erat.
hic, qui nunc aperit percussi viscera tauri,
in sacris nullum culter habebat opus.
prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae,
ulta suas merita caede nocentis opes: 350
nam sata vere novo teneris lactentia sucis
eruta saetigerae comperit ore suis.
sus dederat poenas: exemplo territus huius
palmite debueras abstinuisse, caper.
quem spectans aliquis dentes in vite prementem, 355
talia non tacito dicta dolore dedit:
'rode, caper, vitem: tamen hinc, cum stabis ad aram,
in tua quod spargi cornua possit erit.'
verba fides sequitur: noxae tibi deditus hostis
spargitur adfuso cornua, Bacche, mero. 360
culpa sui nocuit, nocuit quoque culpa capellae:
quid bos, quid placidae commeruistis oves?
flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe necatas
viderat inceptos destituisse favos;
caerula quem genetrix aegre solata dolentem 365
addidit haec dictis ultima verba suis:
'siste, puer, lacrimas: Proteus tua damna levabit
quoque modo repares quae periere dabit.
decipiat ne te versis tamen ille figuris,
impediant geminas vincula firma manus.' 370
pervenit ad vatem juvenis, resolutaque somno
alligat aequorei bracchia capta senis.
ille sua faciem transformis adulterat arte;
mox domitus vinclis in sua membra redit,
oraque caerulea tollens rorantia barba 375
'qua' dixit 'repares arte requiris apes?
obrue mactati corpus tellure juvenci:
quod petis a nobis, obrutus ille dabit.'
iussa facit pastor; fervent examina putri
de bove: mille animas una necata dedit. 380
poscit ovem fatum: verbenas improba carpsit,
quas pia dis ruris ferre solebat anus.
quid tuti superest, animam cum ponat in aris
lanigerumque pecus ruricolaeque boves?
placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum, 385
ne detur celeri victima tarda deo.
quod semel est geminae pro virgine caesa Dianae,
nunc quoque pro nulla virgine cerva cadit.
exta canum vidi Triviae libare Sapaeos
et quicumque tuas accolit, Haeme, nives. 390
caeditur et rigido custodi ruris asellus;
causa pudenda quidem, sed tamen apta deo.
festa corymbiferi celebrabas, Graecia, Bacchi,
tertia quae solito tempore bruma refert.
di quoque cultores in idem venere Lyaei 395
et quicumque iocis non alienus erat,
Panes et in Venerem Satyrorum prona juventus
quaeque colunt amnes solaque rura deae.
venerat et senior pando Silenus asello,
quique ruber pavidas inguine terret aves. 400
dulcia qui dignum nemus in convivia nacti
gramine vestitis accubuere toris:
vina dabat Liber, tulerat sibi quisque coronam,
miscendas parce rivus agebat aquas.
Naides effusis aliae sine pectinis usu, 405
pars aderant positis arte manuque comis;
illa super suras tunicam collecta ministrat,
altera dissuto pectus aperta sinu;
exserit haec umerum, vestes trahit illa per herbas,
impediunt teneros vincula nulla pedes. 410
hinc aliae Satyris incendia mitia praebent,
pars tibi, qui pinu tempora nexa geris:
te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt:
nequitia est quae te non sinit esse senem.
at ruber, hortorum decus et tutela, Priapus 415
omnibus ex illis Lotide captus erat:
hanc cupit, hanc optat, sola suspirat in illa,
signaque dat nutu sollicitatque notis.
fastus inest pulchris sequiturque superbia formam:
inrisum voltu despicit illa suo. 420
nox erat, et vino somnum faciente jacebant
corpora diversis victa sopore locis;
Lotis in herbosa sub acernis ultima ramis,
sicut erat lusu fessa, quievit humo.
surgit amans animamque tenens vestigia furtim 425
suspenso digitis fert taciturna gradu.
ut tetigit niveae secreta cubilia nymphae,
ipsa sui flatus ne sonet aura cavet;
et jam finitima corpus librabat in herba:
illa tamen multi plena soporis erat. 430
gaudet et a pedibus tracto velamine vota
ad sua felici coeperat ire via.
ecce rudens rauco Sileni vector asellus
intempestivos edidit ore sonos.
territa consurgit nymphe, manibusque Priapum 435
reicit, et fugiens concitat omne nemus.
at deus, obscena nimium quoque parte paratus,
omnibus ad lunae lumina risus erat.
morte dedit poenas auctor clamoris; et haec est
Hellespontiaco victima grata deo. 440
intactae fueratis aves, solacia ruris,
adsuetum silvis innocuumque genus,
quae facitis nidos et plumis ova fovetis,
et facili dulces editis ore modos;
sed nihil ista juvant, quia linguae crimen habetis, 445
dique putant mentes vos aperire suas.
(nec tamen hoc falsum: nam, dis ut proxima quaeque,
nunc pinna veras, nunc datis ore notas.)
tuta diu volucrum proles tum denique caesa est,
juveruntque deos indicis exta sui. 450
ergo saepe suo coniunx abducta marito
uritur Idaliis alba columba focis.
nec defensa juvant Capitolia, quo minus anser
det jecur in lances, Inachioti, tuas.
nocte deae Nocti cristatus caeditur ales, 455
quod tepidum vigili provocet ore diem.
Interea Delphin clarum super aequora sidus
tollitur et patriis exserit ora vadis.
10. B EN
Postera lux hiemem medio discrimine signat,
aequaque praeteritae quae superabit erit.
11. C CAR : NP (12. D C)
Proxima prospiciet Tithono nupta relicto
Arcadiae sacrum pontificale deae.
te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit,
hic ubi Virginea Campus obitur aqua.
unde petam causas horum moremque sacrorum? 465
deriget in medio quis mea vela freto?
ipsa mone, quae nomen habes a carmine ductum,
propositoque fave, ne tuus erret honor.
orta prior luna, de se si creditur ipsi,
a magno tellus Arcade nomen habet. 470
hinc fuit Euander, qui, quamquam clarus utroque,
nobilior sacrae sanguine matris erat;
quae, simul aetherios animo conceperat ignes,
ore dabat vero carmina plena dei.
dixerat haec nato motus instare sibique, 475
multaque praeterea tempore nacta fidem.
nam juvenis nimium vera cum matre fugatus
deserit Arcadiam Parrhasiumque larem.
cui genetrix flenti 'fortuna viriliter' inquit
'(siste, precor, lacrimas) ista ferenda tibi est. 480
sic erat in fatis, nec te tua culpa fugavit,
sed deus: offenso pulsus es urbe deo.
non meriti poenam pateris, sed numinis iram:
est aliquid magnis crimen abesse malis.
conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra 485
pectora pro facto spemque metumque suo.
nec tamen ut primus maere mala talia passus:
obruit ingentes ista procella viros.
passus idem est Tyriis qui quondam pulsus ab oris
Cadmus in Aonia constitit exul humo; 490
passus idem Tydeus et idem Pagasaeus Jason,
et quos praeterea longa referre mora est.
omne solum forti patria est, ut piscibus aequor,
ut volucri vacuo quicquid in orbe patet.
nec fera tempestas toto tamen horret in anno: 495
et tibi, crede mihi, tempora veris erunt.'
vocibus Euander firmata mente parentis
nave secat fluctus Hesperiamque tenet.
jamque ratem doctae monitu Carmentis in amnem
egerat et Tuscis obvius ibat aquis: 500
fluminis illa latus, cui sunt vada juncta Tarenti,
aspicit et sparsas per loca sola casas;
utque erat, immissis puppem stetit ante capillis,
continuitque manum torva regentis iter,
et procul in dextram tendens sua bracchia ripam 505
pinea non sano ter pede texta ferit,
neve daret saltum properans insistere terrae
vix est Euandri vixque retenta manu;
'di' que 'petitorum' dixit 'salvete locorum,
tuque, novos caelo terra datura deos, 510
fluminaque et fontes, quibus utitur hospita tellus,
et nemorum silvae Naiadumque chori,
este bonis avibus visi natoque mihique,
ripaque felici tacta sit ista pede.
fallor, an hi fient ingentia moenia colles, 515
juraque ab hac terra cetera terra petet?
montibus his olim totus promittitur orbis.
quis tantum fati credat habere locum?
et jam Dardaniae tangent haec litora pinus:
hic quoque causa novi femina Martis erit. 520
care nepos Palla, funesta quid induis arma?
indue: non humili vindice caesus eris.
victa tamen vinces eversaque, Troia, resurges:
obruit hostiles ista ruina domos.
urite victrices Neptunia Pergama flammae: 525
num minus hic toto est altior orbe cinis?
jam pius Aeneas sacra et, sacra altera, patrem
adferet: Iliacos accipe, Vesta, deos.
tempus erit cum vos orbemque tuebitur idem,
et fient ipso sacra colente deo, 530
et penes Augustos patriae tutela manebit:
hanc fas imperii frena tenere domum.
inde nepos natusque dei, licet ipse recuset,
pondera caelesti mente paterna feret,
utque ego perpetuis olim sacrabor in aris, 535
sic Augusta novum Julia numen erit.'
talibus ut dictis nostros descendit in annos,
substitit in medio praescia lingua sono.
puppibus egressus Latia stetit exul in herba:
felix, exilium cui locus ille fuit! 540
nec mora longa fuit: stabant nova tecta, nec alter
montibus Ausoniis Arcade maior erat.
ecce boves illuc Erytheidas adplicat heros
emensus longi claviger orbis iter,
dumque huic hospitium domus est Tegeaea, vagantur 545
incustoditae lata per arva boves.
mane erat: excussus somno Tirynthius actor
de numero tauros sentit abesse duos.
nulla videt quaerens taciti vestigia furti:
traxerat aversos Cacus in antra ferox, 550
Cacus, Aventinae timor atque infamia silvae,
non leve finitimis hospitibusque malum.
dira viro facies, vires pro corpore, corpus
grande (pater monstri Mulciber huius erat),
proque domo longis spelunca recessibus ingens, 555
abdita, vix ipsis invenienda feris;
ora super postes adfixaque bracchia pendent,
squalidaque humanis ossibus albet humus.
servata male parte boum Jove natus abibat:
mugitum rauco furta dedere sono. 560
'accipio revocamen' ait, vocemque secutus
impia per silvas ultor ad antra venit.
ille aditum fracti praestruxerat obice montis;
vix juga movissent quinque bis illud opus.
nititur hic umeris (caelum quoque sederat illis), 565
et vastum motu conlabefactat onus.
quod simul eversum est, fragor aethera terruit ipsum,
ictaque subsedit pondere molis humus.
prima movet Cacus conlata proelia dextra
remque ferox saxis stipitibusque gerit. 570
quis ubi nil agitur, patrias male fortis ad artes
confugit, et flammas ore sonante vomit;
quas quotiens proflat, spirare Typhoea credas
et rapidum Aetnaeo fulgur ab igne jaci.
occupat Alcides, adductaque clava trinodis 575
ter quater adverso sedit in ore viri.
ille cadit mixtosque vomit cum sanguine fumos
et lato moriens pectore plangit humum.
immolat ex illis taurum tibi, Juppiter, unum
victor et Euandrum ruricolasque vocat, 580
constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram,
hic ubi pars Urbis de bove nomen habet.
nec tacet Euandri mater prope tempus adesse
Hercule quo tellus sit satis usa suo.
at felix vates, ut dis gratissima vixit, 585 possidet hunc Jani sic dea mense diem.
13. E EID : NP (14. F EN)
Idibus in magni castus Jovis aede sacerdos
semimaris flammis viscera libat ovis;
redditaque est omnis populo provincia nostro
et tuus Augusto nomine dictus avus. 590
perlege dispositas generosa per atria ceras:
contigerunt nulli nomina tanta viro.
Africa victorem de se vocat, alter Isauras
aut Cretum domitas testificatur opes;
hunc Numidae faciunt, illum Messana superbum; 595
ille Numantina traxit ab urbe notam:
et mortem et nomen Druso Germania fecit;
me miserum, virtus quam brevis illa fuit!
si petat a victis, tot sumet nomina Caesar
quot numero gentes maximus orbis habet. 600
ex uno quidam celebres aut torquis adempti
aut corvi titulos auxiliaris habent.
Magne, tuum nomen rerum est mensura tuarum:
sed qui te vicit nomine maior erat.
nec gradus est supra Fabios cognominis ullus: 605
illa domus meritis Maxima dicta suis.
sed tamen humanis celebrantur honoribus omnes,
hic socium summo cum Jove nomen habet.
sancta vocant augusta patres, augusta vocantur
templa sacerdotum rite dicata manu: 610
huius et augurium dependet origine verbi
et quodcumque sua Juppiter auget ope.
augeat imperium nostri ducis, augeat annos,
protegat et vestras querna corona fores:
auspicibusque deis tanti cognominis heres 615
omine suscipiat, quo pater, orbis onus.
15. G CAR : NP
Respiciet Titan actas ubi tertius Idus,
fient Parrhasiae sacra relata deae.
nam prius Ausonias matres carpenta vehebant
(haec quoque ab Euandri dicta parente reor); 620
mox honor eripitur, matronaque destinat omnis
ingratos nulla prole novare viros,
neve daret partus, ictu temeraria caeco
visceribus crescens excutiebat onus.
corripuisse patres ausas immitia nuptas, 625
jus tamen exemptum restituisse ferunt,
binaque nunc pariter Tegeaeae sacra parenti
pro pueris fieri virginibusque jubent.
scortea non illi fas est inferre sacello,
ne violent puros exanimata focos. 630
siquis amas veteres ritus, adsiste precanti;
nomina percipies non tibi nota prius.
Porrima placatur Postvertaque, sive sorores,
sive fugae comites, Maenali diva, tuae;
altera quod porro fuerat cecinisse putatur, 635
altera venturum postmodo quicquid erat.
16. H C (NP inde ab anno 10 p. C.)
Candida, te niveo posuit lux proxima templo,
qua fert sublimes alta Moneta gradus,
nunc bene prospiciens Latiam Concordia turbam,
~nunc~ te sacratae constituere manus. 640
Furius antiquam, populi superator Etrusci,
voverat et voti solverat ille fidem.
causa, quod a patribus sumptis secesserat armis
volgus, et ipsa suas Roma timebat opes.
causa recens melior: passos Germania crines 645
porrigit auspiciis, dux venerande, tuis.
inde triumphatae libasti munera gentis
templaque fecisti, quam colis ipse, deae.
hanc tua constituit genetrix et rebus et ara,
sola toro magni digna reperta Jovis. 650
17. A C
(18. B C) (19. C C) (20. D C) (21. E C) (22. F C) 23. G C
Haec ubi transierint, Capricorno, Phoebe, relicto
per juvenis curres signa regentis aquam.
septimus hinc Oriens cum se demiserit undis,
fulgebit toto jam Lyra nulla polo.
24. H C (25. A C) (26. B C)
Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis
qui micat in medio pectore, mersus erit.
Ter quater evolvi signantes tempora fastos,
nec Sementiva est ulla reperta dies;
cum mihi (sensit enim) 'lux haec indicitur' inquit
Musa, 'quid a fastis non stata sacra petis? 660
utque dies incerta sacri, sic tempora certa,
seminibus jactis est ubi fetus ager.'
state coronati plenum ad praesepe, juvenci:
cum tepido vestrum vere redibit opus.
rusticus emeritum palo suspendat aratrum: 665
omne reformidat frigore volnus humus.
vilice, da requiem terrae semente peracta;
da requiem, terram qui coluere, viris.
pagus agat festum: pagum lustrate, coloni,
et date paganis annua liba focis. 670
placentur frugum matres, Tellusque Ceresque,
farre suo gravidae visceribusque suis:
officium commune Ceres et Terra tuentur;
haec praebet causam frugibus, illa locum.
consortes operis, per quas correcta vetustas 675
quernaque glans victa est utiliore cibo,
frugibus immensis avidos satiate colonos,
ut capiant cultus praemia digna sui.
vos date perpetuos teneris sementibus auctus,
nec nova per gelidas herba sit usta nives. 680
cum serimus, caelum ventis aperite serenis;
cum latet, aetheria spargite semen aqua.
neve graves cultis Cerialia rura cavete
agmine laesuro depopulentur aves.
vos quoque, formicae, subjectis parcite granis: 685
post messem praedae copia maior erit.
interea crescat scabrae robiginis expers
nec vitio caeli palleat ulla seges,
et neque deficiat macie nec pinguior aequo
divitiis pereat luxuriosa suis; 690
et careant loliis oculos vitiantibus agri,
nec sterilis culto surgat avena solo;
triticeos fetus passuraque farra bis ignem
hordeaque ingenti fenore reddat ager.
haec ego pro vobis, haec vos optate coloni, 695
efficiatque ratas utraque diva preces.
bella diu tenuere viros: erat aptior ensis
vomere, cedebat taurus arator equo;
sarcula cessabant, versique in pila ligones,
factaque de rastri pondere cassis erat. 700
gratia dis domuique tuae: religata catenis
jampridem vestro sub pede Bella jacent.
sub juga bos veniat, sub terras semen aratas:
Pax Cererem nutrit, Pacis alumna Ceres.
27. C C (28. D C) (29. E F [? NP])
At quae venturas praecedit sexta Kalendas,
hac sunt Ledaeis templa dicata deis:
fratribus illa deis fratres de gente deorum
circa Juturnae composuere lacus.
30. F NP (31. GC)
Ipsum nos carmen deduxit Pacis ad aram:
haec erit a mensis fine secunda dies.
frondibus Actiacis comptos redimita capillos,
Pax, ades et toto mitis in orbe mane.
dum desint hostes, desit quoque causa triumphi:
tu ducibus bello gloria maior eris.
sola gerat miles, quibus arma coerceat, arma, 715
canteturque fera nil nisi pompa tuba.
horreat Aeneadas et primus et ultimus orbis:
siqua parum Romam terra timebat, amet.
tura, sacerdotes, Pacalibus addite flammis,
albaque perfusa victima fronte cadat; 720
utque domus, quae praestat eam, cum pace perennet
ad pia propensos vota rogate deos.
Sed jam prima mei pars est exacta laboris,
cumque suo finem mense libellus habet.
P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER SECVNDVS
Janus habet finem. cum carmine crescit et annus:
alter ut hic mensis, sic liber alter eat.
nunc primum velis, elegi, maioribus itis:
exiguum, memini, nuper eratis opus.
ipse ego vos habui faciles in amore ministros, 5
cum lusit numeris prima juventa suis.
idem sacra cano signataque tempora fastis:
ecquis ad haec illinc crederet esse viam?
haec mea militia est; ferimus quae possumus arma,
dextraque non omni munere nostra vacat. 10
si mihi non valido torquentur pila lacerto
nec bellatoris terga premuntur equi,
nec galea tegimur, nec acuto cingimur ense
(his habilis telis quilibet esse potest),
at tua prosequimur studioso pectore, Caesar, 15
nomina, per titulos ingredimurque tuos.
ergo ades et placido paulum mea munera voltu
respice, pacando siquid ab hoste vacat.
Februa Romani dixere piamina patres:
nunc quoque dant verbo plurima signa fidem. 20
pontifices ab rege petunt et flamine lanas,
quis veterum lingua februa nomen erat;
quaeque capit lictor domibus purgamina certis,
torrida cum mica farra, vocantur idem;
nomen idem ramo, qui caesus ab arbore pura 25
casta sacerdotum tempora fronde tegit.
ipse ego flaminicam poscentem februa vidi;
februa poscenti pinea virga data est.
denique quodcumque est quo corpora nostra piantur,
hoc apud intonsos nomen habebat avos. 30
mensis ab his dictus, secta quia pelle Luperci
omne solum lustrant, idque piamen habent;
aut quia placatis sunt tempora pura sepulcris,
tum cum ferales praeteriere dies.
omne nefas omnemque mali purgamina causam 35
credebant nostri tollere posse senes.
Graecia principium moris dedit: illa nocentes
impia lustratos ponere facta putat.
Actoriden Peleus, ipsum quoque Pelea Phoci
caede per Haemonias solvit Acastus aquas; 40
vectam frenatis per inane draconibus Aegeus
credulus immerita Phasida fovit ope;
Amphiareiades Naupactoo Acheloo
'solve nefas' dixit, solvit et ille nefas.
ah nimium faciles, qui tristia crimina caedis 45
fluminea tolli posse putatis aqua!
Sed tamen, antiqui ne nescius ordinis erres,
primus, ut est, Jani mensis et ante fuit;
qui sequitur Janum, veteris fuit ultimus anni:
tu quoque sacrorum, Termine, finis eras. 50
primus enim Jani mensis, quia janua prima est:
qui sacer est imis manibus, imus erat.
postmodo creduntur spatio distantia longo
tempora bis quini continuasse viri.
1. H : K : FEB : N 54a
Principio mensis Phrygiae contermina Matri
Sospita delubris dicitur aucta novis.
nunc ubi sunt, illis quae sunt sacrata Kalendis
templa deae? longa procubuere die.
cetera ne simili caderent labefacta ruina
cavit sacrati provida cura ducis, 60
sub quo delubris sentitur nulla senectus;
nec satis est homines, obligat ille deos.
templorum positor, templorum sancte repostor,
sit superis opto mutua cura tui.
dent tibi caelestes, quos tu caelestibus, annos, 65
proque tua maneant in statione domo.
tum quoque vicini lucus celebratur Alerni,
qua petit aequoreas advena Thybris aquas.
ad penetrale Numae Capitolinumque Tonantem
inque Jovis summa caeditur arce bidens. 70
saepe graves pluvias adopertus nubibus aether
concitat, aut posita sub nive terra latet.
2. A N 72a
Proximus Hesperias Titan abiturus in undas
gemmea purpureis cum juga demet equis,
illa nocte aliquis, tollens ad sidera voltum, 75
dicet 'ubi est hodie quae Lyra fulsit heri?'
dumque Lyram quaeret, medii quoque terga Leonis
in liquidas subito mersa notabit aquas.
3. B N 78a
Quem modo caelatum stellis Delphina videbas,
is fugiet visus nocte sequente tuos,
seu fuit occultis felix in amoribus index,
Lesbida cum domino seu tulit ille lyram.
quod mare non novit, quae nescit Ariona tellus?
carmine currentes ille tenebat aquas.
saepe sequens agnam lupus est a voce retentus, 85
saepe avidum fugiens restitit agna lupum;
saepe canes leporesque umbra jacuere sub una,
et stetit in saxo proxima cerva leae,
et sine lite loquax cum Palladis alite cornix
sedit, et accipitri juncta columba fuit. 90
Cynthia saepe tuis fertur, vocalis Arion,
tamquam fraternis obstipuisse modis.
nomen Arionium Siculas impleverat urbes
captaque erat lyricis Ausonis ora sonis;
inde domum repetens puppem conscendit Arion, 95
atque ita quaesitas arte ferebat opes.
forsitan, infelix, ventos undasque timebas:
at tibi nave tua tutius aequor erat.
namque gubernator destricto constitit ense
ceteraque armata conscia turba manu. 100
quid tibi cum gladio? dubiam rege, navita, puppem:
non haec sunt digitis arma tenenda tuis.
ille, metu pavidus, 'mortem non deprecor' inquit,
'sed liceat sumpta pauca referre lyra.'
dant veniam ridentque moram: capit ille coronam, 105
quae possit crines, Phoebe, decere tuos;
induerat Tyrio bis tinctam murice pallam:
reddidit icta suos pollice chorda sonos,
flebilibus numeris veluti canentia dura
trajectus penna tempora cantat olor. 110
protinus in medias ornatus desilit undas;
spargitur impulsa caerula puppis aqua.
inde (fide maius) tergo delphina recurvo
se memorant oneri subposuisse novo.
ille, sedens citharamque tenens, pretiumque vehendi 115
cantat et aequoreas carmine mulcet aquas.
di pia facta vident: astris delphina recepit
Juppiter et stellas jussit habere novem.
(4. C N) 5. D NON : NP 118a
Nunc mihi mille sonos quoque est memoratus Achilles
vellem, Maeonide, pectus inesse tuum,
dum canimus sacras alterno carmine Nonas.
maximus hic fastis accumulatur honor.
deficit ingenium, maioraque viribus urgent:
haec mihi praecipuo est ore canenda dies.
quid volui demens elegis imponere tantum 125
ponderis? heroi res erat ista pedis.
sancte pater patriae, tibi plebs, tibi curia nomen
hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen, eques.
res tamen ante dedit: sero quoque vera tulisti
nomina, jam pridem tu pater orbis eras. 130
hoc tu per terras, quod in aethere Juppiter alto,
nomen habes: hominum tu pater, ille deum.
Romule, concedes: facit hic tua magna tuendo
moenia, tu dederas transilienda Remo.
te Tatius parvique Cures Caeninaque sensit, 135
hoc duce Romanum est solis utrumque latus;
tu breve nescioquid victae telluris habebas,
quodcumque est alto sub Jove, Caesar habet.
tu rapis, hic castas duce se jubet esse maritas;
tu recipis luco, reppulit ille nefas; 140
vis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges;
tu domini nomen, principis ille tenet;
te Remus incusat, veniam dedit hostibus ille;
caelestem fecit te pater, ille patrem.
Jam puer Idaeus media tenus eminet alvo, 145
et liquidas mixto nectare fundit aquas.
en etiam, siquis Borean horrere solebat,
gaudeat: a Zephyris mollior aura venit.
(6. E N) (7. F N) (8. G N) (9. H N vel NP) 10. A N 148a
Quintus ab aequoreis nitidum jubar extulit undis
Lucifer, et primi tempora veris erunt.
ne fallare tamen, restant tibi frigora, restant,
magnaque discedens signa reliquit hiems.
(11. B N) 12. C N 152a
Tertia nox veniat, Custodem protinus Ursae
aspicies geminos exseruisse pedes.
inter hamadryadas jaculatricemque Dianam 155
Callisto sacri pars fuit una chori.
illa, deae tangens arcus, 'quos tangimus arcus,
este meae testes virginitatis' ait.
Cynthia laudavit, 'promissa' que 'foedera serva,
et comitum princeps tu mihi' dixit 'eris.' 160
foedera servasset, si non formosa fuisset:
cavit mortales, de Jove crimen habet.
mille feras Phoebe silvis venata redibat
aut plus aut medium sole tenente diem;
ut tetigit lucum (densa niger ilice lucus, 165
in medio gelidae fons erat altus aquae),
'hic' ait 'in silva, virgo Tegeaea, lavemur';
erubuit falso virginis illa sono.
dixerat et nymphis. nymphae velamina ponunt;
hanc pudet, et tardae dat mala signa morae. 170
exuerat tunicas; uteri manifesta tumore
proditur indicio ponderis ipsa suo.
cui dea 'virgineos, perjura Lycaoni, coetus
desere, nec castas pollue' dixit 'aquas.'
luna novum decies implerat cornibus orbem: 175
quae fuerat virgo credita, mater erat.
laesa furit Juno, formam mutatque puellae:
quid facis? invito est pectore passa Jovem.
utque ferae vidit turpes in paelice voltus,
'huius in amplexus, Juppiter,' inquit 'eas.' 180
ursa per incultos errabat squalida montes
quae fuerat summo nuper amata Jovi.
jam tria lustra puer furto conceptus agebat,
cum mater nato est obvia facta suo.
illa quidem, tamquam cognosceret, adstitit amens, 185
et gemuit: gemitus verba parentis erant.
hanc puer ignarus jaculo fixisset acuto
ni foret in superas raptus uterque domos.
signa propinqua micant: prior est, quam dicimus Arcton,
Arctophylax formam terga sequentis habet. 190
saevit adhuc canamque rogat Saturnia Tethyn
Maenaliam tactis ne lavet Arcton aquis.
13. D EID : NP 192a
Idibus agrestis fumant altaria Fauni
hic ubi discretas insula rumpit aquas.
haec fuit illa dies in qua Veientibus armis 195
ter centum Fabii ter cecidere duo.
una domus vires et onus susceperat urbis:
sumunt gentiles arma professa manus.
egreditur castris miles generosus ab isdem,
e quis dux fieri quilibet aptus erat. 200
Carmentis portae dextro est via proxima jano:
ire per hanc noli, quisquis es; omen habet.
illa fama refert Fabios exisse trecentos:
porta vacat culpa, sed tamen omen habet.
ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem 205
(turbidus hibernis ille fluebat aquis),
castra loco ponunt: destrictis ensibus ipsi
Tyrrhenum valido Marte per agmen eunt;
non aliter quam cum Libyca de gente leones
invadunt sparsos lata per arva greges. 210
diffugiunt hostes inhonestaque volnera tergo
accipiunt: Tusco sanguine terra rubet.
sic iterum, sic saepe cadunt; ubi vincere aperte
non datur, insidias armaque tecta parant.
campus erat, campi claudebant ultima colles 215
silvaque montanas occulere apta feras.
in medio paucos armentaque rara relinquunt,
cetera virgultis abdita turba latet.
ecce velut torrens undis pluvialibus auctus
aut nive, quae Zephyro victa tepente fluit, 220
per sata perque vias fertur nec, ut ante solebat,
riparum clausas margine finit aquas,
sic Fabii vallem latis discursibus implent,
quodque vident sternunt, nec metus alter inest.
quo ruitis, generosa domus? male creditis hosti: 225
simplex nobilitas, perfida tela cave.
fraude perit virtus: in apertos undique campos
prosiliunt hostes et latus omne tenent.
quid faciant pauci contra tot milia fortes?
quidve, quod in misero tempore restet, adest? 230
sicut aper longe silvis latratibus actus
fulmineo celeres dissipat ore canes,
mox tamen ipse perit, sic non moriuntur inulti,
volneraque alterna dantque feruntque manu.
una dies Fabios ad bellum miserat omnes, 235
ad bellum missos perdidit una dies.
ut tamen Herculeae superessent semina gentis,
credibile est ipsos consuluisse deos:
nam puer impubes et adhuc non utilis armis
unus de Fabia gente relictus erat; 240
scilicet ut posses olim tu, Maxime, nasci,
cui res cunctando restituenda foret.
14. E N 242a
Continuata loco tria sidera, Corvus et Anguis
et medius Crater inter utrumque, jacent.
Idibus illa latent, oriuntur nocte sequenti; 245
quae, tibi, cur tria sint tam sociata, canam.
forte Jovi Phoebus festum sollemne parabat
(non faciet longas fabula nostra moras):
'i, mea' dixit 'avis, ne quid pia sacra moretur,
et tenuem vivis fontibus adfer aquam.' 250
corvus inauratum pedibus cratera recurvis
tollit et aerium pervolat altus iter.
stabat adhuc duris ficus densissima pomis:
temptat eam rostro, non erat apta legi;
immemor imperii sedisse sub arbore fertur, 255
dum fierent tarda dulcia poma mora.
jamque satur nigris longum rapit unguibus hydrum,
ad dominumque redit, fictaque verba refert:
'hic mihi causa morae, vivarum obsessor aquarum:
hic tenuit fontes officiumque meum.' 260
'addis' ait 'culpae mendacia' Phoebus 'et audes
fatidicum verbis fallere velle deum?
at tibi, dum lactens haerebit in arbore ficus,
de nullo gelidae fonte bibentur aquae.'
dixit, et, antiqui monimenta perennia facti, 265
Anguis, avis, Crater sidera juncta micant.
15. F LVPER : NP 266a
Tertia post Idus nudos aurora Lupercos
aspicit, et Fauni sacra bicornis eunt.
dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo,
attigerint Latias unde petita domos. 270
Pana deum pecoris veteres coluisse feruntur
Arcades; Arcadiis plurimus ille jugis.
testis erit Pholoe, testes Stymphalides undae,
quique citis Ladon in mare currit aquis,
cinctaque pinetis nemoris juga Nonacrini, 275
altaque Tricrene Parrhasiaeque nives.
Pan erat armenti, Pan illic numen equarum,
munus ob incolumes ille ferebat oves.
transtulit Euander silvestria numina secum:
hic, ubi nunc urbs est, tum locus urbis erat. 280
inde deum colimus devectaque sacra Pelasgis:
flamen ad haec prisco more Dialis erat.
cur igitur currant, et cur (sic currere mos est)
nuda ferant posita corpora veste, rogas?
ipse deus velox discurrere gaudet in altis 285
montibus, et subitas concipit ipse fugas:
ipse deus nudus nudos jubet ire ministros;
nec satis ad cursus commoda vestis erit.
ante Jovem genitum terras habuisse feruntur
Arcades, et luna gens prior illa fuit. 290
vita feris similis, nullos agitata per usus:
artis adhuc expers et rude volgus erat.
pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas;
nectar erat palmis hausta duabus aqua.
nullus anhelabat sub adunco vomere taurus, 295
nulla sub imperio terra colentis erat:
nullus adhuc erat usus equi; se quisque ferebat:
ibat ovis lana corpus amicta sua.
sub Jove durabant et corpora nuda gerebant,
docta graves imbres et tolerare Notos. 300
nunc quoque detecti referunt monimenta vetusti
moris, et antiquas testificantur opes.
Sed cur praecipue fugiat velamina Faunus,
traditur antiqui fabula plena ioci.
forte comes dominae juvenis Tirynthius ibat: 305
vidit ab excelso Faunus utrumque jugo;
vidit et incaluit, 'montana' que 'numina', dixit
'nil mihi vobiscum est: hic meus ardor erit.'
ibat odoratis umeros perfusa capillis
Maeonis, aurato conspicienda sinu: 310
aurea pellebant tepidos umbracula soles,
quae tamen Herculeae sustinuere manus.
jam Bacchi nemus et Tmoli vineta tenebat,
Hesperos et fusco roscidus ibat equo.
antra subit tofis laqueata et pumice vivo; 315
garrulus in primo limine rivus erat.
dumque parant epulas potandaque vina ministri,
cultibus Alciden instruit illa suis:
dat tenues tunicas Gaetulo murice tinctas,
dat teretem zonam, qua modo cincta fuit. 320
ventre minor zona est; tunicarum vincla relaxat,
ut posset magnas exseruisse manus.
fregerat armillas non illa ad bracchia factas,
scindebant magni vincula parva pedes.
ipsa capit clavamque gravem spoliumque leonis 325
conditaque in pharetra tela minora sua.
sic epulis functi sic dant sua corpora somno,
et positis juxta secubuere toris:
causa, repertori vitis quia sacra parabant,
quae facerent pure, cum foret orta dies. 330
noctis erat medium. quid non amor improbus audet?
roscida per tenebras Faunus ad antra venit:
utque videt comites somno vinoque solutos,
spem capit in dominis esse soporis idem.
intrat et huc illuc temerarius errat adulter, 335
et praefert cautas subsequiturque manus.
venerat ad strati captata cubilia lecti,
et felix prima sorte futurus erat;
ut tetigit fulvi saetis hirsuta leonis
vellera, pertimuit sustinuitque manum, 340
attonitusque metu rediit, ut saepe viator
turbatum viso rettulit angue pedem.
inde tori qui junctus erat velamina tangit
mollia, mendaci decipiturque nota.
ascendit spondaque sibi propiore recumbit, 345
et tumidum cornu durius inguen erat.
interea tunicas ora subducit ab ima:
horrebant densis aspera crura pilis.
cetera temptantem subito Tirynthius heros
reppulit: e summo decidit ille toro. 350
fit sonus, inclamat comites et lumina poscit
Maeonis: inlatis ignibus acta patent.
ille gemit lecto graviter dejectus ab alto,
membraque de dura vix sua tollit humo.
ridet et Alcides et qui videre jacentem, 355
ridet amatorem Lyda puella suum.
veste deus lusus fallentes lumina vestes
non amat, et nudos ad sua sacra vocat.
Adde peregrinis causas, mea Musa, Latinas,
inque suo noster pulvere currat equus. 360
cornipedi Fauno caesa de more capella
venit ad exiguas turba vocata dapes.
dumque sacerdotes veribus transuta salignis
exta parant, medias sole tenente vias,
Romulus et frater pastoralisque juventus 365
solibus et campo corpora nuda dabant.
vectibus et jaculis et misso pondere saxi
bracchia per lusus experienda dabant:
pastor ab excelso 'per devia rura juvencos,
Romule, praedones, et Reme', dixit 'agunt.' 370
longum erat armari: diversis exit uterque
partibus, occursu praeda recepta Remi.
ut rediit, veribus stridentia detrahit exta
atque ait 'haec certe non nisi victor edet.'
dicta facit, Fabiique simul. venit inritus illuc 375
Romulus et mensas ossaque nuda videt.
risit, et indoluit Fabios potuisse Remumque
vincere, Quintilios non potuisse suos.
forma manet facti: posito velamine currunt,
et memorem famam quod bene cessit habet. 380
Forsitan et quaeras cur sit locus ille Lupercal,
quaeve diem tali nomine causa notet.
Silvia Vestalis caelestia semina partu
ediderat, patruo regna tenente suo;
is jubet auferri parvos et in amne necari: 385
quid facis? ex istis Romulus alter erit.
iussa recusantes peragunt lacrimosa ministri
(flent tamen) et geminos in loca sola ferunt.
Albula, quem Tiberim mersus Tiberinus in undis
reddidit, hibernis forte tumebat aquis: 390
hic, ubi nunc fora sunt, lintres errare videres,
quaque jacent valles, Maxime Circe, tuae.
huc ubi venerunt (neque enim procedere possunt
longius), ex illis unus et alter ait:
'at quam sunt similes! at quam formosus uterque! 395
plus tamen ex illis iste vigoris habet.
si genus arguitur voltu, nisi fallit imago,
nescioquem in vobis suspicor esse deum.
at siquis vestrae deus esset originis auctor,
in tam praecipiti tempore ferret opem: 400
ferret opem certe, si non ope, mater, egeret,
quae facta est uno mater et orba die.
nata simul, moritura simul, simul ite sub undas
corpora.' desierat, deposuitque sinu.
vagierunt ambo pariter: sensisse putares; 405
hi redeunt udis in sua tecta genis.
sustinet impositos summa cavus alveus unda:
heu quantum fati parva tabella tulit!
alveus in limo silvis adpulsus opacis
paulatim fluvio deficiente sedet. 410
arbor erat: remanent vestigia, quaeque vocatur
Rumina nunc ficus Romula ficus erat.
venit ad expositos, mirum, lupa feta gemellos:
quis credat pueris non nocuisse feram?
non nocuisse parum est, prodest quoque. quos lupa nutrit, 415
perdere cognatae sustinuere manus.
constitit et cauda teneris blanditur alumnis,
et fingit lingua corpora bina sua.
Marte satos scires: timor abfuit. ubera ducunt
nec sibi promissi lactis aluntur ope. 420
illa loco nomen fecit, locus ipse Lupercis;
magna dati nutrix praemia lactis habet.
Quid vetat Arcadio dictos a monte Lupercos?
Faunus in Arcadia templa Lycaeus habet.
Nupta, quid exspectas? non tu pollentibus herbis 425
nec prece nec magico carmine mater eris;
excipe fecundae patienter verbera dextrae,
jam socer optatum nomen habebit avi.
nam fuit illa dies, dura cum sorte maritae
reddebant uteri pignora rara sui. 430
'quid mihi' clamabat 'prodest rapuisse Sabinas'
Romulus (hoc illo sceptra tenente fuit),
'si mea non vires, sed bellum injuria fecit?
utilius fuerat non habuisse nurus.'
monte sub Esquilio multis incaeduus annis 435
Junonis magnae nomine lucus erat.
huc ubi venerunt, pariter nuptaeque virique
suppliciter posito procubuere genu:
cum subito motae tremuere cacumina silvae,
et dea per lucos mira locuta suos. 440
'Italidas matres' inquit 'sacer hircus inito.'
obstipuit dubio territa turba sono.
augur erat, nomen longis intercidit annis:
nuper ab Etrusca venerat exul humo;
ille caprum mactat: jussae sua terga puellae 445
pellibus exsectis percutienda dabant.
luna resumebat decimo nova cornua motu,
virque pater subito nuptaque mater erat.
gratia Lucinae: dedit haec tibi nomina lucus,
aut quia principium tu, dea, lucis habes. 450
parce, precor, gravidis, facilis Lucina, puellis,
maturumque utero molliter aufer onus.
Orta dies fuerit, tu desine credere ventis;
perdidit illius temporis aura fidem.
flamina non constant, et sex reserata diebus 455
carceris Aeolii janua lata patet.
jam levis obliqua subsedit Aquarius urna:
proximus aetherios excipe, Piscis, equos.
te memorant fratremque tuum (nam juncta micatis
signa) duos tergo sustinuisse deos. 460
terribilem quondam fugiens Typhona Dione,
tum, cum pro caelo Juppiter arma tulit,
venit ad Euphraten comitata Cupidine parvo,
inque Palaestinae margine sedit aquae.
populus et cannae riparum summa tenebant, 465
spemque dabant salices hos quoque posse tegi.
dum latet, insonuit vento nemus: illa timore
pallet, et hostiles credit adesse manus,
utque sinu tenuit natum, 'succurrite, nymphae,
et dis auxilium ferte duobus' ait. 470
nec mora, prosiluit. pisces subiere gemelli:
pro quo nunc, cernis, sidera nomen habent.
inde nefas ducunt genus hoc imponere mensis
nec violant timidi piscibus ora Syri.
(16. G EN) 17. H QVIR : NP 474a
Proxima lux vacua est; at tertia dicta Quirino,
qui tenet hoc nomen (Romulus ante fuit),
sive quod hasta 'curis' priscis est dicta Sabinis
(bellicus a telo venit in astra deus);
sive suum regi nomen posuere Quirites,
seu quia Romanis junxerat ille Cures. 480
nam pater armipotens postquam nova moenia vidit,
multaque Romulea bella peracta manu,
'Juppiter', inquit 'habet Romana potentia vires:
sanguinis officio non eget illa mei.
redde patri natum: quamvis intercidit alter, 485
pro se proque Remo qui mihi restat erit.
"unus erit quem tu tolles in caerula caeli"
tu mihi dixisti: sint rata dicta Jovis.'
Juppiter adnuerat: nutu tremefactus uterque
est polus, et caeli pondera novit Atlas. 490
est locus, antiqui Caprae dixere paludem:
forte tuis illic, Romule, jura dabas.
sol fugit, et removent subeuntia nubila caelum,
et gravis effusis decidit imber aquis.
hinc tonat, hinc missis abrumpitur ignibus aether: 495
fit fuga, rex patriis astra petebat equis.
luctus erat, falsaeque patres in crimine caedis,
haesissetque animis forsitan illa fides;
sed Proculus Longa veniebat Julius Alba,
lunaque fulgebat, nec facis usus erat, 500
cum subito motu saepes tremuere sinistrae:
rettulit ille gradus, horrueruntque comae.
pulcher et humano maior trabeaque decorus
Romulus in media visus adesse via
et dixisse simul 'prohibe lugere Quirites, 505
nec violent lacrimis numina nostra suis:
tura ferant placentque novum pia turba Quirinum,
et patrias artes militiamque colant.'
iussit et in tenues oculis evanuit auras;
convocat hic populos jussaque verba refert. 510
templa deo fiunt: collis quoque dictus ab illo est,
et referunt certi sacra paterna dies.
Lux quoque cur eadem Stultorum festa vocetur
accipe: parva quidem causa, sed apta, subest.
non habuit doctos tellus antiqua colonos: 515
lassabant agiles aspera bella viros.
plus erat in gladio quam curvo laudis aratro:
neglectus domino pauca ferebat ager.
farra tamen veteres jaciebant, farra metebant,
primitias Cereri farra resecta dabant: 520
usibus admoniti flammis torrenda dederunt,
multaque peccato damna tulere suo;
nam modo verrebant nigras pro farre favillas,
nunc ipsas ignes corripuere casas.
facta dea est Fornax: laeti Fornace coloni 525
orant ut fruges temperet illa suas.
curio legitimis nunc Fornacalia verbis
maximus indicit nec stata sacra facit:
inque foro, multa circum pendente tabella,
signatur certa curia quaeque nota, 530
stultaque pars populi quae sit sua curia nescit,
sed facit extrema sacra relata die.
(18. A C) (19. B C) (20. C C) 21. D FERAL : F vel FP 532a
Est honor et tumulis, animas placare paternas,
parvaque in exstructas munera ferre pyras.
parva petunt manes: pietas pro divite grata est 535
munere; non avidos Styx habet ima deos.
tegula porrectis satis est velata coronis
et sparsae fruges parcaque mica salis,
inque mero mollita Ceres violaeque solutae:
haec habeat media testa relicta via. 540
nec maiora veto, sed et his placabilis umbra est:
adde preces positis et sua verba focis.
hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor,
attulit in terras, juste Latine, tuas.
ille patris Genio sollemnia dona ferebat: 545
hinc populi ritus edidicere pios.
at quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis
bella, Parentales deseruere dies.
non impune fuit; nam dicitur omine ab isto
Roma suburbanis incaluisse rogis. 550
vix equidem credo: bustis exisse feruntur
et tacitae questi tempore noctis avi,
perque vias Urbis latosque ululasse per agros
deformes animas, volgus inane, ferunt.
post ea praeteriti tumulis redduntur honores, 555
prodigiisque venit funeribusque modus.
dum tamen haec fiunt, viduae cessate puellae:
exspectet puros pinea taeda dies,
nec tibi, quae cupidae matura videbere matri,
comat virgineas hasta recurva comas. 560
conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris
aufer: habent alias maesta sepulcra faces.
di quoque templorum foribus celentur opertis,
ture vacent arae stentque sine igne foci.
nunc animae tenues et corpora functa sepulcris 565
errant, nunc posito pascitur umbra cibo.
nec tamen haec ultra, quam tot de mense supersint
Luciferi, quot habent carmina nostra pedes.
hanc, quia justa ferunt, dixere Feralia lucem;
ultima placandis manibus illa dies. 570
Ecce anus in mediis residens annosa puellis
sacra facit Tacitae (vix tamen ipsa tacet),
et digitis tria tura tribus sub limine ponit,
qua brevis occultum mus sibi fecit iter:
tum cantata ligat cum fusco licia plumbo, 575
et septem nigras versat in ore fabas,
quodque pice adstrinxit, quod acu trajecit aena,
obsutum maenae torret in igne caput;
vina quoque instillat: vini quodcumque relictum est,
aut ipsa aut comites, plus tamen ipsa, bibit. 580
'hostiles linguas inimicaque vinximus ora'
dicit discedens ebriaque exit anus.
protinus a nobis quae sit dea Muta requires:
disce per antiquos quae mihi nota senes.
Juppiter, inmodico Juturnae victus amore, 585
multa tulit tanto non patienda deo:
illa modo in silvis inter coryleta latebat,
nunc in cognatas desiliebat aquas.
convocat hic nymphas, Latium quaecumque tenebant,
et jacit in medio talia verba choro: 590
'invidet ipsa sibi vitatque quod expedit illi
vestra soror, summo jungere membra deo.
consulite ambobus: nam quae mea magna voluptas,
utilitas vestrae magna sororis erit.
vos illi in prima fugienti obsistite ripa, 595
ne sua fluminea corpora mergat aqua.'
dixerat; adnuerant nymphae Tiberinides omnes
quaeque colunt thalamos, Ilia diva, tuos.
forte fuit Nais, Lara nomine; prima sed illi
dicta bis antiquum syllaba nomen erat, 600
ex vitio positum. saepe illi dixerat Almo
'nata, tene linguam': nec tamen illa tenet.
quae simul ac tetigit Juturnae stagna sororis,
'effuge' ait 'ripas', dicta refertque Jovis.
illa etiam Junonem adiit, miserataque nuptas 605
'Naida Juturnam vir tuus' inquit 'amat.'
Juppiter intumuit, quaque est non usa modeste
eripit huic linguam, Mercuriumque vocat:
'duc hanc ad manes: locus ille silentibus aptus.
nympha, sed infernae nympha paludis erit.' 610
iussa Jovis fiunt. accepit lucus euntes:
dicitur illa duci tum placuisse deo.
vim parat hic, voltu pro verbis illa precatur,
et frustra muto nititur ore loqui,
fitque gravis geminosque parit, qui compita servant 615
et vigilant nostra semper in urbe Lares.
22. E C 616a
Proxima cognati dixere Karistia kari,
et venit ad socios turba propinqua deos.
scilicet a tumulis et qui periere propinquis
protinus ad vivos ora referre juvat, 620
postque tot amissos quicquid de sanguine restat
aspicere et generis dinumerare gradus.
innocui veniant: procul hinc, procul impius esto
frater et in partus mater acerba suos,
cui pater est vivax, qui matris digerit annos, 625
quae premit invisam socrus iniqua nurum.
Tantalidae fratres absint et Jasonis uxor,
et quae ruricolis semina tosta dedit,
et soror et Procne Tereusque duabus iniquus
et quicumque suas per scelus auget opes. 630
dis generis date tura boni: Concordia fertur
illa praecipue mitis adesse die;
et libate dapes, ut, grati pignus honoris,
nutriat incinctos missa patella Lares.
jamque, ubi suadebit placidos nox umida somnos, 635
larga precaturi sumite vina manu,
et 'bene vos, bene te, patriae pater, optime Caesar'
dicite; suffuso sint bona verba mero.
23. F TER : NP 638a
Nox ubi transierit, solito celebretur honore
separat indicio qui deus arva suo.
Termine, sive lapis sive es defossus in agro
stipes, ab antiquis tu quoque numen habes.
te duo diversa domini de parte coronant,
binaque serta tibi binaque liba ferunt.
ara fit: huc ignem curto fert rustica testo 645
sumptum de tepidis ipsa colona focis.
ligna senex minuit concisaque construit arte,
et solida ramos figere pugnat humo;
tum sicco primas inritat cortice flammas;
stat puer et manibus lata canistra tenet. 650
inde ubi ter fruges medios immisit in ignes,
porrigit incisos filia parva favos.
vina tenent alii: libantur singula flammis;
spectant, et linguis candida turba favet.
spargitur et caeso communis Terminus agno, 655
nec queritur lactans cum sibi porca datur.
conveniunt celebrantque dapes vicinia simplex
et cantant laudes, Termine sancte, tuas:
'tu populos urbesque et regna ingentia finis:
omnis erit sine te litigiosus ager. 660
nulla tibi ambitio est, nullo corrumperis auro,
legitima servas credita rura fide.
si tu signasses olim Thyreatida terram,
corpora non leto missa trecenta forent,
nec foret Othryades congestis lectus in armis. 665
o quantum patriae sanguinis ille dedit!
quid, nova cum fierent Capitolia? nempe deorum
cuncta Jovi cessit turba locumque dedit;
Terminus, ut veteres memorant, inventus in aede
restitit et magno cum Jove templa tenet. 670
nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat,
exiguum templi tecta foramen habent.
Termine, post illud levitas tibi libera non est:
qua positus fueris in statione, mane;
nec tu vicino quicquam concede roganti, 675
ne videare hominem praeposuisse Jovi:
et seu vomeribus seu tu pulsabere rastris,
clamato "tuus est hic ager, ille tuus".'
est via quae populum Laurentes ducit in agros,
quondam Dardanio regna petita duci: 680
illa lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris
sacra videt fieri sextus ab Urbe lapis.
gentibus est aliis tellus data limite certo:
Romanae spatium est Urbis et orbis idem.
24. G REGIF : N 684a
Nunc mihi dicenda est regis fuga. traxit ab illa
sextus ab extremo nomina mense dies.
ultima Tarquinius Romanae gentis habebat
regna, vir iniustus, fortis ad arma tamen.
ceperat hic alias, alias everterat urbes,
et Gabios turpi fecerat arte suos. 690
namque trium minimus, proles manifesta Superbi,
in medios hostes nocte silente venit.
nudarant gladios: 'occidite' dixit 'inermem:
hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater,
qui mea crudeli laceravit verbere terga' 695
(dicere ut hoc posset, verbera passus erat).
luna fuit: spectant juvenem, gladiosque recondunt,
tergaque, deducta veste, notata vident:
flent quoque, et ut secum tueatur bella precantur.
callidus ignaris adnuit ille viris. 700
jamque potens misso genitorem appellat amico,
perdendi Gabios quod sibi monstret iter.
hortus odoratis suberat cultissimus herbis,
sectus humum rivo lene sonantis aquae:
illic Tarquinius mandata latentia nati 705
accipit, et virga lilia summa metit.
nuntius ut rediit decussaque lilia dixit,
filius 'agnosco jussa parentis' ait.
nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina,
traduntur ducibus moenia nuda suis. 710
ecce, nefas visu, mediis altaribus anguis
exit et exstinctis ignibus exta rapit.
consulitur Phoebus. sors est ita reddita: 'matri
qui dederit princeps oscula, victor erit.'
oscula quisque suae matri properata tulerunt, 715
non intellecto credula turba deo.
Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset
tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis.
ille jacens pronus matri dedit oscula Terrae,
creditus offenso procubuisse pede. 720
cingitur interea Romanis Ardea signis,
et patitur longas obsidione moras.
dum vacat et metuunt hostes committere pugnam,
luditur in castris, otia miles agit.
Tarquinius juvenis socios dapibusque meroque 725
accipit; ex illis rege creatus ait:
'dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello,
nec sinit ad patrios arma referre deos,
ecquid in officio torus est socialis? et ecquid
coniugibus nostris mutua cura sumus?' 730
quisque suam laudat: studiis certamina crescunt,
et fervet multo linguaque corque mero.
surgit cui dederat clarum Collatia nomen:
'non opus est verbis, credite rebus' ait.
'nox superest: tollamur equis Urbemque petamus'; 735
dicta placent, frenis impediuntur equi.
pertulerant dominos. regalia protinus illi
tecta petunt: custos in fore nullus erat.
ecce nurum regis fusis per colla coronis
inveniunt posito pervigilare mero. 740
inde cito passu petitur Lucretia, cuius
ante torum calathi lanaque mollis erat.
lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant;
inter quas tenui sic ait illa sono:
'mittenda est domino (nunc, nunc properate, puellae) 745
quamprimum nostra facta lacerna manu.
quid tamen auditis (nam plura audire potestis)?
quantum de bello dicitur esse super?
postmodo victa cades: melioribus, Ardea, restas,
improba, quae nostros cogis abesse viros. 750
sint tantum reduces. sed enim temerarius ille
est meus, et stricto qualibet ense ruit.
mens abit et morior, quotiens pugnantis imago
me subit, et gelidum pectora frigus habet.'
desinit in lacrimas inceptaque fila remisit, 755
in gremio voltum deposuitque suum.
hoc ipsum decuit: lacrimae decuere pudicam,
et facies animo dignaque parque fuit.
'pone metum, veni' coniunx ait; illa revixit,
deque viri collo dulce pependit onus. 760
interea juvenis furiales regius ignes
concipit, et caeco raptus amore furit.
forma placet niveusque color flavique capilli
quique aderat nulla factus ab arte decor:
verba placent et vox et quod corrumpere non est; 765
quoque minor spes est, hoc magis ille cupit.
jam dederat cantus lucis praenuntius ales,
cum referunt juvenes in sua castra pedem.
carpitur attonitos absentis imagine sensus
ille; recordanti plura magisque placent. 770
sic sedit, sic culta fuit, sic stamina nevit,
injectae collo sic jacuere comae,
hos habuit voltus, haec illi verba fuerunt,
hic color, haec facies, hic decor oris erat.
ut solet a magno fluctus languescere flatu, 775
sed tamen a vento, qui fuit, unda tumet,
sic, quamvis aberat placitae praesentia formae,
quem dederat praesens forma, manebat amor.
ardet, et iniusti stimulis agitatus amoris
comparat indigno vimque metumque toro. 780
'exitus in dubio est: audebimus ultima' dixit:
'viderit! audentes forsque deusque juvat.
cepimus audendo Gabios quoque.' talia fatus
ense latus cinxit tergaque pressit equi.
accipit aerata juvenem Collatia porta, 785
condere jam voltus sole parante suos.
hostis ut hospes init penetralia Collatini:
comiter excipitur; sanguine junctus erat.
quantum animis erroris inest! parat inscia rerum
infelix epulas hostibus illa suis. 790
functus erat dapibus: poscunt sua tempora somnum;
nox erat, et tota lumina nulla domo.
surgit et aurata vagina liberat ensem
et venit in thalamos, nupta pudica, tuos;
utque torum pressit, 'ferrum, Lucretia, mecum est' 795
natus ait regis, 'Tarquiniusque loquor.'
illa nihil, neque enim vocem viresque loquendi
aut aliquid toto pectore mentis habet;
sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis
parva sub infesto cum jacet agna lupo. 800
quid faciat? pugnet? vincetur femina pugnans.
clamet? at in dextra, qui vetet, ensis erat.
effugiat? positis urgentur pectora palmis,
tum primum externa pectora tacta manu.
instat amans hostis precibus pretioque minisque: 805
nec prece nec pretio nec movet ille minis.
'nil agis: eripiam' dixit 'per crimina vitam:
falsus adulterii testis adulter ero:
interimam famulum, cum quo deprensa fereris.'
succubuit famae victa puella metu. 810
quid, victor, gaudes? haec te victoria perdet.
heu quanto regnis nox stetit una tuis!
jamque erat orta dies: passis sedet illa capillis,
ut solet ad nati mater itura rogum,
grandaevumque patrem fido cum coniuge castris 815
evocat: et posita venit uterque mora.
utque vident habitum, quae luctus causa, requirunt,
cui paret exsequias, quoque sit icta malo.
illa diu reticet pudibundaque celat amictu
ora: fluunt lacrimae more perennis aquae. 820
hinc pater, hinc coniunx lacrimas solantur et orant
indicet et caeco flentque paventque metu.
ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto
non oculos ideo sustulit illa suos.
'hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar' inquit, 825
'eloquar infelix dedecus ipsa meum?'
quaeque potest, narrat; restabant ultima: flevit,
et matronales erubuere genae.
dant veniam facto genitor coniunxque coactae:
'quam' dixit 'veniam vos datis, ipsa nego.' 830
nec mora, celato fixit sua pectora ferro,
et cadit in patrios sanguinulenta pedes.
tum quoque jam moriens ne non procumbat honeste
respicit: haec etiam cura cadentis erat.
ecce super corpus, communia damna gementes, 835
obliti decoris virque paterque jacent.
Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit,
fixaque semanimi corpore tela rapit,
stillantemque tenens generoso sanguine cultrum
edidit impavidos ore minante sonos: 840
'per tibi ego hunc juro fortem castumque cruorem,
perque tuos manes, qui mihi numen erunt,
Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum.
jam satis est virtus dissimulata diu.'
illa jacens ad verba oculos sine lumine movit, 845
visaque concussa dicta probare coma.
fertur in exsequias animi matrona virilis
et secum lacrimas invidiamque trahit.
volnus inane patet: Brutus clamore Quirites
concitat et regis facta nefanda refert. 850
Tarquinius cum prole fugit: capit annua consul
jura: dies regnis illa suprema fuit.
Fallimur, an veris praenuntia venit hirundo,
nec metuit ne qua versa recurrat hiems?
saepe tamen, Procne, nimium properasse quereris, 855
virque tuo Tereus frigore laetus erit.
(25. H C) (26. A EN) 27. B EQVIR : NP (28. C C) 856a
Jamque duae restant noctes de mense secundo,
Marsque citos junctis curribus urget equos;
ex vero positum permansit Equirria nomen,
quae deus in campo prospicit ipse suo. 860
jure venis, Gradive: locum tua tempora poscunt,
signatusque tuo nomine mensis adest.
venimus in portum libro cum mense peracto.
naviget hinc alia jam mihi linter aqua.
P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER TERTIVS
Bellice, depositis clipeo paulisper et hasta,
Mars, ades et nitidas casside solve comas.
forsitan ipse roges quid sit cum Marte poetae:
a te qui canitur nomina mensis habet.
ipse vides manibus peragi fera bella Minervae: 5
num minus ingenuis artibus illa vacat?
Palladis exemplo ponendae tempora sume
cuspidis: invenies et quod inermis agas.
tum quoque inermis eras, cum te Romana sacerdos
cepit, ut huic urbi semina magna dares. 10
Silvia Vestalis (quid enim vetat inde moveri?)
sacra lavaturas mane petebat aquas.
ventum erat ad molli declivem tramite ripam;
ponitur e summa fictilis urna coma:
fessa resedit humo, ventosque accepit aperto 15
pectore, turbatas restituitque comas.
dum sedet, umbrosae salices volucresque canorae
fecerunt somnos et leve murmur aquae;
blanda quies furtim victis obrepsit ocellis,
et cadit a mento languida facta manus. 20
Mars videt hanc visamque cupit potiturque cupita,
et sua divina furta fefellit ope.
somnus abit, jacet ipsa gravis; jam scilicet intra
viscera Romanae conditor urbis erat.
languida consurgit, nec scit cur languida surgat, 25
et peragit tales arbore nixa sonos:
'utile sit faustumque, precor, quod imagine somni
vidimus: an somno clarius illud erat?
ignibus Iliacis aderam, cum lapsa capillis
decidit ante sacros lanea vitta focos. 30
inde duae pariter, visu mirabile, palmae
surgunt: ex illis altera maior erat,
et gravibus ramis totum protexerat orbem,
contigeratque sua sidera summa coma.
ecce meus ferrum patruus molitur in illas: 35
terreor admonitu, corque timore micat.
Martia, picus, avis gemino pro stipite pugnant
et lupa: tuta per hos utraque palma fuit.'
dixerat, et plenam non firmis viribus urnam
sustulit: implerat, dum sua visa refert. 40
interea crescente Remo, crescente Quirino,
caelesti tumidus pondere venter erat.
quo minus emeritis exiret cursibus annus
restabant nitido jam duo signa deo:
Silvia fit mater; Vestae simulacra feruntur 45
virgineas oculis opposuisse manus.
ara deae certe tremuit pariente ministra,
et subiit cineres territa flamma suos.
hoc ubi cognovit contemptor Amulius aequi
(nam raptas fratri victor habebat opes), 50
amne jubet mergi geminos. scelus unda refugit:
in sicca pueri destituuntur humo.
lacte quis infantes nescit crevisse ferino,
et picum expositis saepe tulisse cibos?
non ego te, tantae nutrix Larentia gentis, 55
nec taceam vestras, Faustule pauper, opes:
vester honos veniet, cum Larentalia dicam:
acceptus geniis illa December habet.
Martia ter senos proles adoleverat annos,
et suberat flavae jam nova barba comae: 60
omnibus agricolis armentorumque magistris
Iliadae fratres jura petita dabant.
saepe domum veniunt praedonum sanguine laeti
et redigunt actos in sua rura boves.
ut genus audierunt, animos pater editus auget, 65
et pudet in paucis nomen habere casis,
Romuleoque cadit trajectus Amulius ense,
regnaque longaevo restituuntur avo.
moenia conduntur, quae, quamvis parva fuerunt,
non tamen expediit transiluisse Remo. 70
jam, modo quae fuerant silvae pecorumque recessus,
urbs erat, aeternae cum pater urbis ait:
'arbiter armorum, de cuius sanguine natus
credor et, ut credar, pignora multa dabo,
a te principium Romano dicimus anno: 75
primus de patrio nomine mensis erit.'
vox rata fit, patrioque vocat de nomine mensem:
dicitur haec pietas grata fuisse deo.
et tamen ante omnes Martem coluere priores;
hoc dederat studiis bellica turba suis. 80
Pallada Cecropidae, Minoia Creta Dianam,
Volcanum tellus Hypsipylaea colit,
Iunonem Sparte Pelopeiadesque Mycenae,
pinigerum Fauni Maenalis ora caput:
Mars Latio venerandus erat, quia praesidet armis; 85
arma ferae genti remque decusque dabant.
quod si forte vacas, peregrinos inspice fastos:
mensis in his etiam nomine Martis erit.
tertius Albanis, quintus fuit ille Faliscis,
sextus apud populos, Hernica terra, tuos; 90
inter Aricinos Albanaque tempora constat
factaque Telegoni moenia celsa manu;
quintum Laurentes, bis quintum Aequiculus acer,
a tribus hunc primum turba Curensis habet;
et tibi cum proavis, miles Paeligne, Sabinis 95
convenit; huic genti quartus utrique deus.
Romulus, hos omnes ut vinceret ordine saltem,
sanguinis auctori tempora prima dedit.
nec totidem veteres, quot nunc, habuere Kalendas:
ille minor geminis mensibus annus erat. 100
nondum tradiderat victas victoribus artes
Graecia, facundum sed male forte genus:
qui bene pugnabat, Romanam noverat artem;
mittere qui poterat pila, disertus erat.
quis tunc aut Hyadas aut Pliadas Atlanteas 105
senserat, aut geminos esse sub axe polos,
esse duas Arctos, quarum Cynosura petatur
Sidoniis, Helicen Graia carina notet,
signaque quae longo frater percenseat anno,
ire per haec uno mense sororis equos? 110
libera currebant et inobservata per annum
sidera; constabat sed tamen esse deos.
non illi caelo labentia signa tenebant,
sed sua, quae magnum perdere crimen erat,
illa quidem feno, sed erat reverentia feno 115
quantam nunc aquilas cernis habere tuas.
pertica suspensos portabat longa maniplos,
unde maniplaris nomina miles habet.
ergo animi indociles et adhuc ratione carentes
mensibus egerunt lustra minora decem. 120
annus erat decimum cum luna receperat orbem:
hic numerus magno tunc in honore fuit,
seu quia tot digiti, per quos numerare solemus,
seu quia bis quinto femina mense parit,
seu quod adusque decem numero crescente venitur, 125
principium spatiis sumitur inde novis.
inde patres centum denos secrevit in orbes
Romulus, hastatos instituitque decem,
et totidem princeps, totidem pilanus habebat
corpora, legitimo quique merebat equo. 130
quin etiam partes totidem Titiensibus ille,
quosque vocant Ramnes, Luceribusque dedit.
adsuetos igitur numeros servavit in anno;
hoc luget spatio femina maesta virum.
neu dubites primae fuerint quin ante Kalendae 135
Martis, ad haec animum signa referre potes.
laurea flaminibus quae toto perstitit anno
tollitur, et frondes sunt in honore novae;
ianua tum regis posita viret arbore Phoebi;
ante tuas fit idem, Curia prisca, fores. 140
Vesta quoque ut folio niteat velata recenti,
cedit ab Iliacis laurea cana focis.
adde quod arcana fieri novus ignis in aede
dicitur, et vires flamma refecta capit.
nec mihi parva fides annos hinc isse priores 145
Anna quod hoc coepta est mense Perenna coli.
hinc etiam veteres initi memorantur honores
ad spatium belli, perfide Poene, tui.
denique quintus ab hoc fuerat Quintilis, et inde
incipit a numero nomina quisquis habet. 150
primus, oliviferis Romam deductus ab arvis,
Pompilius menses sensit abesse duos,
sive hoc a Samio doctus, qui posse renasci
nos putat, Egeria sive monente sua.
sed tamen errabant etiam nunc tempora, donec 155
Caesaris in multis haec quoque cura fuit.
non haec ille deus tantaeque propaginis auctor
credidit officiis esse minora suis,
promissumque sibi voluit praenoscere caelum
nec deus ignotas hospes inire domos. 160
ille moras solis, quibus in sua signa rediret,
traditur exactis disposuisse notis;
is decies senos ter centum et quinque diebus
junxit et a pleno tempora quinta die.
hic anni modus est: in lustrum accedere debet, 165
quae consummatur partibus, una dies.
1. D : K : MAR : NP
'Si licet occultos monitus audire deorum
vatibus, ut certe fama licere putat,
cum sis officiis, Gradive, virilibus aptus,
dic mihi matronae cur tua festa colant.' 170
sic ego. sic posita dixit mihi casside Mavors
(sed tamen in dextra missilis hasta fuit):
'nunc primum studiis pacis deus utilis armis
advocor, et gressus in nova castra fero.
nec piget incepti: juvat hac quoque parte morari, 175
hoc solam ne se posse Minerva putet.
disce, Latinorum vates operose dierum,
quod petis, et memori pectore dicta nota.
parva fuit, si prima velis elementa referre,
Roma, sed in parva spes tamen huius erat. 180
moenia jam stabant, populis angusta futuris,
credita sed turbae tum nimis ampla suae.
quae fuerit nostri si quaeris regia nati,
aspice de canna straminibusque domum.
in stipula placidi capiebat munera somni, 185
et tamen ex illo venit in astra toro.
jamque loco maius nomen Romanus habebat,
nec coniunx illi nec socer ullus erat.
spernebant generos inopes vicinia dives,
et male credebar sanguinis auctor ego. 190
in stabulis habitasse et oves pavisse nocebat
jugeraque inculti pauca tenere soli.
cum pare quaeque suo coeunt volucresque feraeque
atque aliquam de qua procreet anguis habet.
extremis dantur conubia gentibus: at quae 195
Romano vellet nubere nulla fuit.
indolui patriamque dedi tibi, Romule, mentem.
"tolle preces", dixi "quod petis arma dabunt."
festa parat Conso. Consus tibi cetera dicet,
illa facta die dum sua sacra canet. 200
intumuere Cures et quos dolor attigit idem:
tum primum generis intulit arma socer.
jamque fere raptae matrum quoque nomen habebant,
tractaque erant longa bella propinqua mora:
conveniunt nuptae dictam Junonis in aedem, 205
quas inter mea sic est nurus ausa loqui:
"o pariter raptae, quoniam hoc commune tenemus,
non ultra lente possumus esse piae.
stant acies: sed utra di sint pro parte rogandi
eligite; hinc coniunx, hinc pater arma tenet. 210
quaerendum est viduae fieri malitis an orbae.
consilium vobis forte piumque dabo."
consilium dederat: parent, crinesque resolvunt
maestaque funerea corpora veste tegunt.
jam steterant acies ferro mortique paratae, 215
jam lituus pugnae signa daturus erat,
cum raptae veniunt inter patresque virosque,
inque sinu natos, pignora cara, tenent.
ut medium campi scissis tetigere capillis,
in terram posito procubuere genu; 220
et, quasi sentirent, blando clamore nepotes
tendebant ad avos bracchia parva suos.
qui poterat, clamabat avum tum denique visum,
et, qui vix poterat, posse coactus erat.
tela viris animique cadunt, gladiisque remotis 225
dant soceri generis accipiuntque manus,
laudatasque tenent natas, scutoque nepotem
fert avus: hic scuti dulcior usus erat.
inde ~diem quae prima~ meas celebrare Kalendas
Oebaliae matres non leve munus habent, 230
aut quia committi strictis mucronibus ausae
finierant lacrimis Martia bella suis;
vel quod erat de me feliciter Ilia mater
rite colunt matres sacra diemque meum.
quid quod hiems adoperta gelu tum denique cedit, 235
et pereunt lapsae sole tepente nives;
arboribus redeunt detonsae frigore frondes,
uvidaque in tenero palmite gemma tumet;
quaeque diu latuit, nunc, se qua tollat in auras,
fertilis occultas invenit herba vias? 240
nunc fecundus ager, pecoris nunc hora creandi,
nunc avis in ramo tecta laremque parat.
tempora jure colunt Latiae fecunda parentes,
quarum militiam votaque partus habet.
adde quod, excubias ubi rex Romanus agebat, 245
qui nunc Esquilias nomina collis habet,
illic a nuribus Junoni templa Latinis
hac sunt, si memini, publica facta die.
quid moror et variis onero tua pectora causis?
eminet ante oculos quod petis ecce tuos. 250
mater amat nuptas: matris me turba frequentat.
haec nos praecipue tam pia causa decet.'
ferte deae flores: gaudet florentibus herbis
haec dea; de tenero cingite flore caput:
dicite 'tu nobis lucem, Lucina, dedisti': 255
dicite 'tu voto parturientis ades.'
siqua tamen gravida est, resoluto crine precetur
ut solvat partus molliter illa suos.
Quis mihi nunc dicet quare caelestia Martis
arma ferant Salii Mamuriumque canant? 260
nympha, mone, nemori stagnoque operata Dianae;
nympha, Numae coniunx, ad tua facta veni.
vallis Aricinae silva praecinctus opaca
est lacus, antiqua religione sacer;
hic latet Hippolytus loris direptus equorum, 265
unde nemus nullis illud aditur equis.
licia dependent longas velantia saepes,
et posita est meritae multa tabella deae.
saepe potens voti, frontem redimita coronis,
femina lucentes portat ab Urbe faces. 270
regna tenent fortes manibus pedibusque fugaces,
et perit exemplo postmodo quisque suo.
defluit incerto lapidosus murmure rivus:
saepe, sed exiguis haustibus, inde bibi.
Egeria est quae praebet aquas, dea grata Camenis: 275
illa Numae coniunx consiliumque fuit.
principio nimium promptos ad bella Quirites
molliri placuit jure deumque metu.
inde datae leges, ne firmior omnia posset,
coeptaque sunt pure tradita sacra coli. 280
exuitur feritas, armisque potentius aequum est,
et cum cive pudet conseruisse manus,
atque aliquis, modo trux, visa jam vertitur ara
vinaque dat tepidis farraque salsa focis.
ecce deum genitor rutilas per nubila flammas 285
spargit, et effusis aethera siccat aquis.
non alias missi cecidere frequentius ignes:
rex pavet et volgi pectora terror habet.
cui dea 'ne nimium terrere: piabile fulmen
est' ait 'et saevi flectitur ira Jovis. 290
sed poterunt ritum Picus Faunusque piandi
tradere, Romani numen utrumque soli.
nec sine vi tradent: adhibe tu vincula captis';
atque ita qua possint edidit arte capi.
lucus Aventino suberat niger ilicis umbra, 295
quo posses viso dicere 'numen inest'.
in medio gramen, muscoque adoperta virenti
manabat saxo vena perennis aquae;
inde fere soli Faunus Picusque bibebant:
huc venit et fonti rex Numa mactat ovem, 300
plenaque odorati disponit pocula Bacchi,
cumque suis antro conditus ipse latet.
ad solitos veniunt silvestria numina fontes
et relevant multo pectora sicca mero.
vina quies sequitur: gelido Numa prodit ab antro 305
vinclaque sopitas addit in arta manus.
somnus ut abscessit, pugnando vincula temptant
rumpere; pugnantes fortius illa tenent.
tum Numa: 'di nemorum, factis ignoscite nostris
si scelus ingenio scitis abesse meo, 310
quoque modo possit fulmen monstrate piari.'
sic Numa; sic quatiens cornua Faunus ait:
'magna petis, nec quae monitu tibi discere nostro
fas sit: habent fines numina nostra suos.
di sumus agrestes et qui dominemur in altis 315
montibus; arbitrium est in sua tecta Jovi.
hunc tu non poteris per te deducere caelo,
at poteris nostra forsitan usus ope.'
dixerat haec Faunus; par est sententia Pici.
'deme tamen nobis vincula', Picus ait, 320
'Juppiter huc veniet, valida perductus ab arte:
nubila promissi Styx mihi testis erit.'
emissi laqueis quid agant, quae carmina dicant,
quaque trahant superis sedibus arte Jovem
scire nefas homini. nobis concessa canentur 325
quaeque pio dici vatis ab ore licet.
eliciunt caelo te, Juppiter; unde minores
nunc quoque te celebrant Eliciumque vocant.
constat Aventinae tremuisse cacumina silvae,
terraque subsedit pondere pressa Jovis: 330
corda micant regis totoque e corpore sanguis
fugit et hirsutae deriguere comae.
ut rediit animus, 'da certa piamina' dixit
'fulminis, altorum rexque paterque deum,
si tua contigimus manibus donaria puris, 335
hoc quoque quod petitur si pia lingua rogat.'
adnuit oranti, sed verum ambage remota
abdidit et dubio terruit ore virum.
'caede caput' dixit; cui rex 'parebimus' inquit;
'caedenda est hortis eruta cepa meis.' 340
addidit hic 'hominis'; 'sumes' ait ille 'capillos.'
postulat hic animam; cui Numa 'piscis' ait.
risit, et 'his' inquit 'facito mea tela procures,
o vir conloquio non abigende deum.
sed tibi, protulerit cum totum crastinus orbem 345
Cynthius, imperii pignora certa dabo.'
dixit et ingenti tonitru super aethera motum
fertur, adorantem destituitque Numam.
ille redit laetus memoratque Quiritibus acta:
tarda venit dictis difficilisque fides. 350
'at certe credemur' ait 'si verba sequetur
exitus: en audi crastina, quisquis ades.
protulerit terris cum totum Cynthius orbem,
Juppiter imperii pignora certa dabit.'
discedunt dubii, promissaque tarda videntur, 355
dependetque fides a veniente die.
mollis erat tellus rorata mane pruina:
ante sui populus limina regis adest.
prodit et in solio medius consedit acerno;
innumeri circa stantque silentque viri. 360
ortus erat summo tantummodo margine Phoebus:
sollicitae mentes speque metuque pavent.
constitit atque caput niveo velatus amictu
iam bene dis notas sustulit ille manus,
atque ita 'tempus adest promissi muneris' inquit; 365
'pollicitam dictis, Juppiter, adde fidem.'
dum loquitur, totum jam sol emoverat orbem,
et gravis aetherio venit ab axe fragor.
ter tonuit sine nube deus, tria fulgura misit.
credite dicenti: mira sed acta loquor: 370
a media caelum regione dehiscere coepit:
summisere oculos cum duce turba suo.
ecce levi scutum versatum leniter aura
decidit: a populo clamor ad astra venit.
tollit humo munus caesa prius ille juvenca 375
quae dederat nulli colla premenda jugo,
idque ancile vocat, quod ab omni parte recisum est,
quaque notes oculis angulus omnis abest.
tum, memor imperii sortem consistere in illo,
consilium multae calliditatis init: 380
plura jubet fieri simili caelata figura,
error ut ante oculos insidiantis eat.
Mamurius, morum fabraene exactior artis
difficile est, illud, dicere, clausit opus.
cui Numa munificus 'facti pete praemia' dixit: 385
'si mea nota fides, inrita nulla petes.'
iam dederat Saliis a saltu nomina ducta
armaque et ad certos verba canenda modos;
tum sic Mamurius: 'merces mihi gloria detur,
nominaque extremo carmine nostra sonent.' 390
inde sacerdotes operi promissa vetusto
praemia persolvunt Mamuriumque vocant.
Nubere siqua voles, quamvis properabitis ambo,
differ; habent parvae commoda magna morae.
arma movent pugnas, pugna est aliena maritis; 395
condita cum fuerint, aptius omen erit.
His etiam coniunx apicati cincta Dialis
lucibus impexas debet habere comas.
(2. E F) 3. F C (4. G C)
Tertia nox de mense suos ubi moverit ortus
conditus e geminis Piscibus alter erit.
nam duo sunt: Austris hic est, Aquilonibus ille
proximus; a vento nomen uterque tenet.
5. H C
Cum croceis rorare genis Tithonia coniunx
coeperit et quintae tempora lucis aget,
sive est Arctophylax, sive est piger ille Bootes, 405
mergetur visus effugietque tuos.
at non effugiet Vindemitor: hoc quoque causam
unde trahat sidus parva docere mora est.
Ampelon intonsum satyro nymphaque creatum
fertur in Ismariis Bacchus amasse jugis. 410
tradidit huic vitem pendentem frondibus ulmi,
quae nunc de pueri nomine nomen habet.
dum legit in ramo pictas temerarius uvas,
decidit: amissum Liber in astra tulit.
6. A NP
Sextus ubi Oceano clivosum scandit Olympum
Phoebus et alatis aethera carpit equis,
quisquis ades castaeque colis penetralia Vestae,
gratare, Iliacis turaque pone focis.
Caesaris innumeris, quos maluit ille mereri,
accessit titulis pontificalis honor. 420
ignibus aeternis aeterni numina praesunt
Caesaris: imperii pignora juncta vides.
di veteris Troiae, dignissima praeda ferenti,
qua gravis Aeneas tutus ab hoste fuit,
ortus ab Aenea tangit cognata sacerdos 425
numina: cognatum, Vesta, tuere caput.
quos sancta fovet ille manu, bene vivitis, ignes:
vivite inexstincti, flammaque duxque, precor.
7. B NON : F
Una nota est Marti Nonis, sacrata quod illis
templa putant lucos Veiovis ante duos.
Romulus, ut saxo lucum circumdedit alto,
'quilibet huc' inquit 'confuge; tutus eris.'
o quam de tenui Romanus origine crevit,
turba vetus quam non invidiosa fuit!
ne tamen ignaro novitas tibi nominis obstet, 435
disce quis iste deus, curve vocetur ita.
Juppiter est juvenis: juvenales aspice voltus;
aspice deinde manum: fulmina nulla tenet.
fulmina post ausos caelum adfectare Gigantas
sumpta Jovi: primo tempore inermis erat; 440
ignibus Ossa novis et Pelion altius Ossa
arsit et in solida fixus Olympus humo.
stat quoque capra simul: nymphae pavisse feruntur
Cretides, infanti lac dedit illa Jovi.
nunc vocor ad nomen: vegrandia farra coloni 445
quae male creverunt, vescaque parva vocant;
vis ea si verbi est, cur non ego Veiovis aedem
aedem non magni suspicer esse Jovis?
Jamque ubi caeruleum variabunt sidera caelum,
suspice: Gorgonei colla videbis equi. 450
creditur hic caesae gravida cervice Medusae
sanguine respersis prosiluisse jubis.
huic supra nubes et subter sidera lapso
caelum pro terra, pro pede pinna fuit;
iamque indignanti nova frena receperat ore 455
cum levis Aonias ungula fodit aquas.
nunc fruitur caelo, quod pinnis ante petebat,
et nitidus stellis quinque decemque micat.
8. CF
Protinus aspicies venienti nocte Coronam
Cnosida: Theseo crimine facta dea est.
iam bene perjuro mutarat coniuge Bacchum
quae dedit ingrato fila legenda viro;
sorte tori gaudens 'quid flebam rustica?' dixit;
'utiliter nobis perfidus ille fuit.'
interea Liber depexos crinibus Indos 465
vicit, et Eoo dives ab orbe redit.
inter captivas facie praestante puellas
grata nimis Baccho filia regis erat.
flebat amans coniunx, spatiataque litore curvo
edidit incultis talia verba comis: 470
'en iterum, fluctus, similes audite querellas.
en iterum lacrimas accipe, harena, meas.
dicebam, memini, "perjure et perfide Theseu!"
ille abiit, eadem crimina Bacchus habet.
nunc quoque "nulla viro" clamabo "femina credat"; 475
nomine mutato causa relata mea est.
o utinam mea sors qua primum coeperat isset,
iamque ego praesenti tempore nulla forem.
quid me desertis morituram, Liber, harenis
servabas? potui dedoluisse semel. 480
Bacche levis leviorque tuis, quae tempora cingunt,
frondibus, in lacrimas cognite Bacche meas,
ausus es ante oculos adducta paelice nostros
tam bene compositum sollicitare torum?
heu ubi pacta fides? ubi quae jurare solebas? 485
me miseram, quotiens haec ego verba loquar?
Thesea culpabas fallacemque ipse vocabas:
judicio peccas turpius ipse tuo.
ne sciat haec quisquam tacitisque doloribus urar,
ne totiens falli digna fuisse puter. 490
praecipue cupiam celari Thesea, ne te
consortem culpae gaudeat esse suae.
at, puto, praeposita est fuscae mihi candida paelex!
eveniat nostris hostibus ille color.
quid tamen hoc refert? vitio tibi gratior ipso est. 495
quid facis? amplexus inquinat illa tuos.
Bacche, fidem praesta, nec praefer amoribus ullam
coniugis: adsuevi semper amare virum.
ceperunt matrem formosi cornua tauri,
me tua; at hic laudi est, ille pudendus amor. 500
ne noceat quod amo: neque enim tibi, Bacche, nocebat
quod flammas nobis fassus es ipse tuas.
nec, quod nos uris, mirum facis: ortus in igne
diceris, et patria raptus ab igne manu.
illa ego sum cui tu solitus promittere caelum. 505
ei mihi, pro caelo qualia dona fero!'
dixerat; audibat jamdudum verba querentis
Liber, ut a tergo forte secutus erat.
occupat amplexu lacrimasque per oscula siccat,
et 'pariter caeli summa petamus' ait: 510
'tu mihi juncta toro mihi juncta vocabula sumes,
nam tibi mutatae Libera nomen erit,
sintque tuae tecum faciam monimenta coronae,
Volcanus Veneri quam dedit, illa tibi.'
dicta facit, gemmasque novem transformat in ignes: 515
aurea per stellas nunc micat illa novem.
(9. DC) (10. EC) (11. FC)
(12. GC) (13. H EN) 14. A EQVIRR : NP
Sex ubi sustulerit, totidem demerserit orbes
purpureum rapido qui vehit axe diem,
altera gramineo spectabis Equirria Campo,
quem Tiberis curvis in latus urget aquis; 520
qui tamen ejecta si forte tenebitur unda,
Caelius accipiat pulverulentus equos.
15. B EID : NP
Idibus est Annae festum geniale Perennae
non procul a ripis, advena Thybri, tuis.
plebs venit ac virides passim disjecta per herbas 525
potat, et accumbit cum pare quisque sua.
sub Jove pars durat, pauci tentoria ponunt,
sunt quibus e ramis frondea facta casa est;
pars, ubi pro rigidis calamos statuere columnis,
desuper extentas imposuere togas. 530
sole tamen vinoque calent annosque precantur
quot sumant cyathos, ad numerumque bibunt.
invenies illic qui Nestoris ebibat annos,
quae sit per calices facta Sibylla suos.
illic et cantant quicquid didicere theatris, 535
et jactant faciles ad sua verba manus,
et ducunt posito duras cratere choreas,
cultaque diffusis saltat amica comis.
cum redeunt, titubant et sunt spectacula volgi,
et fortunatos obvia turba vocat. 540
occurrit nuper (visa est mihi digna relatu)
pompa: senem potum pota trahebat anus.
quae tamen haec dea sit quoniam rumoribus errat,
fabula proposito nulla tegenda meo.
arserat Aeneae Dido miserabilis igne, 545
arserat exstructis in sua fata rogis,
compositusque cinis, tumulique in marmore carmen
hoc breve, quod moriens ipsa reliquit, erat:
praebvit Aeneas et cavsam mortis et ensem:
ipsa sva Dido concidit vsa manv. 550
protinus invadunt Numidae sine vindice regnum,
et potitur capta Maurus Jarba domo,
seque memor spretum 'thalamis tamen' inquit 'Elissae
en ego, quem totiens reppulit illa, fruor.'
diffugiunt Tyrii quo quemque agit error, ut olim 555
amisso dubiae rege vagantur apes.
tertia nudandas acceperat area messes,
inque cavos ierant tertia musta lacus:
pellitur Anna domo, lacrimansque sororia linquit
moenia; germanae justa dat ante suae. 560
mixta bibunt molles lacrimis unguenta favillae,
vertice libatas accipiuntque comas,
terque 'vale' dixit, cineres ter ad ora relatos
pressit, et est illis visa subesse soror.
nacta ratem comitesque fugae pede labitur aequo 565
moenia respiciens, dulce sororis opus.
fertilis est Melite sterili vicina Cosyrae
insula, quam Libyci verberat unda freti.
hanc petit, hospitio regis confisa vetusto:
hospes opum dives rex ibi Battus erat. 570
qui postquam didicit casus utriusque sororis,
'haec' inquit 'tellus quantulacumque tua est.'
et tamen hospitii servasset ad ultima munus;
sed timuit magnas Pygmalionis opes.
signa recensuerat bis sol sua, tertius ibat 575
annus, et exilio terra paranda nova est.
frater adest belloque petit. rex arma perosus
'nos sumus inbelles, tu fuge sospes' ait.
iussa fugit ventoque ratem committit et undis:
asperior quovis aequore frater erat. 580
est prope piscosos lapidosi Crathidis amnes
parvus ager, Cameren incola turba vocat:
illuc cursus erat. nec longius abfuit inde
quam quantum novies mittere funda potest:
vela cadunt primo et dubia librantur ab aura: 585
'findite remigio' navita dixit 'aquas';
dumque parant torto subducere carbasa lino,
percutitur rapido puppis adunca Noto,
inque patens aequor, frustra pugnante magistro,
fertur, et ex oculis visa refugit humus. 590
adsiliunt fluctus imoque a gurgite pontus
vertitur, et canas alveus haurit aquas.
vincitur ars vento nec jam moderator habenis
utitur, at votis is quoque poscit opem.
iactatur tumidas exul Phoenissa per undas, 595
umidaque opposita lumina veste tegit.
tum primum Dido felix est dicta sorori
et quaecumque aliquam corpore pressit humum.
ducitur ad Laurens ingenti flamine litus
puppis, et expositis omnibus hausta perit. 600
iam pius Aeneas regno nataque Latini
auctus erat, populos miscueratque duos.
litore dotali solo comitatus Achate
secretum nudo dum pede carpit iter,
aspicit errantem, nec credere sustinet Annam 605
esse: quid in Latios illa veniret agros?
dum secum Aeneas, 'Anna est!' exclamat Achates:
ad nomen voltus sustulit illa suos.
heu, quid agat? fugiat? quos terrae quaerat hiatus?
ante oculos miserae fata sororis erant. 610
sensit, et adloquitur trepidam Cythereius heros
(flet tamen admonitu motus, Elissa, tui):
'Anna, per hanc juro, quam quondam audire solebas
tellurem fato prosperiore dari,
perque deos comites, hac nuper sede locatos, 615
saepe meas illos increpuisse moras.
nec timui de morte tamen: metus abfuit iste.
ei mihi, credibili fortior illa fuit.
ne refer: aspexi non illo corpore digna
volnera Tartareas ausus adire domos. 620
at tu, seu ratio te nostris adpulit oris
sive deus, regni commoda carpe mei.
multa tibi memores, nil non debemus Elissae:
nomine grata tuo, grata sororis eris.'
talia dicenti (neque enim spes altera restat) 625
credidit, errores exposuitque suos;
utque domum intravit Tyrios induta paratus,
incipit Aeneas (cetera turba tacet):
'hanc tibi cur tradam, pia causa, Lavinia coniunx,
est mihi: consumpsi naufragus huius opes. 630
orta Tyro est, regnum Libyca possedit in ora:
quam precor ut carae more sororis ames.'
omnia promittit falsumque Lavinia volnus
mente premit tacita dissimulatque metus;
donaque cum videat praeter sua lumina ferri 635
multa, tamen mitti clam quoque multa putat.
non habet exactum quid agat: furialiter odit,
et parat insidias et cupit ulta mori.
nox erat: ante torum visa est adstare sororis
squalenti Dido sanguinulenta coma 640
et 'fuge, ne dubita, maestum fuge' dicere 'tectum';
sub verbum querulas impulit aura fores.
exsilit et velox humili ~super ausa~ fenestra
se jacit (audacem fecerat ipse timor),
cumque metu rapitur tunica velata recincta, 645
currit ut auditis territa damma lupis,
corniger hanc cupidis rapuisse Numicius undis
creditur et stagnis occuluisse suis.
Sidonis interea magno clamore per agros
quaeritur: apparent signa notaeque pedum; 650
ventum erat ad ripas: inerant vestigia ripis;
sustinuit tacitas conscius amnis aquas.
ipsa loqui visa est 'placidi sum nympha Numici:
amne perenne latens Anna Perenna vocor.'
protinus erratis laeti vescuntur in agris 655
et celebrant largo seque diemque mero.
Sunt quibus haec Luna est, quia mensibus impleat annum;
pars Themin, Inachiam pars putat esse bovem.
invenies qui te nymphen Azanida dicant
teque Jovi primos, Anna, dedisse cibos. 660
haec quoque, quam referam, nostras pervenit ad aures
fama, nec a veri dissidet illa fide.
plebs vetus et nullis etiam nunc tuta tribunis
fugit et in Sacri vertice Montis erat;
iam quoque quem secum tulerant defecerat illos 665
victus et humanis usibus apta Ceres.
orta suburbanis quaedam fuit Anna Bovillis,
pauper, sed multae sedulitatis anus;
illa, levi mitra canos incincta capillos,
fingebat tremula rustica liba manu, 670
atque ita per populum fumantia mane solebat
dividere: haec populo copia grata fuit.
pace domi facta signum posuere Perennae,
quod sibi defectis illa ferebat opem.
Nunc mihi, cur cantent, superest, obscena puellae, 675
dicere; nam coeunt certaque probra canunt.
nuper erat dea facta: venit Gradivus ad Annam,
et cum seducta talia verba facit:
'mense meo coleris, junxi mea tempora tecum;
pendet ab officio spes mihi magna tuo. 680
armifer armiferae correptus amore Minervae
uror, et hoc longo tempore volnus alo.
effice, di studio similes coeamus in unum:
conveniunt partes hae tibi, comis anus.'
dixerat; illa deum promisso ludit inani, 685
et stultam dubia spem trahit usque mora.
saepius instanti 'mandata peregimus' inquit;
'evicta est: precibus vix dedit illa manus.'
credit amans thalamosque parat. deducitur illuc
Anna tegens voltus, ut nova nupta, suos. 690
oscula sumpturus subito Mars aspicit Annam:
nunc pudor elusum, nunc subit ira, deum.
ridet amatorem carae nova diva Minervae,
nec res hac Veneri gratior ulla fuit.
inde ioci veteres obscenaque dicta canuntur, 695
et juvat hanc magno verba dedisse deo.
Praeteriturus eram gladios in principe fixos,
cum sic a castis Vesta locuta focis:
'ne dubita meminisse: meus fuit ille sacerdos;
sacrilegae telis me petiere manus. 700
ipsa virum rapui simulacraque nuda reliqui:
quae cecidit ferro, Caesaris umbra fuit.'
ille quidem caelo positus Jovis atria vidit,
et tenet in magno templa dicata foro;
at quicumque nefas ausi, prohibente deorum 705
numine, polluerant pontificale caput,
morte jacent merita: testes estote, Philippi,
et quorum sparsis ossibus albet humus.
hoc opus, haec pietas, haec prima elementa fuerunt
Caesaris, ulcisci justa per arma patrem. 710
16. C F
Postera cum teneras aurora refecerit herbas,
Scorpios a prima parte videndus erit.
17. D LIB : AGON : NP
Tertia post Idus lux est celeberrima Baccho:
Bacche, fave vati, dum tua festa cano.
nec referam Semelen, ad quam nisi fulmina secum 715
Juppiter adferret, ~parvus inermis eras~;
nec, puer ut posses maturo tempore nasci,
expletum patrio corpore matris opus.
Sithonas et Scythicos longum narrare triumphos
et domitas gentes, turifer Inde, tuas. 720
tu quoque Thebanae mala praeda tacebere matris,
inque tuum furiis acte Lycurge genus.
ecce libet subitos pisces Tyrrhenaque monstra
dicere; sed non est carminis huius opus.
carminis huius opus causas exponere quare 725
vitisator populos ad sua liba vocet.
ante tuos ortus arae sine honore fuerunt,
Liber, et in gelidis herba reperta focis.
te memorant, Gange totoque Oriente subacto,
primitias magno seposuisse Jovi: 730
cinnama tu primus captivaque tura dedisti
deque triumphato viscera tosta bove.
nomine ab auctoris ducunt libamina nomen
libaque, quod sanctis pars datur inde focis;
liba deo fiunt, sucis quia dulcibus idem 735
gaudet, et a Baccho mella reperta ferunt.
ibat harenoso satyris comitatus ab Hebro
(non habet ingratos fabula nostra iocos);
iamque erat ad Rhodopen Pangaeaque florida ventum:
aeriferae comitum concrepuere manus. 740
ecce novae coeunt volucres tinnitibus actae,
quosque movent sonitus aera, sequuntur apes;
colligit errantes et in arbore claudit inani
Liber, et inventi praemia mellis habet.
ut satyri levisque senex tetigere saporem 745
quaerebant flavos per nemus omne favos.
audit in exesa stridorem examinis ulmo,
aspicit et ceras dissimulatque senex;
utque piger pandi tergo residebat aselli,
adplicat hunc ulmo corticibusque cavis. 750
constitit ipse super ramoso stipite nixus,
atque avide trunco condita mella petit:
milia crabronum coeunt, et vertice nudo
spicula defigunt oraque sima notant.
ille cadit praeceps et calce feritur aselli, 755
inclamatque suos auxiliumque rogat.
concurrunt satyri turgentiaque ora parentis
rident: percusso claudicat ille genu.
ridet et ipse deus, limumque inducere monstrat;
hic paret monitis et linit ora luto. 760
melle pater fruitur, liboque infusa calenti
jure repertori splendida mella damus.
femina cur praesit, non est rationis opertae:
femineos thyrso concitat ille choros.
cur anus hoc faciat, quaeris? vinosior aetas 765
~haec erat et~ gravidae munera vitis amat.
cur hedera cincta est? hedera est gratissima Baccho;
hoc quoque cur ita sit, discere nulla mora est.
Nysiadas nymphas puerum quaerente noverca
hanc frondem cunis opposuisse ferunt. 770
Restat ut inveniam quare toga libera detur
Lucifero pueris, candide Bacche, tuo:
sive quod ipse puer semper juvenisque videris,
et media est aetas inter utrumque tibi;
seu quia tu pater es, patres sua pignora, natos, 775
commendant curae numinibusque tuis:
sive, quod es Liber, vestis quoque libera per te
sumitur et vitae liberioris iter:
an quia, cum colerent prisci studiosius agros,
et faceret patrio rure senator opus, 780
et caperet fasces a curvo consul aratro,
nec crimen duras esset habere manus,
rusticus ad ludos populus veniebat in Urbem—
sed dis, non studiis ille dabatur honor:
luce sua ludos uvae commentor habebat, 785
quos cum taedifera nunc habet ille dea—
ergo ut tironem celebrare frequentia possit,
visa dies dandae non aliena togae?
mite caput, pater, huc placataque cornua vertas,
et des ingenio vela secunda meo. 790
Itur ad Argeos (qui sint, sua pagina dicet)
hac, si commemini, praeteritaque die.
stella Lycaoniam vergit declinis ad Arcton
Miluus: haec illa nocte videnda venit.
quid dederit volucri, si vis cognoscere, caelum, 795
Saturnus regnis a Jove pulsus erat;
concitat iratus validos Titanas in arma,
quaeque fuit fatis debita temptat opem.
matre satus Terra, monstrum mirabile, taurus
parte sui serpens posteriore fuit: 800
hunc triplici muro lucis incluserat atris
Parcarum monitu Styx violenta trium.
viscera qui tauri flammis adolenda dedisset,
sors erat aeternos vincere posse deos.
immolat hunc Briareus facta ex adamante securi, 805
et jamiam flammis exta daturus erat:
Juppiter alitibus rapere imperat: attulit illi
miluus, et meritis venit in astra suis.
(18. EC) 19. F QVINQ : NP
20. GC 21. HC 22. AN
Una dies media est, et fiunt sacra Minervae,
nomina quae junctis quinque diebus habent.
sanguine prima vacat, nec fas concurrere ferro:
causa, quod est illa nata Minerva die.
altera tresque super rasa celebrantur harena:
ensibus exsertis bellica laeta dea est.
Pallada nunc pueri teneraeque orate puellae; 815
qui bene placarit Pallada, doctus erit.
Pallade placata lanam mollire puellae
discant et plenas exonerare colos.
illa etiam stantes radio percurrere telas
erudit et rarum pectine denset opus. 820
hanc cole, qui maculas laesis de vestibus aufers:
hanc cole, velleribus quisquis aena paras.
nec quisquam invita faciet bene vincula plantae
Pallade, sit Tychio doctior ille licet:
et licet antiquo manibus conlatus Epeo 825
sit prior, irata Pallade mancus erit.
vos quoque, Phoebea morbos qui pellitis arte,
munera de vestris pauca referte deae.
nec vos, turba fere censu fraudata, magistri,
spernite (discipulos attrahit illa novos), 830
quique moves caelum, tabulamque coloribus uris,
quique facis docta mollia saxa manu.
mille dea est operum: certe dea carminis illa est;
si mereor, studiis adsit amica meis.
Caelius ex alto qua mons descendit in aequum, 835
hic, ubi non plana est, sed prope plana via,
parva licet videas Captae delubra Minervae,
quae dea natali coepit habere suo.
nominis in dubio causa est. capitale vocamus
ingenium sollers: ingeniosa dea est. 840
an quia de capitis fertur sine matre paterni
vertice cum clipeo prosiluisse suo?
an quia perdomitis ad nos captiva Faliscis
venit? et hoc signo littera prisca docet.
an quod habet legem, capitis quae pendere poenas 845
ex illo jubeat furta recepta loco?
a quacumque trahis ratione vocabula, Pallas,
pro ducibus nostris aegida semper habe.
23. B TVBIL : NP
Summa dies e quinque tubas lustrare canoras
admonet et forti sacrificare deae.
nunc potes ad solem sublato dicere voltu
'hic here Phrixeae vellera pressit ovis.'
seminibus tostis sceleratae fraude novercae
sustulerat nullas, ut solet, herba comas:
mittitur ad tripodas certa qui sorte reportet 855
quam sterili terrae Delphicus edat opem.
hic quoque corruptus cum semine nuntiat Helles
et juvenis Phrixi funera sorte peti.
usque recusantem cives et tempus et Ino
compulerunt regem jussa nefanda pati; 860
et soror et Phrixus, velati tempora vittis,
stant simul ante aras junctaque fata gemunt.
aspicit hos, ut forte pependerat aethere, mater
et ferit attonita pectora nuda manu,
inque draconigenam nimbis comitantibus urbem 865
desilit, et natos eripit inde suos;
utque fugam capiant, aries nitidissimus auro
traditur: ille vehit per freta longa duos.
dicitur infirma cornu tenuisse sinistra
femina, cum de se nomina fecit aquae. 870
paene simul periit, dum volt succurrere lapsae,
frater, et extentas porrigit usque manus.
flebat, ut amissa gemini consorte pericli,
caeruleo junctam nescius esse deo.
litoribus tactis aries fit sidus; at huius 875
pervenit in Colchas aurea lana domos.
(24. C Q : REX : C : F) (25. DC) 26. EC
Tres ubi Luciferos veniens praemiserit Eos,
tempora nocturnis aequa diurna feres.
(27. F NP) (28. GC) (29. HC) 30. AC
Inde quater pastor saturos ubi clauserit haedos,
canuerint herbae rore recente quater,
Janus adorandus cumque hoc Concordia mitis
et Romana Salus Araque Pacis erit.
31. BC
Luna regit menses: huius quoque tempora mensis
finit Aventino Luna colenda jugo.
P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER QVARTVS
'Alma, fave', dixi 'geminorum mater Amorum';
ad vatem voltus rettulit illa suos;
'quid tibi' ait 'mecum? certe maiora canebas.
num vetus in molli pectore volnus habes?'
'scis, dea', respondi 'de volnere.' risit, et aether 5
protinus ex illa parte serenus erat.
'saucius an sanus numquid tua signa reliqui?
tu mihi propositum, tu mihi semper opus.
quae decuit primis sine crimine lusimus annis;
nunc teritur nostris area maior equis. 10
tempora cum causis, annalibus eruta priscis,
lapsaque sub terras ortaque signa cano.
venimus ad quartum, quo tu celeberrima mense:
et vatem et mensem scis, Venus, esse tuos.'
mota Cytheriaca leviter mea tempora myrto 15
contigit et 'coeptum perfice' dixit 'opus'.
sensimus, et causae subito patuere dierum:
dum licet et spirant flamina, navis eat.
Siqua tamen pars te de fastis tangere debet,
Caesar, in Aprili quod tuearis habes: 20
hic ad te magna descendit imagine mensis,
et fit adoptiva nobilitate tuus.
hoc pater Iliades, cum longum scriberet annum,
vidit et auctores rettulit ipse tuos:
utque fero Marti primam dedit ordine sortem, 25
quod sibi nascendi proxima causa fuit,
sic Venerem gradibus multis in gente receptam
alterius voluit mensis habere locum;
principiumque sui generis revolutaque quaerens
saecula, cognatos venit adusque deos. 30
Dardanon Electra nesciret Atlantide natum
scilicet, Electran concubuisse Jovi?
huius Ericthonius, Tros est generatus ab illo,
Assaracon creat hic, Assaracusque Capyn;
proximus Anchises, cum quo commune parentis 35
non dedignata est nomen habere Venus:
hinc satus Aeneas; pietas spectata per ignes
sacra patremque umeris, altera sacra, tulit.
venimus ad felix aliquando nomen Juli,
unde domus Teucros Julia tangit avos. 40
Postumus hinc, qui, quod silvis fuit ortus in altis,
Silvius in Latia gente vocatus erat.
isque, Latine, tibi pater est; subit Alba Latinum;
proximus est titulis Epytus, Alba, tuis.
ille dedit Capyi repetita vocabula Troiae 45
et tuus est idem, Calpete, factus avus.
cumque patris regnum post hunc Tiberinus haberet,
dicitur in Tuscae gurgite mersus aquae.
iam tamen Agrippam natum Remulumque nepotem
viderat; in Remulum fulmina missa ferunt. 50
venit Aventinus post hos, locus unde vocatur,
mons quoque; post illum tradita regna Procae;
quem sequitur duri Numitor germanus Amuli;
Ilia cum Lauso de Numitore sati:
ense cadit patrui Lausus; placet Ilia Marti, 55
teque parit, gemino juncte Quirine Remo.
ille suos semper Venerem Martemque parentes
dixit, et emeruit vocis habere fidem:
neve secuturi possent nescire nepotes,
tempora dis generis continuata dedit. 60
sed Veneris mensem Graio sermone notatum
auguror; a spumis est dea dicta maris.
nec tibi sit mirum Graeco rem nomine dici;
Itala nam tellus Graecia maior erat.
venerat Euander plena cum classe suorum, 65
venerat Alcides, Graius uterque genus
(hospes Aventinis armentum pavit in herbis
claviger, et tanto est Albula pota deo),
dux quoque Neritius; testes Laestrygones exstant
et quod adhuc Circes nomina litus habet; 70
et jam Telegoni, jam moenia Tiburis udi
stabant, Argolicae quod posuere manus.
venerat Atridae fatis agitatus Halaesus,
a quo se dictam terra Falisca putat.
adice Troianae suasorem Antenora pacis, 75
et generum Oeniden, Apule Daune, tuum.
serus ab Iliacis, et post Antenora, flammis
attulit Aeneas in loca nostra deos.
huius erat Solimus Phrygia comes unus ab Ida,
a quo Sulmonis moenia nomen habent, 80
Sulmonis gelidi, patriae, Germanice, nostrae.
me miserum, Scythico quam procul illa solo est!
ergo ego tam longe -- sed supprime, Musa, querellas:
non tibi sunt maesta sacra canenda lyra.
Quo non livor abit? sunt qui tibi mensis honorem 85
eripuisse velint invideantque, Venus.
nam, quia ver aperit tunc omnia densaque cedit
frigoris asperitas fetaque terra patet,
Aprilem memorant ab aperto tempore dictum,
quem Venus injecta vindicat alma manu. 90
illa quidem totum dignissima temperat orbem,
illa tenet nullo regna minora deo,
juraque dat caelo, terrae, natalibus undis,
perque suos initus continet omne genus.
illa deos omnes (longum est numerare) creavit, 95
illa satis causas arboribusque dedit,
illa rudes animos hominum contraxit in unum,
et docuit jungi cum pare quemque sua.
quid genus omne creat volucrum, nisi blanda voluptas?
nec coeant pecudes, si levis absit amor. 100
cum mare trux aries cornu decertat, at idem
frontem dilectae laedere parcit ovis;
deposita sequitur taurus feritate juvencam,
quem toti saltus, quem nemus omne tremit;
vis eadem lato quodcumque sub aequore vivit 105
servat, et innumeris piscibus implet aquas.
prima feros habitus homini detraxit: ab illa
venerunt cultus mundaque cura sui.
primus amans carmen vigilatum nocte negata
dicitur ad clausas concinuisse fores, 110
eloquiumque fuit duram exorare puellam,
proque sua causa quisque disertus erat.
mille per hanc artes motae; studioque placendi,
quae latuere prius, multa reperta ferunt.
hanc quisquam titulo mensis spoliare secundi 115
audeat? a nobis sit furor iste procul.
quid quod ubique potens templisque frequentibus aucta,
urbe tamen nostra jus dea maius habet?
pro Troia, Romane, tua Venus arma ferebat,
cum gemuit teneram cuspide laesa manum; 120
caelestesque duas Troiano judice vicit
(ah nolim victas hoc meminisse deas),
Assaracique nurus dicta est, ut scilicet olim
magnus Juleos Caesar haberet avos.
nec Veneri tempus, quam ver, erat aptius ullum 125
(vere nitent terrae, vere remissus ager;
nunc herbae rupta tellure cacumina tollunt,
nunc tumido gemmas cortice palmes agit),
et formosa Venus formoso tempore digna est,
utque solet, Marti continuata suo est. 130
vere monet curvas materna per aequora puppes
ire nec hibernas jam timuisse minas.
1. C K : APRIL : F
Rite deam colitis, Latiae matresque nurusque
et vos, quis vittae longaque vestis abest.
aurea marmoreo redimicula demite collo, 135
demite divitias: tota lavanda dea est.
aurea siccato redimicula reddite collo:
nunc alii flores, nunc nova danda rosa est.
vos quoque sub viridi myrto jubet ipsa lavari:
causaque cur jubeat, discite, certa subest. 140
litore siccabat rorantes nuda capillos:
viderunt satyri, turba proterva, deam.
sensit et opposita texit sua corpora myrto:
tuta fuit facto, vosque referre jubet.
discite nunc, quare Fortunae tura Virili 145
detis eo, gelida qui locus umet aqua.
accipit ille locus posito velamine cunctas
et vitium nudi corporis omne videt;
ut tegat hoc celetque viros, Fortuna Virilis
praestat et hoc parvo ture rogata facit. 150
nec pigeat tritum niveo cum lacte papaver
sumere et expressis mella liquata favis:
cum primum cupido Venus est deducta marito,
hoc bibit; ex illo tempore nupta fuit.
supplicibus verbis illam placate: sub illa 155
et forma et mores et bona fama manet.
Roma pudicitia proavorum tempore lapsa est:
Cumaeam, veteres, consuluistis anum.
templa jubet fieri Veneri: quibus ordine factis
inde Venus verso nomina corde tenet. 160
semper ad Aeneadas placido, pulcherrima, voltu
respice, totque tuas, diva, tuere nurus.
Dum loquor, elatae metuendus acumine caudae
Scorpios in virides praecipitatur aquas.
2. D F
Nox ubi transierit, caelumque rubescere primo
coeperit, et tactae rore querentur aves,
semustamque facem vigilata nocte viator
ponet, et ad solitum rusticus ibit opus,
Pliades incipient umeros relevare paternos,
quae septem dici, sex tamen esse solent: 170
seu quod in amplexum sex hinc venere deorum
(nam Steropen Marti concubuisse ferunt,
Neptuno Alcyonen et te, formosa Celaeno,
Maian et Electran Taygetenque Jovi),
septima mortali Merope tibi, Sisyphe, nupsit; 175
paenitet, et facti sola pudore latet:
sive quod Electra Troiae spectare ruinas
non tulit, ante oculos opposuitque manum.
(3. EC) 4. FC
Ter sine perpetuo caelum versetur in axe,
ter jungat Titan terque resolvat equos,
protinus inflexo Berecyntia tibia cornu
flabit, et Idaeae festa parentis erunt.
ibunt semimares et inania tympana tundent,
aeraque tinnitus aere repulsa dabunt;
ipsa sedens molli comitum cervice feretur 185
Urbis per medias exululata vias.
scaena sonat, ludique vocant: spectate, Quirites,
et fora Marte suo litigiosa vacent.
quaerere multa libet, sed me sonus aeris acuti
terret et horrendo lotos adunca sono. 190
'da, dea, quam sciter.' doctas Cybeleia neptes
vidit et has curae jussit adesse meae.
'pandite mandati memores, Heliconis alumnae,
gaudeat assiduo cur dea Magna sono.'
sic ego. sic Erato (mensis Cythereius illi 195
cessit, quod teneri nomen amoris habet):
'reddita Saturno sors haec erat: "optime regum,
a nato sceptris excutiere tuis."
ille suam metuens, ut quaeque erat edita, prolem
devorat, immersam visceribusque tenet. 200
saepe Rhea questa est totiens fecunda nec umquam
mater, et indoluit fertilitate sua.
Juppiter ortus erat: (pro magno teste vetustas
creditur; acceptam parce movere fidem)
veste latens saxum caelesti gutture sedit: 205
sic genitor fatis decipiendus erat.
ardua jamdudum resonat tinnitibus Ide,
tutus ut infanti vagiat ore puer.
pars clipeos sudibus, galeas pars tundit inanes:
hoc Curetes habent, hoc Corybantes opus. 210
res latuit, priscique manent imitamina facti:
aera deae comites raucaque terga movent.
cymbala pro galeis, pro scutis tympana pulsant:
tibia dat Phrygios, ut dedit ante, modos.'
desierat; coepi: 'cur huic genus acre leonum 215
praebent insolitas ad juga curva jubas?'
desieram; coepit: 'feritas mollita per illam
creditur; id curru testificata suo est.'
'at cur turrifera caput est onerata corona?
an primis turres urbibus illa dedit?' 220
adnuit. 'unde venit' dixi 'sua membra secandi
impetus?' ut tacui, Pieris orsa loqui:
'Phryx puer in silvis, facie spectabilis, Attis
turrigeram casto vinxit amore deam;
hunc sibi servari voluit, sua templa tueri, 225
et dixit "semper fac puer esse velis."
ille fidem jussis dedit, et "si mentiar", inquit
"ultima, qua fallam, sit Venus illa mihi."
fallit, et in nympha Sagaritide desinit esse
quod fuit: hinc poenas exigit ira deae. 230
Naida volneribus succidit in arbore factis,
illa perit; fatum Naidos arbor erat;
hic furit, et credens thalami procumbere tectum
effugit, et cursu Dindyma summa petit;
et modo "tolle faces", "remove" modo "verbera" clamat, 235
saepe ~Palaestinas~ jurat adesse deas.
ille etiam saxo corpus laniavit acuto,
longaque in immundo pulvere tracta coma est,
voxque fuit "merui: meritas do sanguine poenas.
ah pereant partes quae nocuere mihi!" 240
"ah pereant" dicebat adhuc; onus inguinis aufert,
nullaque sunt subito signa relicta viri.
venit in exemplum furor hic, mollesque ministri
caedunt jactatis vilia membra comis.'
talibus Aoniae facunda voce Camenae 245
reddita quaesiti causa furoris erat.
'hoc quoque, dux operis, moneas precor, unde petita
venerit; an nostra semper in urbe fuit?'
'Dindymon et Cybelen et amoenam fontibus Iden
semper et Iliacas Mater amavit opes: 250
cum Troiam Aeneas Italos portaret in agros,
est dea sacriferas paene secuta rates,
sed nondum fatis Latio sua numina posci
senserat, adsuetis substiteratque locis.
post, ut Roma potens opibus jam saecula quinque 255
vidit et edomito sustulit orbe caput,
carminis Euboici fatalia verba sacerdos
inspicit; inspectum tale fuisse ferunt:
"mater abest: matrem jubeo, Romane, requiras.
cum veniet, casta est accipienda manu." 260
obscurae sortis patres ambagibus errant,
quaeve parens absit, quove petenda loco.
consulitur Paean, "divum" que "arcessite Matrem"
inquit; "in Idaeo est invenienda jugo."
mittuntur proceres. Phrygiae tum sceptra tenebat 265
Attalus; Ausoniis rem negat ille viris.
mira canam: longo tremuit cum murmure tellus,
et sic est adytis diva locuta suis:
"ipsa peti volui: ne sit mora; mitte volentem:
dignus Roma locus quo deus omnis eat." 270
ille soni terrore pavens "proficiscere" dixit;
"nostra eris: in Phrygios Roma refertur avos."
protinus innumerae caedunt pineta secures
illa, quibus fugiens Phryx pius usus erat.
mille manus coeunt, et picta coloribus ustis 275
caelestum Matrem concava puppis habet.
illa sui per aquas fertur tutissima nati,
longaque Phrixeae stagna sororis adit,
Rhoeteumque capax Sigeaque litora transit,
et Tenedum et veteres Eetionis opes. 280
Cyclades excipiunt, Lesbo post terga relicta,
quaeque Carysteis frangitur unda vadis;
transit et Icarium, lapsas ubi perdidit alas
Icarus, et vastae nomina fecit aquae.
tum laeva Creten, dextra Pelopeidas undas 285
deserit, et Veneris sacra Cythera petit.
hinc mare Trinacrium, candens ubi tinguere ferrum
Brontes et Steropes Acmonidesque solent,
aequoraque Afra legit, Sardoaque regna sinistris
respicit a remis, Ausoniamque tenet. 290
ostia contigerat, qua se Tiberinus in altum
dividit et campo liberiore natat:
omnis eques mixtaque gravis cum plebe senatus
obvius ad Tusci fluminis ora venit.
procedunt pariter matres nataeque nurusque 295
quaeque colunt sanctos virginitate focos.
sedula fune viri contento bracchia lassant:
vix subit adversas hospita navis aquas.
sicca diu fuerat tellus, sitis usserat herbas:
sedit limoso pressa carina vado. 300
quisquis adest operi, plus quam pro parte laborat,
adiuvat et fortes voce sonante manus:
illa velut medio stabilis sedet insula ponto;
attoniti monstro stantque paventque viri.
Claudia Quinta genus Clauso referebat ab alto 305
(nec facies impar nobilitate fuit),
casta quidem, sed non et credita: rumor iniquus
laeserat, et falsi criminis acta rea est.
cultus et ornatis varie prodisse capillis
obfuit ad rigidos promptaque lingua senes. 310
conscia mens recti famae mendacia risit,
sed nos in vitium credula turba sumus.
haec ubi castarum processit ab agmine matrum
et manibus puram fluminis hausit aquam,
ter caput inrorat, ter tollit in aethera palmas 315
(quicumque aspiciunt, mente carere putant),
summissoque genu voltus in imagine divae
figit, et hos edit crine jacente sonos:
"supplicis, alma, tuae, genetrix fecunda deorum,
accipe sub certa condicione preces. 320
casta negor: si tu damnas, meruisse fatebor;
morte luam poenas judice victa dea;
sed si crimen abest, tu nostrae pignora vitae
re dabis, et castas casta sequere manus."
dixit, et exiguo funem conamine traxit; 325
mira, sed et scaena testificata loquar:
mota dea est, sequiturque ducem laudatque sequendo;
index laetitiae fertur ad astra sonus.
fluminis ad flexum veniunt (Tiberina priores
Atria dixerunt), unde sinister abit. 330
nox aderat: querno religant in stipite funem,
dantque levi somno corpora functa cibo.
lux aderat: querno solvunt a stipite funem,
ante tamen posito tura dedere foco,
ante coronarunt puppem, sine labe juvencam 335
mactarunt operum coniugiique rudem.
est locus, in Tiberim qua lubricus influit Almo
et nomen magno perdit in amne minor.
illic purpurea canus cum veste sacerdos
Almonis dominam sacraque lavit aquis. 340
exululant comites, furiosaque tibia flatur,
et feriunt molles taurea terga manus.
Claudia praecedit laeto celeberrima voltu,
credita vix tandem teste pudica dea;
ipsa sedens plaustro porta est invecta Capena: 345
sparguntur junctae flore recente boves.
Nasica accepit; templi non perstitit auctor:
Augustus nunc est, ante Metellus erat.'
substitit hic Erato. mora fit, si cetera quaeram.
'dic' inquam 'parva cur stipe quaerat opes.' 350
'contulit aes populus, de quo delubra Metellus
fecit' ait; 'dandae mos stipis inde manet.'
cur vicibus factis ineant convivia, quaero,
tum magis indictas concelebrentque dapes.
'quod bene mutarit sedem Berecyntia', dixit 355
'captant mutatis sedibus omen idem.'
institeram, quare primi Megalesia ludi
urbe forent nostra, cum dea (sensit enim)
'illa deos' inquit 'peperit: cessere parenti,
principiumque dati Mater honoris habet.' 360
'cur igitur Gallos qui se excidere vocamus,
cum tanto a Phrygia Gallica distet humus?'
'inter' ait 'viridem Cybelen altasque Celaenas
amnis it insana, nomine Gallus, aqua.
qui bibit inde, furit: procul hinc discedite, quis est 365
cura bonae mentis: qui bibit inde, furit.'
'non pudet herbosum' dixi 'posuisse moretum
in dominae mensis: an sua causa subest?'
'lacte mero veteres usi narrantur et herbis,
sponte sua siquas terra ferebat' ait; 370
'candidus elisae miscetur caseus herbae,
cognoscat priscos ut dea prisca cibos.'
5. G NON : N
Postera cum caelo motis Pallantias astris
fulserit, et niveos Luna levarit equos,
qui dicet 'quondam sacrata est colle Quirini 375
hac Fortuna die Publica', verus erit.
6. H NP (7. AN) (8. BN) 9. CN
Tertia lux (memini) ludis erat, ac mihi quidam
spectanti senior continuusque loco
'haec' ait 'illa dies, Libycis qua Caesar in oris
perfida magnanimi contudit arma Jubae. 380
dux mihi Caesar erat, sub quo meruisse tribunus
glorior: officio praefuit ille meo.
hanc ego militia sedem, tu pace parasti,
inter bis quinos usus honore viros.'
plura locuturi subito seducimur imbre: 385
pendula caelestes Libra movebat aquas.
Ante tamen quam summa dies spectacula sistat
ensifer Orion aequore mersus erit.
10. DN
Proxima victricem cum Romam inspexerit Eos
et dederit Phoebo stella fugata locum,
Circus erit pompa celeber numeroque deorum,
primaque ventosis palma petetur equis.
11. EN 12. FN
Hinc Cereris ludi: non est opus indice causae;
sponte deae munus promeritumque patet.
panis erat primis virides mortalibus herbae, 395
quas tellus nullo sollicitante dabat;
et modo carpebant vivax e caespite gramen,
nunc epulae tenera fronde cacumen erant.
postmodo glans nota est: bene erat jam glande reperta,
duraque magnificas quercus habebat opes. 400
prima Ceres homine ad meliora alimenta vocato
mutavit glandes utiliore cibo.
illa jugo tauros collum praebere coegit:
tum primum soles eruta vidit humus.
aes erat in pretio, Chalybeia massa latebat: 405
eheu, perpetuo debuit illa tegi.
pace Ceres laeta est; et vos orate, coloni,
perpetuam pacem pacificumque ducem.
farra deae micaeque licet salientis honorem
detis et in veteres turea grana focos; 410
et, si tura aberunt, unctas accendite taedas:
parva bonae Cereri, sint modo casta, placent.
a bove succincti cultros removete ministri:
bos aret; ignavam sacrificate suem.
apta jugo cervix non est ferienda securi: 415
vivat et in dura saepe laboret humo.
Exigit ipse locus raptus ut virginis edam:
plura recognosces, pauca docendus eris.
terra tribus scopulis vastum procurrit in aequor
Trinacris, a positu nomen adepta loci, 420
grata domus Cereri: multas ea possidet urbes,
in quibus est culto fertilis Henna solo.
frigida caelestum matres Arethusa vocarat:
venerat ad sacras et dea flava dapes.
filia, consuetis ut erat comitata puellis, 425
errabat nudo per sua prata pede.
valle sub umbrosa locus est aspergine multa
uvidus ex alto desilientis aquae.
tot fuerant illic, quot habet natura, colores,
pictaque dissimili flore nitebat humus. 430
quam simul aspexit, 'comites, accedite' dixit
'et mecum plenos flore referte sinus.'
praeda puellares animos prolectat inanis,
et non sentitur sedulitate labor.
haec implet lento calathos e vimine nexos, 435
haec gremium, laxos degravat illa sinus;
illa legit calthas, huic sunt violaria curae,
illa papavereas subsecat ungue comas;
has, hyacinthe, tenes; illas, amarante, moraris;
pars thyma, pars rhoean et meliloton amat; 440
plurima lecta rosa est, sunt et sine nomine flores:
ipsa crocos tenues liliaque alba legit.
carpendi studio paulatim longius itur,
et dominam casu nulla secuta comes.
hanc videt et visam patruus velociter aufert 445
regnaque caeruleis in sua portat equis.
illa quidem clamabat 'io, carissima mater,
auferor!', ipsa suos abscideratque sinus:
panditur interea Diti via, namque diurnum
lumen inadsueti vix patiuntur equi. 450
at, chorus aequalis, cumulatae flore ministrae
'Persephone', clamant 'ad tua dona veni.'
ut clamata silet, montes ululatibus implent,
et feriunt maesta pectora nuda manu.
attonita est plangore Ceres (modo venerat Hennam) 455
nec mora, 'me miseram! filia' dixit 'ubi es?'
mentis inops rapitur, quales audire solemus
Threicias fusis maenadas ire comis.
ut vitulo mugit sua mater ab ubere rapto
et quaerit fetus per nemus omne suos, 460
sic dea nec retinet gemitus, et concita cursu
fertur, et e campis incipit, Henna, tuis.
inde puellaris nacta est vestigia plantae
et pressam noto pondere vidit humum;
forsitan illa dies erroris summa fuisset, 465
si non turbassent signa reperta sues.
iamque Leontinos Amenanaque flumina cursu
praeterit et ripas, herbifer Aci, tuas:
praeterit et Cyanen et fontes lenis Anapi
et te, verticibus non adeunde Gela. 470
liquerat Ortygien Megareaque Pantagienque,
quaque Symaetheas accipit aequor aquas,
antraque Cyclopum positis exusta caminis,
quique locus curvae nomina falcis habet,
Himeraque et Didymen Acragantaque Tauromenumque, 475
sacrarumque Mylas pascua laeta boum:
hinc Camerinan adit Thapsonque et Heloria tempe,
quaque jacet Zephyro semper apertus Eryx.
iamque Peloriadem Lilybaeaque, jamque Pachynon
lustrarat, terrae cornua prima suae: 480
quacumque ingreditur, miseris loca cuncta querellis
implet, ut amissum cum gemit ales Ityn.
perque vices modo 'Persephone!' modo 'filia!' clamat,
clamat et alternis nomen utrumque ciet;
sed neque Persephone Cererem nec filia matrem 485
audit, et alternis nomen utrumque perit;
unaque, pastorem vidisset an arva colentem,
vox erat 'hac gressus ecqua puella tulit?'
iam color unus inest rebus tenebrisque teguntur
omnia, jam vigiles conticuere canes: 490
alta jacet vasti super ora Typhoeos Aetne,
cuius anhelatis ignibus ardet humus;
illic accendit geminas pro lampade pinus:
hinc Cereris sacris nunc quoque taeda datur.
est specus exesi structura pumicis asper, 495
non homini regio, non adeunda ferae:
quo simul ac venit, frenatos curribus angues
jungit et aequoreas sicca pererrat aquas.
effugit et Syrtes et te, Zanclaea Charybdi,
et vos, Nisei, naufraga monstra, canes, 500
Hadriacumque patens late bimaremque Corinthum:
sic venit ad portus, Attica terra, tuos.
hic primum sedit gelido maestissima saxo:
illud Cecropidae nunc quoque triste vocant.
sub Jove duravit multis immota diebus, 505
et lunae patiens et pluvialis aquae.
sors sua cuique loco est: quod nunc Cerialis Eleusin
dicitur, hoc Celei rura fuere senis.
ille domum glandes excussaque mora rubetis
portat et arsuris arida ligna focis. 510
filia parva duas redigebat monte capellas,
et tener in cunis filius aeger erat.
'mater' ait virgo (mota est dea nomine matris),
'quid facis in solis incomitata locis?'
perstitit et senior, quamvis onus urget, et orat 515
tecta suae subeat quantulacumque casae.
illa negat (simularat anum mitraque capillos
presserat); instanti talia dicta refert:
'sospes eas semperque parens; mihi filia rapta est.
heu, melior quanto sors tua sorte mea est!' 520
dixit, et ut lacrimae (neque enim lacrimare deorum est)
decidit in tepidos lucida gutta sinus.
flent pariter molles animis virgoque senexque;
e quibus haec justi verba fuere senis:
'sic tibi, quam raptam quaeris, sit filia sospes; 525
surge, nec exiguae despice tecta casae.'
cui dea 'duc' inquit; 'scisti qua cogere posses',
seque levat saxo subsequiturque senem.
dux comiti narrat quam sit sibi filius aeger,
nec capiat somnos invigiletque malis. 530
illa soporiferum, parvos initura penates,
colligit agresti lene papaver humo.
dum legit, oblito fertur gustasse palato
longamque imprudens exsoluisse famem;
quae quia principio posuit ieiunia noctis, 535
tempus habent mystae sidera visa cibi.
limen ut intravit, luctus videt omnia plena;
iam spes in puero nulla salutis erat.
matre salutata (mater Metanira vocatur)
jungere dignata est os puerile suo. 540
pallor abit, subitasque vident in corpore vires:
tantus caelesti venit ab ore vigor.
tota domus laeta est, hoc est, materque paterque
nataque: tres illi tota fuere domus.
mox epulas ponunt, liquefacta coagula lacte 545
pomaque et in ceris aurea mella suis.
abstinet alma Ceres, somnique papavera causas
dat tibi cum tepido lacte bibenda, puer.
noctis erat medium placidique silentia somni:
Triptolemum gremio sustulit illa suo, 550
terque manu permulsit eum, tria carmina dixit,
carmina mortali non referenda sono,
inque foco corpus pueri vivente favilla
obruit, humanum purget ut ignis onus.
excutitur somno stulte pia mater, et amens 555
'quid facis?' exclamat, membraque ab igne rapit.
cui dea 'dum non es', dixit 'scelerata fuisti:
inrita materno sunt mea dona metu.
iste quidem mortalis erit: sed primus arabit
et seret et culta praemia tollet humo.' 560
dixit et egrediens nubem trahit, inque dracones
transit et aligero tollitur axe Ceres.
Sunion expositum Piraeaque tuta recessu
linquit et in dextrum quae jacet ora latus;
hinc init Aegaeum, quo Cycladas aspicit omnes, 565
Joniumque rapax Icariumque legit,
perque urbes Asiae longum petit Hellespontum,
diversumque locis alta pererrat iter.
nam modo turilegos Arabas, modo despicit Indos;
hinc Libys, hinc Meroe siccaque terra subest; 570
nunc adit Hesperios, Rhenum Rhodanumque Padumque
teque, future parens, Thybri, potentis aquae.
quo feror? immensum est erratas dicere terras:
praeteritus Cereri nullus in orbe locus.
errat et in caelo, liquidique immunia ponti 575
adloquitur gelido proxima signa polo:
'Parrhasides stellae, namque omnia nosse potestis,
aequoreas numquam cum subeatis aquas,
Persephonen natam miserae monstrate parenti.'
dixerat. huic Helice talia verba refert: 580
'crimine nox vacua est; Solem de virgine rapta
consule, qui late facta diurna videt.'
Sol aditus 'quam quaeris', ait 'ne vana labores,
nupta Jovis fratri tertia regna tenet.'
questa diu secum, sic est adfata Tonantem 585
(maximaque in voltu signa dolentis erant):
'si memor es de quo mihi sit Proserpina nata,
dimidium curae debet habere tuae.
orbe pererrato sola est injuria facti
cognita: commissi praemia raptor habet. 590
at neque Persephone digna est praedone marito,
nec gener hoc nobis more parandus erat.
quid gravius victore Gyge captiva tulissem
quam nunc te caeli sceptra tenente tuli?
verum impune ferat, nos haec patiemur inultae; 595
reddat et emendet facta priora novis.'
Juppiter hanc lenit, factumque excusat amore,
nec gener est nobis ille pudendus ait;
'non ego nobilior: posita est mihi regia caelo,
possidet alter aquas, alter inane chaos. 600
sed si forte tibi non est mutabile pectus,
statque semel juncti rumpere vincla tori,
hoc quoque temptemus, siquidem ieiuna remansit;
si minus, inferni coniugis uxor erit.'
Tartara jussus adit sumptis Caducifer alis, 605
speque redit citius visaque certa refert:
'rapta tribus' dixit 'solvit ieiunia granis,
Punica quae lento cortice poma tegunt.'
non secus indoluit quam si modo rapta fuisset
maesta parens, longa vixque refecta mora est. 610
atque ita 'nec nobis caelum est habitabile' dixit;
'Taenaria recipi me quoque valle jube.'
et factura fuit, pactus nisi Juppiter esset
bis tribus ut caelo mensibus illa foret.
tum demum voltumque Ceres animumque recepit, 615
imposuitque suae spicea serta comae:
largaque provenit cessatis messis in arvis,
et vix congestas area cepit opes.
alba decent Cererem: vestes Cerialibus albas
sumite; nunc pulli velleris usus abest. 620
13. G EID : NP
Occupat Apriles Idus cognomine Victor
Juppiter: hac illi sunt data templa die.
hac quoque, ni fallor, populo dignissima nostro
atria Libertas coepit habere sua.
14. HN
Luce secutura tutos pete, navita, portus:
ventus ab occasu grandine mixtus erit.
scilicet ut fuerit, tamen hac Mutinensia Caesar
grandine militia perculit arma sua.
15. A FORD : NP 16. BN
Tertia post Veneris cum lux surrexerit Idus,
pontifices, forda sacra litate bove.
forda ferens bos est fecundaque dicta ferendo:
hinc etiam fetus nomen habere putant.
nunc gravidum pecus est, gravidae quoque semine terrae:
Telluri plenae victima plena datur.
pars cadit arce Jovis, ter denas curia vaccas 635
accipit et largo sparsa cruore madet.
ast ubi visceribus vitulos rapuere ministri,
sectaque fumosis exta dedere focis,
igne cremat vitulos quae natu maxima Virgo est,
luce Palis populos purget ut ille cinis. 640
rege Numa, fructu non respondente labori,
inrita decepti vota colentis erant.
nam modo siccus erat gelidis Aquilonibus annus,
nunc ager assidua luxuriabat aqua;
saepe Ceres primis dominum fallebat in herbis, 645
et levis obsesso stabat avena solo,
et pecus ante diem partus edebat acerbos,
agnaque nascendo saepe necabat ovem.
silva vetus nullaque diu violata securi
stabat, Maenalio sacra relicta deo: 650
ille dabat tacitis animo responsa quieto
noctibus; hic geminas rex Numa mactat oves.
prima cadit Fauno, leni cadit altera Somno;
sternitur in duro vellus utrumque solo.
bis caput intonsum fontana spargitur unda, 655
bis sua faginea tempora fronde premit.
usus abest Veneris, nec fas animalia mensis
ponere, nec digitis anulus ullus inest;
veste rudi tectus supra nova vellera corpus
ponit, adorato per sua verba deo. 660
interea placidam redimita papavere frontem
Nox venit, et secum somnia nigra trahit;
Faunus adest, oviumque premens pede vellera duro
edidit a dextro talia verba toro:
'morte boum tibi, rex, Tellus placanda duarum: 665
det sacris animas una juvenca duas.'
excutitur terrore quies: Numa visa revolvit,
et secum ambages caecaque jussa refert.
expedit errantem nemori gratissima coniunx
et dixit 'gravidae posceris exta bovis.' 670
exta bovis gravidae dantur; fecundior annus
provenit, et fructum terra pecusque ferunt.
Hanc quondam Cytherea diem properantius ire
jussit et admissos praecipitavit equos,
ut titulum imperii cum primum luce sequenti 675
Augusto juveni prospera bella darent.
17. CN (18. DN)
Sed jam praeteritas quartus tibi Lucifer Idus
respicit; hac Hyades Dorida nocte tenent.
19. E CER : NP
Tertia post Hyadas cum lux erit orta remotas,
carcere partitos Circus habebit equos.
cur igitur missae vinctis ardentia taedis
terga ferant volpes causa docenda mihi est.
frigida Carseolis nec olivis apta ferendis
terra, sed ad segetes ingeniosus ager;
hac ego Paelignos, natalia rura, petebam, 685
parva, sed assiduis obvia semper aquis.
hospitis antiqui solitas intravimus aedes;
dempserat emeritis jam juga Phoebus equis.
is mihi multa quidem, sed et haec narrare solebat,
unde meum praesens instrueretur opus: 690
'hoc' ait 'in campo' (campumque ostendit) 'habebat
rus breve cum duro parca colona viro.
ille suam peragebat humum, sive usus aratri,
seu curvae falcis, sive bidentis erat;
haec modo verrebat stantem tibicine villam, 695
nunc matris plumis ova fovenda dabat,
aut virides malvas aut fungos colligit albos
aut humilem grato calfacit igne focum;
et tamen assiduis exercet bracchia telis,
adversusque minas frigoris arma parat. 700
filius huius erat primo lascivus in aevo,
addideratque annos ad duo lustra duos.
is capit extremi volpem convalle salicti:
abstulerat multas illa cohortis aves.
captivam stipula fenoque involvit et ignes 705
admovet: urentes effugit illa manus:
qua fugit, incendit vestitos messibus agros;
damnosis vires ignibus aura dabat.
factum abiit, monimenta manent: ~nam dicere certam~
nunc quoque lex volpem Carseolana vetat, 710
utque luat poenas, gens haec Cerialibus ardet,
quoque modo segetes perdidit ipsa perit.'
20. FN
Proxima cum veniet terras visura patentes
Memnonis in roseis lutea mater equis,
de duce lanigeri pecoris, qui prodidit Hellen, 715
sol abit: egresso victima maior adest.
vacca sit an taurus non est cognoscere promptum:
pars prior apparet, posteriora latent.
seu tamen est taurus sive est hoc femina signum,
Junone invita munus amoris habet. 720
21. G PAR : NP
Nox abiit, oriturque aurora: Parilia poscor;
non poscor frustra, si favet alma Pales.
alma Pales, faveas pastoria sacra canenti,
prosequor officio si tua festa meo.
certe ego de vitulo cinerem stipulasque fabales 725
saepe tuli plena, februa tosta, manu;
certe ego transilui positas ter in ordine flammas,
udaque roratas laurea misit aquas.
mota dea est, operique favet. navalibus exit
puppis; habent ventos jam mea vela suos. 730
i, pete virginea, populus, suffimen ab ara;
Vesta dabit, Vestae munere purus eris.
sanguis equi suffimen erit vitulique favilla,
tertia res durae culmen inane fabae.
pastor, oves saturas ad prima crepuscula lustra: 735
unda prius spargat, virgaque verrat humum;
frondibus et fixis decorentur ovilia ramis,
et tegat ornatas longa corona fores.
caerulei fiant puro de sulpure fumi,
tactaque fumanti sulpure balet ovis. 740
ure mares oleas taedamque herbasque Sabinas,
et crepet in mediis laurus adusta focis;
libaque de milio milii fiscella sequatur:
rustica praecipue est hoc dea laeta cibo.
adde dapes mulctramque suas, dapibusque resectis 745
silvicolam tepido lacte precare Palem.
'consule' dic 'pecori pariter pecorisque magistris:
effugiat stabulis noxa repulsa meis.
sive sacro pavi, sedive sub arbore sacra,
pabulaque e bustis inscia carpsit ovis; 750
si nemus intravi vetitum, nostrisve fugatae
sunt oculis nymphae semicaperque deus;
si mea falx ramo lucum spoliavit opaco,
unde data est aegrae fiscina frondis ovi,
da veniam culpae: nec, dum degrandinat, obsit 755
agresti fano subposuisse pecus.
nec noceat turbasse lacus: ignoscite, nymphae,
mota quod obscuras ungula fecit aquas.
tu, dea, pro nobis fontes fontanaque placa
numina, tu sparsos per nemus omne deos. 760
nec dryadas nec nos videamus labra Dianae
nec Faunum, medio cum premit arva die.
pelle procul morbos; valeant hominesque gregesque,
et valeant vigiles, provida turba, canes.
neve minus multos redigam quam mane fuerunt, 765
neve gemam referens vellera rapta lupo.
absit iniqua fames: herbae frondesque supersint,
quaeque lavent artus quaeque bibantur aquae.
ubera plena premam, referat mihi caseus aera,
dentque viam liquido vimina rara sero; 770
sitque salax aries, conceptaque semina coniunx
reddat, et in stabulo multa sit agna meo;
lanaque proveniat nullas laesura puellas,
mollis et ad teneras quamlibet apta manus.
quae precor, eveniant, et nos faciamus ad annum 775
pastorum dominae grandia liba Pali.'
his dea placanda est: haec tu conversus ad ortus
dic quater et vivo perlue rore manus.
tum licet adposita, veluti cratere, camella
lac niveum potes purpureamque sapam; 780
moxque per ardentes stipulae crepitantis acervos
traicias celeri strenua membra pede.
expositus mos est; moris mihi restat origo:
turba facit dubium coeptaque nostra tenet.
omnia purgat edax ignis vitiumque metallis 785
excoquit: idcirco cum duce purgat oves?
an, quia cunctarum contraria semina rerum
sunt duo discordes, ignis et unda, dei,
iunxerunt elementa patres, aptumque putarunt
ignibus et sparsa tangere corpus aqua? 790
an, quod in his vitae causa est, haec perdidit exul,
his nova fit coniunx, haec duo magna putant?
vix equidem credo: sunt qui Phaethonta referri
credant et nimias Deucalionis aquas.
pars quoque, cum saxis pastores saxa feribant, 795
scintillam subito prosiluisse ferunt;
prima quidem periit, stipulis excepta secunda est:
hoc argumentum flamma Parilis habet?
an magis hunc morem pietas Aeneia fecit,
innocuum victo cui dedit ignis iter? 800
num tamen est vero propius, cum condita Roma est,
transferri jussos in nova tecta Lares,
mutantesque domum tectis agrestibus ignem
et cessaturae subposuisse casae,
per flammas saluisse pecus, saluisse colonos? 805
quod fit natali nunc quoque, Roma, tuo.
ipse locum casus vati facit: Urbis origo
venit; ades factis, magne Quirine, tuis.
iam luerat poenas frater Numitoris, et omne
pastorum gemino sub duce volgus erat; 810
contrahere agrestes et moenia ponere utrique
convenit: ambigitur moenia ponat uter.
'nil opus est' dixit 'certamine' Romulus 'ullo;
magna fides avium est: experiamur aves.'
res placet: alter init nemorosi saxa Palati; 815
alter Aventinum mane cacumen init.
sex Remus, hic volucres bis sex videt ordine; pacto
statur, et arbitrium Romulus urbis habet.
apta dies legitur qua moenia signet aratro:
sacra Palis suberant; inde movetur opus. 820
fossa fit ad solidum, fruges jaciuntur in ima
et de vicino terra petita solo;
fossa repletur humo, plenaeque imponitur ara,
et novus accenso fungitur igne focus.
inde premens stivam designat moenia sulco; 825
alba jugum niveo cum bove vacca tulit.
vox fuit haec regis: 'condenti, Juppiter, urbem,
et genitor Mavors Vestaque mater, ades,
quosque pium est adhibere deos, advertite cuncti:
auspicibus vobis hoc mihi surgat opus. 830
longa sit huic aetas dominaeque potentia terrae,
sitque sub hac oriens occiduusque dies.'
ille precabatur, tonitru dedit omina laevo
Juppiter, et laevo fulmina missa polo.
augurio laeti jaciunt fundamina cives, 835
et novus exiguo tempore murus erat.
hoc Celer urget opus, quem Romulus ipse vocarat,
'sint' que, 'Celer, curae' dixerat 'ista tuae,
neve quis aut muros aut factam vomere fossam
transeat; audentem talia dede neci.' 840
quod Remus ignorans humiles contemnere muros
coepit, et 'his populus' dicere 'tutus erit?'
nec mora, transiluit: rutro Celer occupat ausum;
ille premit duram sanguinulentus humum.
haec ubi rex didicit, lacrimas introrsus obortas 845
devorat et clausum pectore volnus habet.
flere palam non volt exemplaque fortia servat,
'sic' que 'meos muros transeat hostis' ait.
dat tamen exsequias; nec jam suspendere fletum
sustinet, et pietas dissimulata patet; 850
osculaque adplicuit posito suprema feretro,
atque ait 'invito frater adempte, vale',
arsurosque artus unxit: fecere, quod ille,
Faustulus et maestas Acca soluta comas.
tum juvenem nondum facti flevere Quirites; 855
ultima plorato subdita flamma rogo est.
urbs oritur (quis tunc hoc ulli credere posset?)
victorem terris impositura pedem.
cuncta regas et sis magno sub Caesare semper,
saepe etiam plures nominis huius habe; 860
et, quotiens steteris domito sublimis in orbe,
omnia sint umeris inferiora tuis.
(22. HN) 23. A VIN : FP (ut vid.)
Dicta Pales nobis: idem Vinalia dicam.
una tamen media est inter utramque dies.
numina, volgares, Veneris celebrate, puellae: 865
multa professarum quaestibus apta Venus.
poscite ture dato formam populique favorem,
poscite blanditias dignaque verba ioco;
cumque sua dominae date grata sisymbria myrto
tectaque composita juncea vincla rosa. 870
templa frequentari Collinae proxima portae
nunc decet; a Siculo nomina colle tenent,
utque Syracusas Arethusidas abstulit armis
Claudius et bello te quoque cepit, Eryx,
carmine vivacis Venus est translata Sibyllae, 875
inque suae stirpis maluit urbe coli.
cur igitur Veneris festum Vinalia dicant
quaeritis, et quare sit Jovis ista dies?
Turnus an Aeneas Latiae gener esset Amatae
bellum erat: Etruscas Turnus adorat opes. 880
clarus erat sumptisque ferox Mezentius armis,
et vel equo magnus vel pede maior erat;
quem Rutuli Turnusque suis adsciscere temptat
partibus. haec contra dux ita Tuscus ait:
'stat mihi non parvo virtus mea: volnera testor 885
armaque, quae sparsi sanguine saepe meo.
qui petis auxilium, non grandia divide mecum
praemia, de lacubus proxima musta tuis.
nulla mora est operae: vestrum est dare, vincere nostrum.
quam velit Aeneas ista negata mihi!' 890
adnuerant Rutuli. Mezentius induit arma,
induit Aeneas adloquiturque Jovem:
'hostica Tyrrheno vota est vindemia regi:
Juppiter, e Latio palmite musta feres.'
vota valent meliora: cadit Mezentius ingens 895
atque indignanti pectore plangit humum.
venerat Autumnus calcatis sordidus uvis:
redduntur merito debita vina Jovi.
dicta dies hinc est Vinalia; Juppiter illa
vindicat, et festis gaudet inesse suis. 900
(24. BC) 25. C ROB : NP
Sex ubi, quae restant, luces Aprilis habebit,
in medio cursu tempora veris erunt,
et frustra pecudem quaeres Athamantidos Helles,
signaque dant imbres, exoriturque Canis.
hac mihi Nomento Romam cum luce redirem, 905
obstitit in media candida turba via:
flamen in antiquae lucum Robiginis ibat,
exta canis flammis, exta daturus ovis.
protinus accessi, ritus ne nescius essem;
edidit haec flamen verba, Quirine, tuus: 910
'aspera Robigo, parcas Cerialibus herbis,
et tremat in summa leve cacumen humo.
tu sata sideribus caeli nutrita secundi
crescere, dum fiant falcibus apta, sinas.
vis tua non levis est: quae tu frumenta notasti, 915
maestus in amissis illa colonus habet;
nec venti tantum Cereri nocuere nec imbres,
nec sic marmoreo pallet adusta gelu,
quantum si culmos Titan incalfacit udos:
tum locus est irae, diva timenda, tuae. 920
parce, precor, scabrasque manus a messibus aufer,
neve noce cultis; posse nocere sat est.
nec teneras segetes, sed durum amplectere ferrum,
quodque potest alios perdere perde prior.
utilius gladios et tela nocentia carpes: 925
nil opus est illis; otia mundus agit.
sarcula nunc durusque bidens et vomer aduncus,
ruris opes, niteant; inquinet arma situs,
conatusque aliquis vagina ducere ferrum
adstrictum longa sentiat esse mora. 930
at tu ne viola Cererem, semperque colonus
absenti possit solvere vota tibi.'
dixerat; a dextra villis mantele solutis
cumque meri patera turis acerra fuit.
tura focis vinumque dedit fibrasque bidentis 935
turpiaque obscenae (vidimus) exta canis.
tum mihi 'cur detur sacris nova victima quaeris?'
(quaesieram) 'causam percipe' flamen ait.
'est Canis, Icarium dicunt, quo sidere moto
tosta sitit tellus praecipiturque seges: 940
pro cane sidereo canis hic imponitur arae,
et quare fiat nil nisi nomen habet.'
(26. DF) (27. EC) 28. F NP 29. GC 30. HC
Cum Phrygis Assaraci Tithonia fratre relicto
sustulit immenso ter jubar orbe suum,
mille venit variis florum dea nexa coronis; 945
scaena ioci morem liberioris habet.
exit et in Maias sacrum Florale Kalendas:
tunc repetam, nunc me grandius urget opus.
aufer, Vesta, diem: cognati Vesta recepta est
limine; sic justi constituere patres. 950
Phoebus habet partem: Vestae pars altera cessit:
quod superest illis, tertius ipse tenet.
state Palatinae laurus, praetextaque quercu
stet domus: aeternos tres habet una deos.
P. OVIDI NASONIS FASTORVM LIBER QVINTVS
Quaeritis unde putem Maio data nomina mensi?
non satis est liquido cognita causa mihi.
ut stat et incertus qua sit sibi nescit eundum,
cum videt ex omni parte, viator, iter,
sic, quia posse datur diversas reddere causas, 5
qua ferar ignoro, copiaque ipsa nocet.
dicite, quae fontes Aganippidos Hippocrenes,
grata Medusaei signa, tenetis, equi.
dissensere deae; quarum Polyhymnia coepit
prima (silent aliae, dictaque mente notant): 10
'post chaos ut primum data sunt tria corpora mundo
inque novas species omne recessit opus,
pondere terra suo subsedit et aequora traxit:
at caelum levitas in loca summa tulit;
sol quoque cum stellis nulla gravitate retentus 15
et vos, Lunares, exsiluistis, equi.
sed neque terra diu caelo, nec cetera Phoebo
sidera cedebant: par erat omnis honos.
saepe aliquis solio, quod tu, Saturne, tenebas,
ausus de media plebe sedere deus: 20
nec latus Oceano quisquam deus advena junxit,
et Themis extremo saepe recepta loco est,
donec Honor placidoque decens Reverentia voltu
corpora legitimis imposuere toris.
hinc sata Maiestas, hos est dea censa parentes, 25
quaque die partu est edita, magna fuit.
nec mora, consedit medio sublimis Olympo
aurea, purpureo conspicienda sinu;
consedere simul Pudor et Metus. omne videres
numen ad hanc voltus composuisse suos. 30
protinus intravit mentes suspectus honorum:
fit pretium dignis, nec sibi quisque placet.
hic status in caelo multos permansit in annos,
dum senior fatis excidit arce deus.
Terra feros partus, immania monstra, Gigantas 35
edidit ausuros in Jovis ire domum.
mille manus illis dedit et pro cruribus angues,
atque ait "in magnos arma movete deos."
exstruere hi montes ad sidera summa parabant
et magnum bello sollicitare Jovem; 40
fulmina de caeli jaculatus Juppiter arce
vertit in auctores pondera vasta suos.
his bene Maiestas armis defensa deorum
restat, et ex illo tempore culta manet.
assidet inde Jovi, Jovis est fidissima custos, 45
et praestat sine vi sceptra timenda Jovi.
venit et in terras: coluerunt Romulus illam
et Numa, mox alii, tempore quisque suo.
illa patres in honore pio matresque tuetur,
illa comes pueris virginibusque venit; 50
illa datos fasces commendat eburque curule,
illa coronatis alta triumphat equis.'
finierat voces Polyhymnia: dicta probarunt
Clioque et curvae scita Thalia lyrae.
excipit Uranie: fecere silentia cunctae, 55
et vox audiri nulla, nisi illa, potest.
'magna fuit quondam capitis reverentia cani,
inque suo pretio ruga senilis erat.
Martis opus juvenes animosaque bella gerebant,
et pro dis aderant in statione suis; 60
viribus illa minor nec habendis utilis armis
consilio patriae saepe ferebat opem;
nec nisi post annos patuit tunc curia seros,
nomen et aetatis mite senatus habet.
jura dabat populo senior, finitaque certis 65
legibus est aetas unde petatur honor,
et medius juvenum, non indignantibus ipsis,
ibat, et interior, si comes unus erat.
verba quis auderet coram sene digna rubore
dicere? censuram longa senecta dabat. 70
Romulus hoc vidit selectaque pectora patres
dixit: ad hos urbis summa relata novae.
hinc sua maiores tribuisse vocabula Maio
tangor, et aetati consuluisse suae.
et Numitor dixisse potest "da, Romule, mensem 75
hunc senibus", nec avum sustinuisse nepos.
nec leve propositi pignus successor honoris
Junius, a juvenum nomine dictus, habet.'
tunc sic, neglectos hedera redimita capillos,
prima sui coepit Calliopea chori: 80
'duxerat Oceanus quondam Titanida Tethyn,
qui terram liquidis, qua patet, ambit aquis;
hinc sata Pleione cum caelifero Atlante
jungitur, ut fama est, Pleiadasque parit.
quarum Maia suas forma superasse sorores 85
traditur et summo concubuisse Jovi.
haec enixa jugo cupressiferae Cyllenes
aetherium volucri qui pede carpit iter;
Arcades hunc Ladonque rapax et Maenalos ingens
rite colunt, luna credita terra prior. 90
exul ab Arcadia Latios Euander in agros
venerat, impositos attuleratque deos.
hic, ubi nunc Roma est, orbis caput, arbor et herbae
et paucae pecudes et casa rara fuit:
quo postquam ventum est, "consistite", praescia mater 95
"nam locus imperii rus erit istud" ait.
et matri et vati paret Nonacrius heros,
inque peregrina constitit hospes humo;
sacraque multa quidem, sed Fauni prima bicornis
has docuit gentes alipedisque dei. 100
semicaper, coleris cinctutis, Faune, Lupercis,
cum lustrant celebres verbera secta vias;
at tu materno donasti nomine mensem,
inventor curvae, furibus apte, fidis.
nec pietas haec prima tua est: septena putaris, 105
Pleiadum numerum, fila dedisse lyrae.'
haec quoque desierat: laudata est voce suarum.
quid faciam? turbae pars habet omnis idem.
gratia Pieridum nobis aequaliter adsit,
nullaque laudetur plusve minusve mihi. 110
1. A K : MAI : F
Ab Jove surgat opus. prima mihi nocte videnda
stella est in cunas officiosa Jovis:
nascitur Oleniae signum pluviale Capellae;
illa dati caelum praemia lactis habet.
Nais Amalthea, Cretaea nobilis Ida, 115
dicitur in silvis occuluisse Jovem.
huic fuit haedorum mater formosa duorum,
inter Dictaeos conspicienda greges,
cornibus aeriis atque in sua terga recurvis,
ubere, quod nutrix posset habere Jovis. 120
lac dabat illa deo; sed fregit in arbore cornu,
truncaque dimidia parte decoris erat.
sustulit hoc nymphe cinxitque recentibus herbis,
et plenum pomis ad Jovis ora tulit.
ille ubi res caeli tenuit solioque paterno 125
sedit, et invicto nil Jove maius erat,
sidera nutricem, nutricis fertile cornu
fecit, quod dominae nunc quoque nomen habet.
Praestitibus Maiae Laribus videre Kalendae
aram constitui parvaque signa deum: 130
voverat illa quidem Curius, sed multa vetustas
destruit; et saxo longa senecta nocet.
causa tamen positi fuerat cognominis illis
quod praestant oculis omnia tuta suis:
stant quoque pro nobis et praesunt moenibus Urbis, 135
et sunt praesentes auxiliumque ferunt.
at canis ante pedes saxo fabricatus eodem
stabat: quae standi cum Lare causa fuit?
servat uterque domum, domino quoque fidus uterque:
compita grata deo, compita grata cani. 140
exagitant et Lar et turba Diania fures:
pervigilantque Lares, pervigilantque canes.
bina gemellorum quaerebam signa deorum
viribus annosae facta caduca morae:
mille Lares Geniumque ducis, qui tradidit illos, 145
Urbs habet, et vici numina terna colunt.
quo feror? Augustus mensis mihi carminis huius
jus dabit: interea Diva canenda Bona est.
est moles nativa, loco res nomina fecit:
appellant Saxum; pars bona montis ea est. 150
huic Remus institerat frustra, quo tempore fratri
prima Palatinae signa dedistis aves;
templa patres illic oculos exosa viriles
leniter adclivi constituere jugo.
dedicat haec veteris Crassorum nominis heres, 155
virgineo nullum corpore passa virum:
Livia restituit, ne non imitata maritum
esset et ex omni parte secuta ~virum~.
2. B F
Postera cum roseam pulsis Hyperionis astris
in matutinis lampada tollet equis,
frigidus Argestes summas mulcebit aristas,
candidaque a Calabris vela dabuntur aquis.
at simul inducent obscura crepuscula noctem,
pars Hyadum toto de grege nulla latet.
ora micant Tauri septem radiantia flammis, 165
navita quas Hyadas Graius ab imbre vocat;
pars Bacchum nutrisse putat, pars credidit esse
Tethyos has neptes Oceanique senis.
nondum stabat Atlas umeros oneratus Olympo
cum satus est forma conspiciendus Hyas: 170
hunc stirps Oceani maturis nixibus Aethra
edidit et nymphas, sed prior ortus Hyas.
dum nova lanugo est, pavidos formidine cervos
terret, et est illi praeda benigna lepus:
at postquam virtus annis adolevit, in apros 175
audet et hirsutas comminus ire leas;
dumque petit latebras fetae catulosque leaenae,
ipse fuit Libycae praeda cruenta ferae.
mater Hyan et Hyan maestae flevere sorores
cervicemque polo subpositurus Atlas. 180
victus uterque parens tamen est pietate sororum:
illa dedit caelum, nomina fecit Hyas.
'Mater, ades, florum, ludis celebranda iocosis:
distuleram partes mense priore tuas.
incipis Aprili, transis in tempora Maii: 185
alter te fugiens, cum venit alter habet.
cum tua sint cedantque tibi confinia mensum,
convenit in laudes ille vel ille tuas.
Circus in hunc exit clamataque palma theatris;
hoc quoque cum Circi munere carmen eat. 190
ipsa doce quae sis: hominum sententia fallax;
optima tu proprii nominis auctor eris.'
sic ego; sic nostris respondit diva rogatis
(dum loquitur, vernas efflat ab ore rosas):
'Chloris eram quae Flora vocor: corrupta Latino 195
nominis est nostri littera Graeca sono.
Chloris eram, nymphe campi felicis, ubi audis
rem fortunatis ante fuisse viris.
quae fuerit mihi forma, grave est narrare modestae;
sed generum matri repperit illa deum. 200
ver erat, errabam; Zephyrus conspexit, abibam;
insequitur, fugio: fortior ille fuit.
et dederat fratri Boreas jus omne rapinae,
ausus Erecthea praemia ferre domo.
vim tamen emendat dando mihi nomina nuptae, 205
inque meo non est ulla querella toro.
[vere fruor semper: semper nitidissimus annus,
arbor habet frondes, pabula semper humus.]
est mihi fecundus dotalibus hortus in agris;
aura fovet, liquidae fonte rigatur aquae: 210
hunc meus implevit generoso flore maritus,
atque ait "arbitrium tu, dea, floris habe."
saepe ego digestos volui numerare colores,
nec potui: numero copia maior erat.
roscida cum primum foliis excussa pruina est 215
et variae radiis intepuere comae,
conveniunt pictis incinctae vestibus Horae,
inque leves calathos munera nostra legunt;
protinus accedunt Charites, nectuntque coronas
sertaque caelestes implicitura comas. 220
prima per immensas sparsi nova semina gentes:
unius tellus ante coloris erat;
prima Therapnaeo feci de sanguine florem,
et manet in folio scripta querella suo.
tu quoque nomen habes cultos, Narcisse, per hortos, 225
infelix, quod non alter et alter eras.
quid Crocon aut Attin referam Cinyraque creatum,
de quorum per me volnere surgit honor?
Mars quoque, si nescis, per nostras editus artes:
Juppiter hoc, ut adhuc, nesciat usque, precor. 230
sancta Jovem Juno nata sine matre Minerva
officio doluit non eguisse suo.
ibat ut Oceano quereretur facta mariti;
restitit ad nostras fessa labore fores.
quam simul aspexi, "quid te, Saturnia", dixi 235
"attulit?" exponit, quem petat, illa, locum;
addidit et causam. verbis solabar amicis.
"non" inquit "verbis cura levanda mea est.
si pater est factus neglecto coniugis usu
Juppiter, et solus nomen utrumque tenet, 240
cur ego desperem fieri sine coniuge mater,
et parere intacto, dummodo casta, viro?
omnia temptabo latis medicamina terris,
et freta Tartareos excutiamque sinus."
vox erat in cursu: voltum dubitantis habebam. 245
"nescioquid, nymphe, posse videris" ait.
ter volui promittere opem, ter lingua retenta est:
ira Jovis magni causa timoris erat.
"fer, precor, auxilium" dixit, "celabitur auctor",
et Stygiae numen testificatur aquae. 250
"quod petis, Oleniis" inquam "mihi missus ab arvis
flos dabit: est hortis unicus ille meis.
qui dabat, 'hoc' dixit 'sterilem quoque tange juvencam,
mater erit': tetigi, nec mora, mater erat."
protinus haerentem decerpsi pollice florem; 255
tangitur, et tacto concipit illa sinu.
iamque gravis Thracen et laeva Propontidos intrat,
fitque potens voti, Marsque creatus erat.
qui memor accepti per me natalis "habeto
tu quoque Romulea" dixit "in urbe locum." 260
forsitan in teneris tantum mea regna coronis
esse putes. tangit numen et arva meum.
si bene floruerint segetes, erit area dives:
si bene floruerit vinea, Bacchus erit;
si bene floruerint oleae, nitidissimus annus, 265
pomaque proventum temporis huius habent.
flore semel laeso pereunt viciaeque fabaeque,
et pereunt lentes, advena Nile, tuae.
vina quoque in magnis operose condita cellis
florent, et nebulae dolia summa tegunt. 270
mella meum munus: volucres ego mella daturas
ad violam et cytisos et thyma cana voco.'
[nos quoque idem facimus tunc, cum juvenalibus annis
luxuriant animi, corporaque ipsa vigent.]
talia dicentem tacitus mirabar; at illa 275
'ius tibi discendi, siqua requiris' ait.
'dic, dea', respondi 'ludorum quae sit origo.'
vix bene desieram, rettulit illa mihi:
'cetera luxuriae nondum instrumenta vigebant;
aut pecus aut latam dives habebat humum 280
(hinc etiam locuples, hinc ipsa pecunia dicta est);
sed jam de vetito quisque parabat opes.
venerat in morem populi depascere saltus,
idque diu licuit, poenaque nulla fuit;
vindice servabat nullo sua publica volgus, 285
iamque in privato pascere inertis erat.
plebis ad aediles perducta licentia talis
Publicios; animus defuit ante viris.
rem populus recipit, multam subiere nocentes:
vindicibus laudi publica cura fuit. 290
multa data est ex parte mihi, magnoque favore
victores ludos instituere novos;
parte locant clivum, qui tunc erat ardua rupes,
utile nunc iter est, Publiciumque vocant.'
annua credideram spectacula facta: negavit, 295
addidit et dictis altera verba suis:
'nos quoque tangit honor: festis gaudemus et aris,
turbaque caelestes ambitiosa sumus.
saepe deos aliquis peccando fecit iniquos,
et pro delictis hostia blanda fuit; 300
saepe Jovem vidi, cum jam sua mittere vellet
fulmina, ture dato sustinuisse manum.
at si neglegimur, magnis injuria poenis
solvitur, et justum praeterit ira modum.
respice Thestiaden: flammis absentibus arsit; 305
causa est, quod Phoebes ara sine igne fuit.
respice Tantaliden: eadem dea vela tenebat;
virgo est, et spretos bis tamen ulta focos.
Hippolyte infelix, velles coluisse Dionen,
cum consternatis diripereris equis. 310
longa referre mora est correcta oblivia damnis:
me quoque Romani praeteriere patres.
quid facerem, per quod fierem manifesta doloris?
exigerem nostrae qualia damna notae?
excidit officium tristi mihi: nulla tuebar 315
rura, nec in pretio fertilis hortus erat;
lilia deciderant, violas arere videres,
filaque punicei languida facta croci.
saepe mihi Zephyrus "dotes corrumpere noli
ipsa tuas" dixit: dos mihi vilis erat. 320
florebant oleae, venti nocuere protervi:
florebant segetes, grandine laesa seges.
in spe vitis erat, caelum nigrescit ab Austris
et subita frondes decutiuntur aqua.
nec volui fieri nec sum crudelis in ira; 325
cura repellendi sed mihi nulla fuit.
convenere patres, et, si bene floreat annus,
numinibus nostris annua festa vovent.
adnuimus voto: consul cum consule ludos
Postumio Laenas persoluere mihi.' 330
Quaerere conabar quare lascivia maior
his foret in ludis liberiorque iocus;
sed mihi succurrit numen non esse severum,
aptaque deliciis munera ferre deam.
tempora sutilibus cinguntur tota coronis, 335
et latet injecta splendida mensa rosa;
ebrius incinctis philyra conviva capillis
saltat, et imprudens utitur arte meri;
ebrius ad durum formosae limen amicae
cantat, habent unctae mollia serta comae. 340
nulla coronata peraguntur seria fronte,
nec liquidae vinctis flore bibuntur aquae;
donec eras mixtus nullis, Acheloe, racemis,
gratia sumendae non erat ulla rosae.
Bacchus amat flores: Baccho placuisse coronam 345
ex Ariadnaeo sidere nosse potes.
scaena levis decet hanc: non est, mihi credite, non est
illa cothurnatas inter habenda deas.
turba quidem cur hos celebret meretricia ludos
non ex difficili causa petita subest. 350
non est de tetricis, non est de magna professis:
volt sua plebeio sacra patere choro,
et monet aetatis specie, dum floreat, uti;
contemni spinam, cum cecidere rosae.
Cur tamen, ut dantur vestes Cerialibus albae, 355
sic haec est cultu versicolore decens?
an quia maturis albescit messis aristis,
et color et species floribus omnis inest?
adnuit, et motis flores cecidere capillis,
accidere in mensas ut rosa missa solet. 360
lumina restabant, quorum me causa latebat,
cum sic errores abstulit illa meos:
'vel quia purpureis conlucent floribus agri,
lumina sunt nostros visa decere dies;
vel quia nec flos est hebeti nec flamma colore, 365
atque oculos in se splendor uterque trahit;
vel quia deliciis nocturna licentia nostris
convenit: a vero tertia causa venit.'
'est breve praeterea, de quo mihi quaerere restat,
si liceat' dixi: dixit et illa 'licet'. 370
'cur tibi pro Libycis clauduntur rete leaenis
inbelles capreae sollicitusque lepus?'
non sibi respondit silvas cessisse, sed hortos
arvaque pugnaci non adeunda ferae.
omnia finierat: tenues secessit in auras, 375
mansit odor; posses scire fuisse deam.
floreat ut toto carmen Nasonis in aevo,
sparge, precor, donis pectora nostra tuis.
3. C C
Nocte minus quarta promet sua sidera Chiron
semivir et flavi corpore mixtus equi.
Pelion Haemoniae mons est obversus in Austros:
summa virent pinu, cetera quercus habet.
Phillyrides tenuit; saxo stant antra vetusto,
quae justum memorant incoluisse senem.
ille manus olim missuras Hectora leto 385
creditur in lyricis detinuisse modis.
venerat Alcides exhausta parte laborum,
jussaque restabant ultima paene viro.
stare simul casu Troiae duo fata videres:
hinc puer Aeacides, hinc Jove natus erat. 390
excipit hospitio juvenem Philyreius heros,
et causam adventus hic rogat, ille docet.
respicit interea clavam spoliumque leonis,
'vir' que ait 'his armis, armaque digna viro!'
nec se, quin horrens auderent tangere saetis 395
vellus, Achilleae continuere manus.
dumque senex tractat squalentia tela venenis,
excidit et laevo fixa sagitta pede est.
ingemuit Chiron, traxitque e corpore ferrum:
adgemit Alcides Haemoniusque puer. 400
ipse tamen lectas Pagasaeis collibus herbas
temperat et varia volnera mulcet ope;
virus edax superabat opem, penitusque recepta
ossibus et toto corpore pestis erat:
sanguine Centauri Lernaeae sanguis echidnae 405
mixtus ad auxilium tempora nulla dabat.
stabat, ut ante patrem, lacrimis perfusus Achilles:
sic flendus Peleus, si moreretur, erat.
saepe manus aegras manibus fingebat amicis:
morum, quos fecit, praemia doctor habet. 410
oscula saepe dedit, dixit quoque saepe jacenti
'vive, precor, nec me, care, relinque, pater.'
nona dies aderat, cum tu, justissime Chiron,
bis septem stellis corpora cinctus eras.
(4. D C) 5. E C
Hunc Lyra curva sequi cuperet, sed idonea nondum
est via: nox aptum tertia tempus erit.
6. F C
Scorpios in caelo, cum cras lucescere Nonas
dicimus, a media parte notandus erit.
(7. G NON : N vel F)
(8. H F) 9. A LEM : N
Hinc ubi protulerit formosa ter Hesperos ora,
ter dederint Phoebo sidera victa locum,
ritus erit veteris, nocturna Lemuria, sacri:
inferias tacitis manibus illa dabunt.
annus erat brevior, nec adhuc pia februa norant,
nec tu dux mensum, Jane biformis, eras:
iam tamen exstincto cineri sua dona ferebant, 425
compositique nepos busta piabat avi.
mensis erat Maius, maiorum nomine dictus,
qui partem prisci nunc quoque moris habet.
nox ubi jam media est somnoque silentia praebet,
et canis et variae conticuistis aves, 430
ille memor veteris ritus timidusque deorum
surgit (habent gemini vincula nulla pedes),
signaque dat digitis medio cum pollice junctis,
occurrat tacito ne levis umbra sibi.
cumque manus puras fontana perluit unda, 435
vertitur et nigras accipit ante fabas,
aversusque jacit; sed dum jacit, 'haec ego mitto,
his' inquit 'redimo meque meosque fabis.'
hoc novies dicit nec respicit: umbra putatur
colligere et nullo terga vidente sequi. 440
rursus aquam tangit, Temesaeaque concrepat aera,
et rogat ut tectis exeat umbra suis.
cum dixit novies 'manes exite paterni'
respicit, et pure sacra peracta putat.
dicta sit unde dies, quae nominis exstet origo 445
me fugit: ex aliquo est invenienda deo.
Pliade nate, mone, virga venerande potenti:
saepe tibi est Stygii regia visa Jovis.
venit adoratus Caducifer. accipe causam
nominis: ex ipso est cognita causa deo. 450
Romulus ut tumulo fraternas condidit umbras,
et male veloci justa soluta Remo,
Faustulus infelix et passis Acca capillis
spargebant lacrimis ossa perusta suis;
inde domum redeunt sub prima crepuscula maesti, 455
utque erat, in duro procubuere toro.
umbra cruenta Remi visa est adsistere lecto,
atque haec exiguo murmure verba loqui:
'en ego dimidium vestri parsque altera voti,
cernite sim qualis, qui modo qualis eram! 460
qui modo, si volucres habuissem regna jubentes,
in populo potui maximus esse meo,
nunc sum elapsa rogi flammis et inanis imago:
haec est ex illo forma relicta Remo.
heu ubi Mars pater est? si vos modo vera locuti, 465
uberaque expositis ille ferina dedit.
quem lupa servavit, manus hunc temeraria civis
perdidit. o quanto mitior illa fuit!
saeve Celer, crudelem animam per volnera reddas,
utque ego, sub terras sanguinulentus eas. 470
noluit hoc frater, pietas aequalis in illo est:
quod potuit, lacrimas in mea fata dedit.
hunc vos per lacrimas, per vestra alimenta rogate
ut celebrem nostro signet honore diem.'
mandantem amplecti cupiunt et bracchia tendunt: 475
lubrica prensantes effugit umbra manus.
ut secum fugiens somnos abduxit imago,
ad regem voces fratris uterque ferunt.
Romulus obsequitur, lucemque Remuria dicit
illam, qua positis justa feruntur avis. 480
aspera mutata est in lenem tempore longo
littera, quae toto nomine prima fuit;
mox etiam lemures animas dixere silentum:
hic sensus verbi, vis ea vocis erat.
fana tamen veteres illis clausere diebus, 485
ut nunc ferali tempore operta vides;
nec viduae taedis eadem nec virginis apta
tempora: quae nupsit, non diuturna fuit.
hac quoque de causa, si te proverbia tangunt,
mense malas Maio nubere volgus ait. 490
sed tamen haec tria sunt sub eodem tempore festa
inter se nulla continuata die.
10. B C 11. C LEM : N
Quorum si mediis Boeotum Oriona quaeres,
falsus eris: signi causa canenda mihi.
Juppiter et lato qui regnat in aequore frater 495
carpebant socias Mercuriusque vias;
tempus erat quo versa jugo referuntur aratra,
et pronus saturae lac bibit agnus ovis.
forte senex Hyrieus, angusti cultor agelli,
hos videt, exiguam stabat ut ante casam, 500
atque ita 'longa via est, nec tempora longa supersunt',
dixit 'et hospitibus janua nostra patet.'
addidit et voltum verbis, iterumque rogavit:
parent promissis dissimulantque deos.
tecta senis subeunt nigro deformia fumo; 505
ignis in hesterno stipite parvus erat:
ipse genu nixus flammas exsuscitat aura,
et promit quassas comminuitque faces.
stant calices; minor inde fabas, holus alter habebat,
et spumat testo pressus uterque suo. 510
dumque mora est, tremula dat vina rubentia dextra:
accipit aequoreus pocula prima deus.
quae simul exhausit, 'da nunc bibat ordine' dixit
'Juppiter.' audito palluit ille Jove.
ut rediit animus, cultorem pauperis agri 515
immolat et magno torret in igne bovem;
quaeque puer quondam primis diffuderat annis
promit fumoso condita vina cado.
nec mora, flumineam lino celantibus ulvam,
sic quoque non altis, incubuere toris. 520
nunc dape, nunc posito mensae nituere Lyaeo;
terra rubens crater, pocula fagus erant.
verba fuere Jovis: 'si quid fert impetus, opta:
omne feres.' placidi verba fuere senis:
'cara fuit coniunx, primae mihi vere juventae 525
cognita. nunc ubi sit quaeritis? urna tegit.
huic ego juratus, vobis in verba vocatis,
"coniugio" dixi "sola fruere meo."
et dixi et servo; sed enim diversa voluntas
est mihi: nec coniunx et pater esse volo.' 530
adnuerant omnes. omnes ad terga juvenci
constiterant—pudor est ulteriora loqui.
tum superinjecta texere madentia terra:
iamque decem menses, et puer ortus erat.
hunc Hyrieus, quia sic genitus, vocat Uriona: 535
perdidit antiquum littera prima sonum.
creverat immensum: comitem sibi Delia sumpsit;
ille deae custos, ille satelles erat.
verba movent iras non circumspecta deorum:
'quam nequeam' dixit 'vincere nulla fera est.' 540
scorpion immisit Tellus: fuit impetus illi
curva gemelliparae spicula ferre deae;
obstitit Orion. Latona nitentibus astris
addidit et 'meriti praemia' dixit 'habe.'
12. D NP
Sed quid et Orion et cetera sidera mundo
cedere festinant, noxque coartat iter?
quid solito citius liquido jubar aequore tollit
candida, Lucifero praeveniente, dies?
fallor, an arma sonant? non fallimur, arma sonabant:
Mars venit et veniens bellica signa dedit. 550
Ultor ad ipse suos caelo descendit honores
templaque in Augusto conspicienda foro.
et deus est ingens et opus: debebat in urbe
non aliter nati Mars habitare sui.
digna Giganteis haec sunt delubra tropaeis: 555
hinc fera Gradivum bella movere decet,
seu quis ab Eoo nos impius orbe lacesset,
seu quis ab occiduo sole domandus erit.
perspicit Armipotens operis fastigia summi,
et probat invictas summa tenere deas; 560
perspicit in foribus diversae tela figurae,
armaque terrarum milite victa suo.
hinc videt Aenean oneratum pondere caro
et tot Juleae nobilitatis avos;
hinc videt Iliaden umeris ducis arma ferentem, 565
claraque dispositis acta subesse viris.
spectat et Augusto praetextum nomine templum,
et visum lecto Caesare maius opus.
voverat hoc juvenis tum cum pia sustulit arma:
a tantis princeps incipiendus erat. 570
ille manus tendens, hinc stanti milite justo,
hinc conjuratis, talia dicta dedit:
'si mihi bellandi pater est Vestaeque sacerdos
auctor, et ulcisci numen utrumque paro,
Mars, ades et satia scelerato sanguine ferrum, 575
stetque favor causa pro meliore tuus.
templa feres et, me victore, vocaberis Ultor.'
voverat, et fuso laetus ab hoste redit.
nec satis est meruisse semel cognomina Marti:
persequitur Parthi signa retenta manu. 580
gens fuit et campis et equis et tuta sagittis
et circumfusis invia fluminibus;
addiderant animos Crassorum funera genti,
cum periit miles signaque duxque simul.
signa, decus belli, Parthus Romana tenebat, 585
Romanaeque aquilae signifer hostis erat;
isque pudor mansisset adhuc, nisi fortibus armis
Caesaris Ausoniae protegerentur opes.
ille notas veteres et longi dedecus aevi
sustulit: agnorunt signa recepta suos. 590
quid tibi nunc solitae mitti post terga sagittae,
quid loca, quid rapidi profuit usus equi?
Parthe, refers aquilas, victos quoque porrigis arcus:
pignora jam nostri nulla pudoris habes.
rite deo templumque datum nomenque bis ulto, 595
et meritus voti debita solvit honor.
sollemnes ludos Circo celebrate, Quirites:
non visa est fortem scaena decere deum.
13. E LEM : N
Pliadas aspicies omnes totumque sororum
agmen, ubi ante Idus nox erit una super:
tum mihi non dubiis auctoribus incipit aestas,
et tepidi finem tempora veris habent.
14. F C
Idibus ora prior stellantia tollere Taurum
indicat: huic signo fabula nota subest.
praebuit ut taurus Tyriae sua terga puellae 605
Juppiter et falsa cornua fronte tulit,
illa jubam dextra, laeva retinebat amictus,
et timor ipse novi causa decoris erat;
aura sinus implet, flavos movet aura capillos:
Sidoni, sic fueras aspicienda Jovi. 610
saepe puellares subduxit ab aequore plantas,
et metuit tactus adsilientis aquae;
saepe deus prudens tergum demisit in undas,
haereat ut collo fortius illa suo.
litoribus tactis stabat sine cornibus ullis 615
Juppiter inque deum de bove versus erat.
taurus init caelum: te, Sidoni, Juppiter implet,
parsque tuum terrae tertia nomen habet.
hoc alii signum Phariam dixere juvencam,
quae bos ex homine est, ex bove facta dea. 620
Tum quoque priscorum Virgo simulacra virorum
mittere roboreo scirpea ponte solet.
corpora post decies senos qui credidit annos
missa neci, sceleris crimine damnat avos.
fama vetus, tum cum Saturnia terra vocata est, 625
talia fatidici dicta fuisse Jovis:
'falcifero libata seni duo corpora gentis
mittite, quae Tuscis excipiantur aquis';
donec in haec venit Tirynthius arva, quotannis
tristia Leucadio sacra peracta modo; 630
illum stramineos in aquam misisse Quirites,
Herculis exemplo corpora falsa jaci.
pars putat, ut ferrent juvenes suffragia soli,
pontibus infirmos praecipitasse senes.
Thybri, doce verum: tua ripa vetustior Urbe est; 635
principium ritus tu bene nosse potes.
Thybris harundiferum medio caput extulit alveo
raucaque dimovit talibus ora sonis:
'haec loca desertas vidi sine moenibus herbas:
pascebat sparsas utraque ripa boves, 640
et, quem nunc gentes Tiberim noruntque timentque,
tunc etiam pecori despiciendus eram.
Arcadis Euandri nomen tibi saepe refertur:
ille meas remis advena torsit aquas.
venit et Alcides, turba comitatus Achiva: 645
Albula, si memini, tunc mihi nomen erat.
excipit hospitio juvenem Pallantius heros,
et tandem Caco debita poena venit.
victor abit, secumque boves, Erytheida praedam,
abstrahit; at comites longius ire negant. 650
magnaque pars horum desertis venerat Argis:
montibus his ponunt spemque laremque suum.
saepe tamen patriae dulci tanguntur amore,
atque aliquis moriens hoc breve mandat opus:
"mittite me in Tiberim, Tiberinis vectus ut undis 655
litus ad Inachium pulvis inanis eam."
displicet heredi mandati cura sepulcri:
mortuus Ausonia conditur hospes humo;
scirpea pro domino Tiberi jactatur imago,
ut repetat Graias per freta longa domos.' 660
hactenus, et subiit vivo rorantia saxo
antra; leves cursum sustinuistis aquae.
15. G EID : NP (16. H F)
(17. A C) (18. B C) (19. C C)
Clare nepos Atlantis, ades, quem montibus olim
edidit Arcadiis Pleias una Jovi:
pacis et armorum superis imisque deorum 665
arbiter, alato qui pede carpis iter,
laete lyrae pulsu, nitida quoque laete palaestra,
quo didicit culte lingua docente loqui,
templa tibi posuere patres spectantia Circum
Idibus; ex illo est haec tibi festa dies. 670
te, quicumque suas profitentur vendere merces,
ture dato tribuas ut sibi lucra rogant.
est aqua Mercurii portae vicina Capenae;
si juvat expertis credere, numen habet.
huc venit incinctus tunica mercator et urna 675
purus suffita, quam ferat, haurit aquam.
uda fit hinc laurus, lauro sparguntur ab uda
omnia quae dominos sunt habitura novos.
spargit et ipse suos lauro rorante capillos,
et peragit solita fallere voce preces: 680
'ablue praeteriti perjuria temporis', inquit
'ablue praeteritae perfida verba die.
sive ego te feci testem, falsove citavi
non audituri numina vana Jovis,
sive deum prudens alium divamve fefelli, 685
abstulerint celeres improba dicta Noti:
et pateant veniente die perjuria nobis,
nec curent superi siqua locutus ero.
da modo lucra mihi, da facto gaudia lucro,
et fac ut emptori verba dedisse juvet.' 690
talia Mercurius poscenti ridet ab alto,
se memor Ortygias subripuisse boves.
20. D C
At mihi pande, precor, tanto meliora petenti,
in Geminos ex quo tempore Phoebus eat.
'cum totidem de mense dies superesse videbis 695
quot sunt Herculei facta laboris' ait.
'dic' ego respondi 'causam mihi sideris huius.'
causam facundo reddidit ore deus:
'abstulerant raptas Phoeben Phoebesque sororem
Tyndaridae fratres, hic eques, ille pugil. 700
bella parant repetuntque suas et frater et Idas,
Leucippo fieri pactus uterque gener.
his amor ut repetant, illis ut reddere nolint,
suadet; et ex causa pugnat uterque pari.
effugere Oebalidae cursu potuere sequentes, 705
sed visum celeri vincere turpe fuga.
liber ab arboribus locus est, apta area pugnae:
constiterant illo (nomen Aphidna) loco.
pectora trajectus Lynceo Castor ab ense
non exspectato volnere pressit humum; 710
ultor adest Pollux, et Lyncea perforat hasta,
qua cervix umeros continuata premit.
ibat in hunc Idas, vixque est Jovis igne repulsus;
tela tamen dextrae fulmine rapta negant.
iamque tibi, Pollux, caelum sublime patebat, 715
cum "mea" dixisti "percipe verba, pater:
quod mihi das uni caelum, partire duobus;
dimidium toto munere maius erit."
dixit et alterna fratrem statione redemit:
utile sollicitae sidus utrumque rati.' 720
21. E AGON : NP
Ad Janum redeat, qui quaerit Agonia quid sint:
quae tamen in fastis hoc quoque tempus habent.
22. F N
Nocte sequente diem canis Erigoneius exit:
est alio signi reddita causa loco.
23. G TVB : NP
Proxima Volcani lux est, Tubilustria dicunt:
lustrantur purae, quas facit ille, tubae.
24. H Q : REX C : F
Quattuor inde notis locus est, quibus ordine lectis
vel mos sacrorum vel fuga regis inest.
25. A C 26. B C 27. C C (28. D C) (29. E C) (30. F C) (31. G C)
Nec te praetereo, populi Fortuna potentis
publica, cui templum luce sequente datum est.
hanc ubi dives aquis acceperit Amphitrite,
grata Jovi fulvae rostra videbis avis.
auferet ex oculis veniens aurora Booten,
continuaque die sidus Hyantis erit.
P. OVIDI NASONIS FASTORUM LIBER SEXTVS
Hic quoque mensis habet dubias in nomine causas:
quae placeat, positis omnibus ipse leges.
facta canam; sed erunt qui me finxisse loquantur,
nullaque mortali numina visa putent.
est deus in nobis, agitante calescimus illo; 5
impetus hic sacrae semina mentis habet:
fas mihi praecipue voltus vidisse deorum,
vel quia sum vates, vel quia sacra cano.
est nemus arboribus densum, secretus ab omni
voce locus, si non obstreperetur aquis: 10
hic ego quaerebam coepti quae mensis origo
esset, et in cura nominis huius eram.
ecce deas vidi, non quas praeceptor arandi
viderat, Ascraeas cum sequeretur oves;
nec quas Priamides in aquosae vallibus Idae 15
contulit: ex illis sed tamen una fuit,
ex illis fuit una, sui germana mariti;
haec erat, agnovi, quae stat in arce Jovis.
horrueram tacitoque animum pallore fatebar;
tum dea, quos fecit, sustulit ipsa metus. 20
namque ait 'o vates, Romani conditor anni,
ause per exiguos magna referre modos,
ius tibi fecisti numen caeleste videndi,
cum placuit numeris condere festa tuis:
ne tamen ignores volgique errore traharis, 25
Junius a nostro nomine nomen habet.
est aliquid nupsisse Jovi, Jovis esse sororem:
fratre magis dubito glorier anne viro.
si genus aspicitur, Saturnum prima parentem
feci, Saturni sors ego prima fui. 30
a patre dicta meo quondam Saturnia Roma est:
haec illi a caelo proxima terra fuit.
si torus in pretio est, dicor matrona Tonantis,
junctaque Tarpeio sunt mea templa Jovi.
an potuit Maio paelex dare nomina mensi, 35
hic honor in nobis invidiosus erit?
cur igitur regina vocor princepsque dearum,
aurea cur dextrae sceptra dedere meae?
an facient mensem luces, Lucinaque ab illis
dicar, et a nullo nomina mense traham? 40
tum me paeniteat posuisse fideliter iras
in genus Electrae Dardaniamque domum.
causa duplex irae: rapto Ganymede dolebam,
forma quoque Idaeo judice victa mea est.
paeniteat quod non foveo Carthaginis arces, 45
cum mea sint illo currus et arma loco:
paeniteat Sparten Argosque measque Mycenas
et veterem Latio subposuisse Samon:
adde senem Tatium Junonicolasque Faliscos,
quos ego Romanis succubuisse tuli. 50
sed neque paeniteat, nec gens mihi carior ulla est:
hic colar, hic teneam cum Jove templa meo.
ipse mihi Mavors "commendo moenia" dixit
"haec tibi: tu pollens urbe nepotis eris."
dicta fides sequitur: centum celebramur in aris, 55
nec levior quovis est mihi mensis honor.
nec tamen hunc nobis tantummodo praestat honorem
Roma: suburbani dant mihi munus idem.
inspice quos habeat nemoralis Aricia fastos
et populus Laurens Lanuviumque meum: 60
est illic mensis Junonius. inspice Tibur
et Praenestinae moenia sacra deae,
Iunonale leges tempus: nec Romulus illas
condidit, at nostri Roma nepotis erat.'
finierat Juno, respeximus: Herculis uxor 65
stabat, et in voltu signa vigoris erant.
'non ego, si toto mater me cedere caelo
jusserit, invita matre morabor' ait.
'nunc quoque non luctor de nomine temporis huius:
blandior, et partes paene rogantis ago, 70
remque mei juris malim tenuisse precando:
et faveas causae forsitan ipse meae.
aurea possedit socio Capitolia templo
mater et, ut debet, cum Jove summa tenet;
at decus omne mihi contingit origine mensis: 75
unicus est, de quo sollicitamur, honor.
quid grave, si titulum mensis, Romane, dedisti
Herculis uxori, posteritasque memor?
haec quoque terra aliquid debet mihi nomine magni
coniugis: huc captas adpulit ille boves, 80
hic male defensus flammis et dote paterna
Cacus Aventinam sanguine tinxit humum.
ad propiora vocor: populum digessit ab annis
Romulus, in partes distribuitque duas;
haec dare consilium, pugnare paratior illa est, 85
haec aetas bellum suadet, at illa gerit.
sic statuit, mensesque nota secrevit eadem:
Junius est juvenum; qui fuit ante, senum.'
dixit; et in litem studio certaminis issent,
atque ira pietas dissimulata foret: 90
venit Apollinea longas Concordia lauro
nexa comas, placidi numen opusque ducis.
haec ubi narravit Tatium fortemque Quirinum
binaque cum populis regna coisse suis,
et lare communi soceros generosque receptos, 95
'his nomen junctis Junius' inquit 'habet.'
dicta triplex causa est. at vos ignoscite, divae:
res est arbitrio non dirimenda meo.
ite pares a me. perierunt judice formae
Pergama: plus laedunt, quam juvat una, duae. 100
1. H K : IVN : N 100a
Prima dies tibi, Carna, datur. dea cardinis haec est:
numine clausa aperit, claudit aperta suo.
unde datas habeat vires, obscurior aevo
fama; sed e nostro carmine certus eris.
adiacet antiquus Tiberino lucus Alerni: 105
pontifices illuc nunc quoque sacra ferunt.
inde sata est nymphe (Cranaen dixere priores)
nequiquam multis saepe petita procis.
rura sequi jaculisque feras agitare solebat,
nodosasque cava tendere valle plagas; 110
non habuit pharetram, Phoebi tamen esse sororem
credebant, nec erat, Phoebe, pudenda tibi.
huic aliquis juvenum dixisset amantia verba,
reddebat tales protinus illa sonos:
'haec loca lucis habent nimis, et cum luce pudoris: 115
si secreta magis ducis in antra, sequor.'
credulus ante ut iit, frutices haec nacta resistit,
et latet et nullo est invenienda modo.
viderat hanc Janus, visaeque cupidine captus
ad duram verbis mollibus usus erat. 120
nympha jubet quaeri de more remotius antrum,
utque comes sequitur, destituitque ducem.
stulta! videt Janus quae post sua terga gerantur:
nil agis, et latebras respicit ille tuas.
nil agis, en! dixi: nam te sub rupe latentem 125
occupat amplexu, speque potitus ait
'ius pro concubitu nostro tibi cardinis esto:
hoc pretium positae virginitatis habe.'
sic fatus spinam, qua tristes pellere posset
a foribus noxas (haec erat alba) dedit. 130
sunt avidae volucres, non quae Phineia mensis
guttura fraudabant, sed genus inde trahunt:
grande caput, stantes oculi, rostra apta rapinis;
canities pennis, unguibus hamus inest;
nocte volant puerosque petunt nutricis egentes, 135
et vitiant cunis corpora rapta suis;
carpere dicuntur lactentia viscera rostris,
et plenum poto sanguine guttur habent.
est illis strigibus nomen; sed nominis huius
causa quod horrenda stridere nocte solent. 140
sive igitur nascuntur aves, seu carmine fiunt
neniaque in volucres Marsa figurat anus,
in thalamos venere Procae: Proca natus in illis
praeda recens avium quinque diebus erat,
pectoraque exsorbent avidis infantia linguis; 145
at puer infelix vagit opemque petit.
territa voce sui nutrix accurrit alumni,
et rigido sectas invenit ungue genas.
quid faceret? color oris erat qui frondibus olim
esse solet seris, quas nova laesit hiems. 150
pervenit ad Cranaen, et rem docet. illa 'timorem
pone: tuus sospes' dixit 'alumnus erit.'
venerat ad cunas; flebant materque paterque:
'sistite vos lacrimas, ipsa medebor' ait.
protinus arbutea postes ter in ordine tangit 155
fronde, ter arbutea limina fronde notat,
spargit aquis aditus (et aquae medicamen habebant)
extaque de porca cruda bimenstre tenet,
atque ita 'noctis aves, extis puerilibus' inquit
'parcite: pro parvo victima parva cadit. 160
cor pro corde, precor, pro fibris sumite fibras:
hanc animam vobis pro meliore damus.'
sic ubi libavit, prosecta sub aethere ponit,
quique adsint sacris respicere illa vetat:
virgaque Janalis de spina subditur alba, 165
qua lumen thalamis parva fenestra dabat.
post illud nec aves cunas violasse feruntur,
et rediit puero qui fuit ante color.
Pinguia cur illis gustentur larda Kalendis
mixtaque cum calido sit faba farre rogas? 170
prisca dea est, aliturque cibis quibus ante solebat,
nec petit adscitas luxuriosa dapes.
piscis adhuc illi populo sine fraude natabat,
ostreaque in conchis tuta fuere suis;
nec Latium norat quam praebet Jonia dives 175
nec quae Pygmaeo sanguine gaudet avis;
et praeter pennas nihil in pavone placebat,
nec tellus captas miserat arte feras.
sus erat in pretio, caesa sue festa colebant;
terra fabas tantum duraque farra dabat. 180
quae duo mixta simul sextis quicumque Kalendis
ederit, huic laedi viscera posse negant.
Arce quoque in summa Junoni templa Monetae
ex voto memorant facta, Camille, tuo.
ante domus Manli fuerat, qui Gallica quondam 185
a Capitolino reppulit arma Jove.
quam bene, di magni, pugna cecidisset in illa
defensor solii, Juppiter alte, tui!
vixit, ut occideret damnatus crimine regni:
hunc illi titulum longa senecta dabat. 190
Lux eadem Marti festa est, quem prospicit extra
adpositum Tectae porta Capena Viae.
te quoque, Tempestas, meritam delubra fatemur,
cum paene est Corsis obruta classis aquis.
haec hominum monimenta patent: si quaeritis astra, 195
tunc oritur magni praepes adunca Jovis.
2. A F 196a
Postera lux Hyadas, Taurinae cornua frontis,
evocat, et multa terra madescit aqua.
3. B C 198a
Mane ubi bis fuerit Phoebusque iteraverit ortus
factaque erit posito rore bis uda seges,
hac sacrata die Tusco Bellona duello
dicitur, et Latio prospera semper adest.
Appius est auctor, Pyrrho qui pace negata
multum animo vidit, lumine cas erat.
prospicit a templo summum brevis area Circum: 205
est ibi non parvae parva columna notae;
hinc solet hasta manu, belli praenuntia, mitti,
in regem et gentes cum placet arma capi.
4. C C 208a
Altera pars Circi Custode sub Hercule tuta est,
quod deus Euboico carmine munus habet.
muneris est tempus qui Nonas Lucifer ante est;
si titulum quaeris, Sulla probavit opus.
5. D NON : N 212a
Quaerebam Nonas Sanco Fidione referrem
an tibi, Semo pater; tum mihi Sancus ait:
'cuicumque ex istis dederis, ego munus habebo: 215
nomina terna fero: sic voluere Cures.'
hunc igitur veteres donarunt aede Sabini,
inque Quirinali constituere jugo.
6. E N 218a
Est mihi, sitque, precor, nostris diuturnior annis,
filia, qua felix sospite semper ero.
hanc ego cum vellem genero dare, tempora taedis
apta requirebam, quaeque cavenda forent:
tum mihi post sacras monstratus Junius Idus
utilis et nuptis, utilis esse viris,
primaque pars huius thalamis aliena reperta est; 225
nam mihi sic coniunx sancta Dialis ait:
'donec ab Iliaca placidus purgamina Vesta
detulerit flavis in mare Thybris aquis,
non mihi detonso crinem depectere buxo,
non ungues ferro subsecuisse licet, 230
non tetigisse virum, quamvis Jovis ille sacerdos,
quamvis perpetua sit mihi lege datus.
tu quoque ne propera: melius tua filia nubet
ignea cum pura Vesta nitebit humo.'
7. F N 234a
Tertia post Nonas removere Lycaona Phoebe
fertur, et a tergo non habet Ursa metum.
tunc ego me memini ludos in gramine Campi
aspicere et dici, lubrice Thybri, tuos.
festa dies illis qui lina madentia ducunt,
quique tegunt parvis aera recurva cibis. 240
8. G N 240a
Mens quoque numen habet: Mentis delubra videmus
vota metu belli, perfide Poene, tui.
Poene, rebellaras, et leto consulis omnes
attoniti Mauras pertimuere manus.
spem metus expulerat, cum Menti vota senatus 245
suscipit, et melior protinus illa venit.
aspicit instantes mediis sex lucibus Idus
illa dies qua sunt vota soluta deae.
9. H VEST : N 248a
Vesta, fave: tibi nunc operata resolvimus ora,
ad tua si nobis sacra venire licet.
in prece totus eram: caelestia numina sensi,
lactaque purpurea luce refulsit humus.
non equidem vidi (valeant mendacia vatum)
te, dea, nec fueras aspicienda viro;
sed quae nescieram quorumque errore tenebar 255
cognita sunt nullo praecipiente mihi.
dena quater memorant habuisse Parilia Romam,
cum flammae custos aede recepta dea est,
regis opus placidi, quo non metuentius ullum
numinis ingenium terra Sabina tulit. 260
quae nunc aere vides, stipula tum tecta videres,
et paries lento vimine textus erat.
hic locus exiguus, qui sustinet Atria Vestae,
tunc erat intonsi regia magna Numae;
forma tamen templi, quae nunc manet, ante fuisse 265
dicitur, et formae causa probanda subest.
Vesta eadem est et terra: subest vigil ignis utrique:
significant sedem terra focusque suam.
terra pilae similis, nullo fulcimine nixa,
aere subjecto tam grave pendet onus: 270
ipsa volubilitas libratum sustinet orbem,
quique premat partes angulus omnis abest:
cumque sit in media rerum regione locata,
ut tangat nullum plusve minusve latus,
ni convexa foret, parti vicinior esset, 275
nec medium terram mundus haberet onus.
arte Syracosia suspensus in aere clauso
stat globus, immensi parva figura poli,
et quantum a summis, tantum secessit ab imis
terra; quod ut fiat forma rotunda facit. 280
par facies templi; nullus procurrit in illo
angulus, a pluvio vindicat imbre tholus.
cur sit virginibus, quaeris, dea culta ministris?
inveniam causas hac quoque parte suas.
ex Ope Junonem memorant Cereremque creatas 285
semine Saturni; tertia Vesta fuit.
utraque nupserunt, ambae peperisse feruntur;
de tribus impatiens restitit una viri.
quid mirum, virgo si virgine laeta ministra
admittit castas ad sua sacra manus? 290
nec tu aliud Vestam quam vivam intellege flammam;
nataque de flamma corpora nulla vides.
jure igitur virgo est, quae semina nulla remittit
nec capit, et comites virginitatis amat.
esse diu stultus Vestae simulacra putavi, 295
mox didici curvo nulla subesse tholo.
ignis inexstinctus templo celatur in illo:
effigiem nullam Vesta nec ignis habet.
stat vi terra sua: vi stando Vesta vocatur;
causaque par Grai nominis esse potest. 300
at focus a flammis et quod fovet omnia dictus;
qui tamen in primis aedibus ante fuit.
hinc quoque vestibulum dici reor; inde precando
praefamur Vestam, quae loca prima tenet.
Ante focos olim scamnis considere longis 305
mos erat, et mensae credere adesse deos;
nunc quoque, cum fiunt antiquae sacra Vacunae,
ante Vacunales stantque sedentque focos.
venit in hos annos aliquid de more vetusto:
fert missos Vestae pura patella cibos. 310
Ecce coronatis panis dependet asellis,
et velant scabras florida serta molas.
sola prius furnis torrebant farra coloni
(et Fornacali sunt sua sacra deae):
subpositum cineri panem focus ipse parabat, 315
strataque erat tepido tegula quassa solo.
inde focum servat pistor dominamque focorum
et quae pumiceas versat asella molas.
praeteream referamne tuum, rubicunde Priape,
dedecus? est multi fabula parva ioci. 320
turrigera frontem Cybele redimita corona
convocat aeternos ad sua festa deos;
convocat et satyros et, rustica numina, nymphas;
Silenus, quamvis nemo vocarat, adest.
nec licet et longum est epulas narrare deorum: 325
in multo nox est pervigilata mero.
hi temere errabant in opacae vallibus Idae,
pars jacet et molli gramine membra levat;
hi ludunt, hos somnus habet; pars bracchia nectit
et viridem celeri ter pede pulsat humum. 330
Vesta jacet placidamque capit secura quietem,
sicut erat, positum caespite fulta caput.
at ruber hortorum custos nymphasque deasque
captat, et errantes fertque refertque pedes;
aspicit et Vestam: dubium nymphamne putarit 335
an scierit Vestam, scisse sed ipse negat.
spem capit obscenam, furtimque accedere temptat,
et fert suspensos corde micante gradus.
forte senex, quo vectus erat, Silenus asellum
liquerat ad ripas lene sonantis aquae; 340
ibat ut inciperet longi deus Hellesponti,
intempestivo cum rudit ille sono.
territa voce gravi surgit dea; convolat omnis
turba, per infestas effugit ille manus.
Lampsacos hoc animal solita est mactare Priapo, 345
'apta' canens 'flammis indicis exta damus.'
quem tu, diva, memor de pane monilibus ornas;
cessat opus, vacuae conticuere molae.
Nomine quam pretio celebratior arce Tonantis
dicam Pistoris quid velit ara Jovis. 350
cincta premebantur trucibus Capitolia Gallis:
fecerat obsidio jam diuturna famem.
Juppiter, ad solium superis regale vocatis,
'incipe' ait Marti; protinus ille refert:
'scilicet ignotum est quae sit fortuna malorum, 355
et dolor hic animi voce querentis eget.
si tamen ut referam breviter mala juncta pudori
exigis, Alpino Roma sub hoste jacet.
haec est cui fuerat promissa potentia rerum,
Juppiter? hanc terris impositurus eras? 360
iamque suburbanos Etruscaque contudit arma:
spes erat in cursu: nunc lare pulsa suo est.
vidimus ornatos aerata per atria picta
veste triumphales occubuisse senes;
vidimus Iliacae transferri pignora Vestae 365
sede: putant aliquos scilicet esse deos.
at si respicerent qua vos habitatis in arce
totque domos vestras obsidione premi,
nil opis in cura scirent superesse deorum,
et data sollicita tura perire manu. 370
atque utinam pugnae pateat locus; arma capessant,
et, si non poterunt exsuperare, cadant.
nunc inopes victus ignavaque fata timentes
monte suo clausos barbara turba premit.'
tunc Venus et lituo pulcher trabeaque Quirinus 375
Vestaque pro Latio multa locuta suo est.
'publica' respondit 'cura est pro moenibus istis'
Juppiter 'et poenas Gallia victa dabit.
tu modo, quae desunt fruges, superesse putentur
effice, nec sedes desere, Vesta, tuas. 380
quodcumque est solidae Cereris, cava machina frangat,
mollitamque manu duret in igne focus.'
iusserat, et fratris virgo Saturnia jussis
adnuit, et mediae tempora noctis erant.
iam ducibus somnum dederat labor. increpat illos 385
Juppiter et sacro quid velit ore docet:
'surgite, et in medios de summis arcibus hostes
mittite, quam minime mittere voltis, opem.'
somnus abit, quaeruntque, novis ambagibus acti,
tradere quam nolint et jubeantur opem. 390
esse Ceres visa est; jaciunt Cerialia dona:
iacta super galeas scutaque longa sonant.
posse fame vinci spes excidit: hoste repulso
candida Pistori ponitur ara Jovi.
Forte revertebar festis Vestalibus illa 395
quae Nova Romano nunc Via juncta foro est:
huc pede matronam nudo descendere vidi;
obstipui tacitus sustinuique gradum.
sensit anus vicina loci, jussumque sedere
adloquitur, quatiens voce tremente caput: 400
'hoc, ubi nunc fora sunt, udae tenuere paludes;
amne redundatis fossa madebat aquis.
Curtius ille lacus, siccas qui sustinet aras,
nunc solida est tellus, sed lacus ante fuit;
qua Velabra solent in Circum ducere pompas, 405
nil praeter salices cassaque canna fuit:
saepe suburbanas rediens conviva per undas
cantat et ad nautas ebria verba jacit.
nondum conveniens diversis iste figuris
nomen ab averso ceperat amne deus. 410
hic quoque lucus erat juncis et harundine densus
et pede velato non adeunda palus.
stagna recesserunt et aquas sua ripa coercet,
siccaque nunc tellus: mos tamen ille manet.'
reddiderat causam. 'valeas, anus optima' dixi; 415
'quod superest aevi molle sit omne tui.'
Cetera jam pridem didici puerilibus annis,
non tamen idcirco praetereunda mihi.
moenia Dardanides nuper nova fecerat Ilus
(Ilus adhuc Asiae dives habebat opes); 420
creditur armiferae signum caeleste Minervae
urbis in Iliacae desiluisse juga.
cura videre fuit: vidi templumque locumque;
hoc superest illi, Pallada Roma tenet.
consulitur Smintheus, lucoque obscurus opaco 425
hos non mentito reddidit ore sonos:
'aetheriam servate deam, servabitis urbem:
imperium secum transferet illa loci.'
servat et inclusam summa tenet Ilus in arce,
curaque ad heredem Laomedonta redit; 430
sub Priamo servata parum: sic ipsa volebat,
ex quo judicio forma revicta sua est.
seu gener Adrasti, seu furtis aptus Ulixes,
seu fuit Aeneas, eripuisse ferunt;
auctor in incerto, res est Romana: tuetur 435
Vesta, quod assiduo lumine cuncta videt.
heu quantum timuere patres, quo tempore Vesta
arsit et est tectis obruta paene suis!
flagrabant sancti sceleratis ignibus ignes,
mixtaque erat flammae flamma profana piae; 440
attonitae flebant demisso crine ministrae:
abstulerat vires corporis ipse timor.
provolat in medium, et magna 'succurrite' voce,
'non est auxilium flere' Metellus ait.
'pignora virgineis fatalia tollite palmis: 445
non ea sunt voto, sed rapienda manu.
me miserum! dubitatis?' ait. dubitare videbat
et pavidas posito procubuisse genu.
haurit aquas, tollensque manus 'ignoscite', dixit
'sacra: vir intrabo non adeunda viro. 450
si scelus est, in me commissi poena redundet:
sit capitis damno Roma soluta mei.'
dixit, et inrupit: factum dea rapta probavit,
pontificisque sui munere tuta fuit.
nunc bene lucetis sacrae sub Caesare flammae: 455
ignis in Iliacis nunc erit estque focis;
nullaque dicetur vittas temerasse sacerdos
hoc duce, nec viva defodietur humo:
sic incesta perit, quia, quam violavit, in illam
conditur: est Tellus Vestaque numen idem. 460
Tum sibi Callaico Brutus cognomen ab hoste
fecit et Hispanam sanguine tinxit humum.
scilicet interdum miscentur tristia laetis,
ne populum toto pectore festa juvent:
Crassus ad Euphraten aquilas natumque suosque 465
perdidit, et leto est ultimus ipse datus.
'Parthe, quid exsultas?' dixit dea 'signa remittes,
quique necem Crassi vindicet ultor erit.'
10. A N 468a
At simul auritis violae demuntur asellis,
et Cereris fruges aspera saxa terunt,
navita puppe sedens 'Delphina videbimus', inquit
'umida cum pulso nox erit orta die.'
11. B MATR : N vel NP 472a
Jam, Phryx, a nupta quereris, Tithone, relinqui,
et vigil Eois Lucifer exit aquis:
ite, bonae matres (vestrum Matralia festum), 475
flavaque Thebanae reddite liba deae.
pontibus et magno juncta est celeberrima Circo
area, quae posito de bove nomen habet.
hac ibi luce ferunt Matutae sacra parenti
sceptriferas Servi templa dedisse manus. 480
quae dea sit, quare famulas a limine templi
arceat (arcet enim) libaque tosta petat,
Bacche racemiferos hedera distincte capillos,
si domus illa tua est, derige vatis opus.
arserat obsequio Semele Jovis: accipit Ino 485
te, puer, et summa sedula nutrit ope.
intumuit Juno, raptum quod paelice natum
educet: at sanguis ille sororis erat.
hinc agitur furiis Athamas et imagine falsa,
tuque cadis patria, parve Learche, manu; 490
maesta Learcheas mater tumulaverat umbras
et dederat miseris omnia justa rogis.
haec quoque, funestos ut erat laniata capillos,
prosilit et cunis te, Melicerta, rapit.
est spatio contracta brevi, freta bina repellit, 495
unaque pulsatur, terra, duabus aquis:
huc venit insanis natum complexa lacertis,
et secum celso mittit in alta jugo.
excipit inlaesos Panope centumque sorores,
et placido lapsu per sua regna ferunt. 500
nondum Leucothea, nondum puer ille Palaemon
verticibus densi Thybridis ora tenent.
lucus erat, dubium Semelae Stimulaene vocetur;
maenadas Ausonias incoluisse ferunt:
quaerit ab his Ino quae gens foret. Arcadas esse 505
audit et Euandrum sceptra tenere loci;
dissimulata deam Latias Saturnia Bacchas
instimulat fictis insidiosa sonis:
'o nimium faciles, o toto pectore captae,
non venit haec nostris hospes amica choris. 510
fraude petit, sacrique parat cognoscere ritum:
quo possit poenas pendere pignus habet.'
vix bene desierat, complent ululatibus auras
thyiades, effusis per sua colla comis,
iniciuntque manus puerumque revellere pugnant. 515
quos ignorat adhuc, invocat illa deos:
'dique virique loci, miserae succurrite matri.'
clamor Aventini saxa propinqua ferit.
adpulerat ripae vaccas Oetaeus Hiberas;
audit, et ad vocem concitus urget iter: 520
Herculis adventu quae vim modo ferre parabant
turpia femineae terga dedere fugae.
'quid petis hinc', (cognorat enim) 'matertera Bacchi?
an numen, quod me, te quoque vexat?' ait.
illa docet partim, partim praesentia nati 525
continet, et furiis in scelus isse pudet.
Rumor, ut est velox, agitatis pervolat alis,
estque frequens, Ino, nomen in ore tuum.
hospita Carmentis fidos intrasse penates
diceris et longam deposuisse famem. 530
liba sua properata manu Tegeaea sacerdos
traditur in subito cocta dedisse foco.
nunc quoque liba juvant festis Matralibus illam;
rustica sedulitas gratior arte fuit.
'nunc', ait 'o vates, venientia fata resigna, 535
qua licet: hospitiis hoc, precor, adde meis.'
parva mora est, caelum vates ac numina sumit,
fitque sui toto pectore plena dei;
vix illam subito posses cognoscere, tanto
sanctior et tanto, quam modo, maior erat. 540
'laeta canam: gaude, defuncta laboribus Ino'
dixit, 'et huic populo prospera semper ades.
numen eris pelagi: natum quoque pontus habebit.
in vestris aliud sumite nomen aquis:
Leucothea Grais, Matuta vocabere nostris; 545
in portus nato jus erit omne tuo,
quem nos Portunum, sua lingua Palaemona dicet.
ite, precor, nostris aequus uterque locis.'
adnuerat, promissa fides; posuere labores,
nomina mutarunt: hic deus, illa dea est. 550
Cur vetet ancillas accedere quaeritis? odit,
principiumque odii, si sinat illa, canam.
una ministrarum solita est, Cadmei, tuarum
saepe sub amplexus coniugis ire tui.
improbus hanc Athamas furtim dilexit; ab illa 555
comperit agricolis semina tosta dari:
ipsa quidem fecisse negas, sed fama recepit:
hoc est cur odio sit tibi serva manus.
non tamen hanc pro stirpe sua pia mater adoret:
ipsa parum felix visa fuisse parens. 560
alterius prolem melius mandabitis illi:
utilior Baccho quam fuit illa suis.
hanc tibi 'quo properas?' memorant dixisse, Rutili,
'luce mea Marso consul ab hoste cades.'
exitus accessit verbis, flumenque Toleni 565
purpureum mixtis sanguine fluxit aquis.
proximus annus erat: Pallantide caesus eadem
Didius hostiles ingeminavit opes.
Lux eadem, Fortuna, tua est, auctorque locusque;
sed superinjectis quis latet iste togis? 570
Servius est, hoc constat enim: sed causa latendi
discrepat, et dubium me quoque mentis habet.
dum dea furtivos timide profitetur amores,
caelestemque homini concubuisse pudet
(arsit enim magno correpta cupidine regis, 575
caecaque in hoc uno non fuit illa viro),
nocte domum parva solita est intrare fenestra,
unde Fenestellae nomina porta tenet.
nunc pudet, et voltus velamine celat amatos,
oraque sunt multa regia tecta toga. 580
an magis est verum post Tulli funera plebem
confusam placidi morte fuisse ducis:
nec modus ullus erat, crescebat imagine luctus,
donec eum positis occuluere togis?
tertia causa mihi spatio maiore canenda est; 585
nos tamen adductos intus agemus equos.
Tullia coniugio, sceleris mercede, peracto
his solita est dictis exstimulare virum:
'quid juvat esse pares, te nostrae caede sororis
meque tui fratris, si pia vita placet? 590
vivere debuerant et vir meus et tua coniunx,
si nullum ausuri maius eramus opus.
et caput et regnum facio dotale parentis.
si vir es, i, dictas exige dotis opes.
regia res scelus est: socero cape regna necato, 595
et nostras patrio sanguine tingue manus.'
talibus instinctus solio privatus in alto
sederat: attonitum volgus in arma ruit:
hinc cruor et caedes, infirmaque vincitur aetas:
sceptra gener socero rapta Superbus habet. 600
ipse sub Esquiliis, ubi erat sua regia, caesus
concidit in dura sanguinulentus humo.
filia carpento, patrios initura penates,
ibat per medias alta feroxque vias.
corpus ut aspexit, lacrimis auriga profusis 605
restitit; hunc tali corripit illa sono:
'vadis, an exspectas pretium pietatis amarum?
duc, inquam, invitas ipsa per ora rotas.'
certa fides facti: dictus Sceleratus ab illa
vicus, et aeterna res ea pressa nota. 610
post tamen hoc ausa est templum, monimenta parentis,
tangere: mira quidem, sed tamen acta loquar.
signum erat in solio residens sub imagine Tulli;
dicitur hoc oculis opposuisse manum,
et vox audita est 'voltus abscondite nostros, 615
ne natae videant ora nefanda meae.'
veste data tegitur; vetat hanc Fortuna moveri,
et sic e templo est ipsa locuta suo:
'ore revelato qua primum luce patebit
Servius, haec positi prima pudoris erit.' 620
parcite, matronae, vetitas attingere vestes
(sollemni satis est voce movere preces),
sitque caput semper Romano tectus amictu
qui rex in nostra septimus urbe fuit.
arserat hoc templum: signo tamen ille pepercit 625
ignis; opem nato Mulciber ipse tulit.
namque pater Tulli Volcanus, Ocresia mater
praesignis facie Corniculana fuit.
hanc secum Tanaquil, sacris de more peractis,
jussit in ornatum fundere vina focum: 630
hinc inter cineres obsceni forma virilis
aut fuit aut visa est, sed fuit illa magis.
iussa foco captiva sedet: conceptus ab illa
Servius a caelo semina gentis habet.
signa dedit genitor tunc cum caput igne corusco 635
contigit, inque comis flammeus arsit apex.
Te quoque magnifica, Concordia, dedicat aede
Livia, quam caro praestitit ipsa viro.
disce tamen, veniens aetas: ubi Livia nunc est
porticus, immensae tecta fuere domus; 640
urbis opus domus una fuit spatiumque tenebat
quo brevius muris oppida multa tenent.
haec aequata solo est, nullo sub crimine regni,
sed quia luxuria visa nocere sua.
sustinuit tantas operum subvertere moles 645
totque suas heres perdere Caesar opes:
sic agitur censura et sic exempla parantur,
cum vindex, alios quod monet, ipse facit.
12. C N 13. D EID : NP ut vid. 648a
Nulla nota est veniente die, quam dicere possis;
Idibus Invicto sunt data templa Jovi.
et jam Quinquatrus jubeor narrare minores.
nunc ades o coeptis, flava Minerva, meis.
'cur vagus incedit tota tibicen in Urbe?
quid sibi personae, quid stola longa volunt?'
sic ego. sic posita Tritonia cuspide dixit 655
(possim utinam doctae verba referre deae):
'temporibus veterum tibicinis usus avorum
magnus et in magno semper honore fuit:
cantabat fanis, cantabat tibia ludis,
cantabat maestis tibia funeribus; 660
dulcis erat mercede labor. tempusque secutum
quod subito gratae frangeret artis opus.
adde quod aedilis, pompam qui funeris irent,
artifices solos jusserat esse decem.
exilio mutant Urbem Tiburque recedunt: 665
exilium quodam tempore Tibur erat.
quaeritur in scaena cava tibia, quaeritur aris;
ducit supremos nenia nulla toros.
servierat quidam, quantolibet ordine dignus,
Tibure, sed longo tempore liber erat. 670
rure dapes parat ille suo, turbamque canoram
convocat: ad festas convenit illa dapes.
nox erat, et vinis oculique animique natabant,
cum praecomposito nuntius ore venit,
atque ita "quid cessas convivia solvere?" dixit 675
"auctor vindictae nam venit ecce tuae."
nec mora, convivae valido titubantia vino
membra movent; dubii stantque labantque pedes.
at dominus "discedite" ait, plaustroque morantes
sustulit; in plaustro scirpea lata fuit. 680
adliciunt somnos tempus motusque merumque,
potaque se Tibur turba redire putat.
iamque per Esquilias Romanam intraverat urbem,
et mane in medio plaustra fuere foro.
Plautius, ut posset specie numeroque senatum 685
fallere, personis imperat ora tegi,
admiscetque alios et, ut hunc tibicina coetum
augeat, in longis vestibus esse jubet;
sic reduces bene posse tegi, ne forte notentur
contra collegi jussa venire sui. 690
res placuit, cultuque novo licet Idibus uti
et canere ad veteres verba iocosa modos.'
haec ubi perdocuit, 'superest mihi discere' dixi
'cur sit Quinquatrus illa vocata dies.'
'Martius' inquit 'agit tali mea nomine festa, 695
estque sub inventis haec quoque turba meis.
prima, terebrato per rara foramina buxo,
ut daret, effeci, tibia longa sonos.
vox placuit: faciem liquidis referentibus undis
vidi virgineas intumuisse genas. 700
"ars mihi non tanti est; valeas, mea tibia" dixi:
excipit abjectam caespite ripa suo.
inventam satyrus primum miratur, et usum
nescit, et inflatam sentit habere sonum;
et modo dimittit digitis, modo concipit auras, 705
iamque inter nymphas arte superbus erat:
provocat et Phoebum. Phoebo superante pependit;
caesa recesserunt a cute membra sua.
sum tamen inventrix auctorque ego carminis huius:
hoc est cur nostros ars colat ista dies.' 710
(14. E EN) 15. F Q : ST : D : F 710a
Tertia nox veniet, qua tu, Dodoni Thyone,
stabis Agenorei fronte videnda bovis.
haec est illa dies qua tu purgamina Vestae,
Thybri, per Etruscas in mare mittis aquas.
16. G C 714a
Siqua fides ventis, Zephyro date carbasa, nautae:
cras veniet vestris ille secundus aquis.
17. H C 18. A C 716a
At pater Heliadum radios ubi tinxerit undis,
et cinget geminos stella serena polos,
tollet humo validos proles Hyriea lacertos;
continua Delphin nocte videndus erit. 720
scilicet hic olim Volscos Aequosque fugatos
viderat in campis, Algida terra, tuis;
unde suburbano clarus, Tuberte, triumpho
vectus es in niveis postmodo victor equis.
19. B C 724a
Jam sex et totidem luces de mense supersunt,
huic unum numero tu tamen adde diem.
sol abit a Geminis, et Cancri signa rubescunt:
coepit Aventina Pallas in arce coli.
20. C C 728a
Jam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem
pellit, et e pratis uda pruina fugit:
reddita, quisquis is est, Summano templa feruntur,
tum cum Romanis, Pyrrhe, timendus eras.
21. D C 732a
Hanc quoque cum patriis Galatea receperit undis,
plenaque securae terra quietis erit,
surgit humo juvenis telis adflatus avitis, 735
et gemino nexas porrigit angue manus.
notus amor Phaedrae, nota est injuria Thesei:
devovit natum credulus ille suum.
non impune pius juvenis Troezena petebat:
dividit obstantes pectore taurus aquas. 740
solliciti terrentur equi, frustraque retenti
per scopulos dominum duraque saxa trahunt.
exciderat curru, lorisque morantibus artus
Hippolytus lacero corpore raptus erat,
reddideratque animam, multum indignante Diana. 745
'nulla' Coronides 'causa doloris' ait:
'namque pio juveni vitam sine volnere reddam,
et cedent arti tristia fata meae.'
gramina continuo loculis depromit eburnis:
profuerant Glauci manibus illa prius, 750
tum cum observatas augur descendit in herbas,
usus et auxilio est anguis ab angue dato.
pectora ter tetigit, ter verba salubria dixit:
depositum terra sustulit ille caput.
lucus eum nemorisque sui Dictynna recessu 755
celat: Aricino Virbius ille lacu.
at Clymenus Clothoque dolent, haec fila teneri,
hic fieri regni jura minora sui.
Juppiter, exemplum veritus, derexit in ipsum
fulmina qui nimiae moverat artis opem. 760
Phoebe, querebaris: deus est, placare parenti:
propter te, fieri quod vetat, ipse facit.
22. E C 23. F C 762a
Non ego te, quamvis properabis vincere, Caesar,
si vetet auspicium, signa movere velim.
sint tibi Flaminius Trasimenaque litora testes 765
per volucres aequos multa monere deos.
tempora si veteris quaeris temeraria damni,
quintus ab extremo mense bis ille dies.
postera lux melior: superat Masinissa Syphacem,
et cecidit telis Hasdrubal ipse suis. 770
24. G C 770a
Tempora labuntur, tacitisque senescimus annis,
et fugiunt freno non remorante dies.
quam cito venerunt Fortunae Fortis honores!
post septem luces Junius actus erit.
ite, deam laeti Fortem celebrate, Quirites: 775
in Tiberis ripa munera regis habet.
pars pede, pars etiam celeri decurrite cumba,
nec pudeat potos inde redire domum.
ferte coronatae juvenum convivia, lintres,
multaque per medias vina bibantur aquas. 780
plebs colit hanc, quia qui posuit de plebe fuisse
fertur, et ex humili sceptra tulisse loco.
convenit et servis, serva quia Tullius ortus
constituit dubiae templa propinqua deae.
25. H C 26. A C, postea NP 784a
Ecce suburbana rediens male sobrius aede
ad stellas aliquis talia verba jacit:
'zona latet tua nunc, et cras fortasse latebit:
dehinc erit, Orion, aspicienda mihi.'
at, si non esset potus, dixisset eadem
venturum tempus solstitiale die. 790
27. B C 28. C C 790a
Lucifero subeunte Lares delubra tulerunt
hic ubi fit docta multa corona manu.
tempus idem Stator aedis habet, quam Romulus olim
ante Palatini condidit ora jugi.
29. D F 794a
Tot restant de mense dies quot nomina Parcis,
cum data sunt trabeae templa, Quirine, tuae.
30. E C 796a
Tempus Juleis cras est natale Kalendis:
Pierides, coeptis addite summa meis.
dicite, Pierides, quis vos addixerit isti
cui dedit invitas victa noverca manus. 800
sic ego. sic Clio: 'clari monimenta Philippi
aspicis, unde trahit Marcia casta genus,
Marcia, sacrifico deductum nomen ab Anco,
in qua par facies nobilitate sua.
par animo quoque forma suo respondet; in illa 805
et genus et facies ingeniumque simul.
nec, quod laudamus formam, tu turpe putaris:
laudamus magnas hac quoque parte deas.
nupta fuit quondam matertera Caesaris illi:
o decus, o sacra femina digna domo!' 810
sic cecinit Clio, doctae adsensere sorores;
adnuit Alcides increpuitque lyram.
Ovid The Latin Library The Classics Page
(c)2024.3.29 Tomokazu Hanafusa